Павлодар, 2017

2. Физиканы оқытуда политехникалық білім беру


Өндірістің негізгі ғылыми принциптері жөніндегі білім физиканың мазмұнына табиғи жолмен кіруі керек. Физика пәнінің мұғалімі оқушылардың табиғат заңдарының іс жүзінде қолданылуымен таныстырып, оларды өидірістің ғылыми приңциптерін түсінуге баулиды. Егер оқушыларға өндірістің ғылыми принциптері туралы тек теориялық мәліметтер беріп, іскерлік дағдыларға тйрету жағын алып тастасақ, онда политехникалық оқу абстракты-теориялық сипат алады, балаларды іскерлікке даярламайды. Ал өндіріс принциптері туралы теориялық білім бермей, бірыңғай тек техниканы игеру дағдыларын ғана үйретсек, онда бұл политехникалық оқу болмай, тек жалаң қол өнергө үйрету, техницизм болар еді. Физиканы оқыту процесінде оқушыларды өндірістің негізгі элементтерімен таныстыру қамтамасыз етілуі керек. Мұғалім оқушыларға өмірде өндірістің атқаратын міндетін, оның мәнін жәнө жалпы бейнесін, жеке салаларының даму болашағын ашып беруі қажет.

Политехникалық тақырыптарға арналған лекциялар мен әңгімелердө кинофильмдерді, диалозитивтөрді, графиктерді, кестелерді, схемалар мен суреттерді, машина бөліктерін, т.б. көрсету сабақты жандандырады. Мұндай сабақтарды әзірлеуге оқушылар қатыстырылады. Физиканы оқытуда оқушылардың лабораториялық жұмысын, тәлімдік сабақтар ерекше маңыз атқа- рады.

Тағы бір ескеретін жағдай дененің температурасын, қысымын, салмағын, ток күшін, кернеуін тағы осыларга ұқсас физикалық шамаларды өлшеуге тйрену үшін оларды мұғалімнін өлшегеніне қарап байқау жеткіліксіз, оқушы оны өз қолымен өлшеп жаттығуы керек, өлшеуіш аспаптарды, құралдарды өз қолымен пайдалана білуі қажет яғни оқушылар байқамы аз бақылаушы болмай, іс-жүзілік жұмыстар атқаруы тиіс.

Физиканың заңдары энергетикада, металл өңдеу ісінде, машина жасауда, транспортта және қазіргі өнөркәсіптің басқа салаларында кең қолданылатыны, осы эаңдарды оқып үйрену политехникаяық оқудың негізі болып табылатыны, өндіріс құралдарының бірқатары, әсіресе, өлшеуіш аспаптардың физикалық құранды бөліктері оқушылар санасына сінірілуі тиіс. Алдына осындай міндеттерді қоя отырып, алайда, мұғалім физиканыңнегіздерін оқытуда тек техникалық мәселелерді оқытуға айналдырып жібермеуі керек.

Қазіргі өндірісте саналуан машиналар, құралдар колданылады. Машиналардың, стакноктардың және басқа құралдардың саналуан түрлерінің барлығын физика сабағында қамтудың ешбір мүмкіндігі жоқ. Сондықтан қазіргі өндірістің өзекті мәселелерін мұқият сұрыптап алу керек. Су электр станциясының жұмысыида судың механикалық энергиясы пайдаланылады, су электр энергиясыиа айналады. Бұл энергия электр желісімен тұтынылатын жерге апарлады, сол жерде ол энергияның басқа түрлерңне айналады. Әр түрлі машыналарды жасағанда двигательдің пайдалы әсер коэффициентіи жоғарылату, қозғалыстың жылдамдығыи арттыруға двигательдің қуатын арттыру көзделуі, сол сияқты маңызды физикалық заңдар//энергияның сақталу және айналу заңы, немесе жылудың кызған денедеи суық денеге берілуі, динамиканың заңдары, электр тоғының заңдары, берілу тәсілдері, кыздырғанда, немесе қысымыи арттырғанда қатты денелердің, сұйыктардың және газдардың қасиеттерінің өзгеруі, т.б. жөніндегі сабақтар политехниқалық білімнің ірге тасыи қалайды.

Политехникалық білім беруді физика сабактарында сан-алуан мысалдармен сабақтастыруға болады. Мысалы, ҮII және IX кластарда жылу құбылыстарын оқып тйренуде жылу машиналарьның құрылысы мен жұмысының принциптері түсіндіріледі. YII класта бу машнасы меи бу турбинасы және іштен жанатың двигатель жөнінде де түсінік берілөді. Бұл двигательдердің ауылшаруашылығын механикаландырудагы мәні ашып көрсетіледі. Осы класта отынның калориялығы жөніндегі маңызды ұғым беріледі.

ҮII класта оқушылар қыздырғыштың пайдалы әсер коэффициенті тусінігімен танысады. IX класта жылу машинасының пайдалы әсер коэффициенті мен және оны жоғарлатудың тәсілдерімен танысады. Қысымы жоғары бу машиналары мен бу турбиналарын жасап шығару пайдалы екеидігі атап керсетіледі. Осы класта оқушылар реактивтік двигательдермен таныстырылады, оларға жылу жүйесі, т.б. жөнінде түсінік беріледі.

ҮII класта тұрақты ток электр двигателінің жұмысы, айнымалы ток генераторының, трансформаторынвң құрылысы мен жұмысы оқытылады. Электр энергиясының өнеркәсіпте, транспортта, ауыл шаруашылыгында пайдаланылуы жөніндө түсінік беріледі.

X класта окушылардың электр энергиясының алынуы және пайдаланылуы жөніндегі білімі кеңейтіліп тереңдетіледі, электрленудін негіздері анықталады, ірі жіне кішігірім су электр станцияларының кұрылысы туралы айтылады.

Атом энергиясының көэдері әзірге кең пайдаланылмайды. Бірақ, олардың үлкен болашағы бар. Сондыктан олармен орта мектептің оқушыларын таныстырудың орны бөлек. Машиналардың құрылыстарының және қызметінің ғылыми негіздерімен таныстыру политехникалық білім береді, мектеп бітіргенде жақсы маман болып шығуға көмектеседі. Физика курсында машиналарда қолданылатын физикалық құбылыстармен жәнө заңдылықтармен жете танысуға тура келеді. Оқушыларды осы машиналардың құрылысы және жұмысының жалпы принциптерімен таныстыру міндет. Әсіресе, электродвигатель, трннсформатор, іштен жанатын двигательдер, реактивтік машиналардың халық шаруашылығындағы орнына, пайдаланылуына ерекшө көңіл болу керек. Фиэиканы оқыту барысында, сонымен қатар қатты денелердін, сұйықтардың және газдардың физикалық қасиеттерімен, мысалы, олардаң ауырлық, тығыздык, сығылғыштық, инерциялық, серпімділік, пластикалық, қаттылық, беріктік, жылу өткізгіштік, т.б. қасиеттерімен таныстырудың өмірлік маңызы бар.Политехникалық білім беруде физикалық және техникалық мазмұндағы лабораториялық жұмыстар да өте-мөте бағалы. Мұндай жұмыстар оқушыларды әр турлі техникалық құралдардың, механизмдердің, түрлі жабдықтардың, кұрылғылардың құрлыстарымен және қызметімен таныстырып, өлшеуіш кұралдармен жүмыс істеугө дағдыландырады.Мұңдай политехникалық мазмұндары лабораториялық жұмыстар оқушылардың сызбалар мен схемаларды шартты белгілерді пайдаланып үйренуіне мүмкіндік береді. Оның мысал ретінде "Элөктромотор жұмысының физикалық негізі" деген тақырыпты алайық.

1-сабақ - тогы бар өткізгіштің магнит өрісіндө қозғалуы жөніндегі ұғымды айқындауға арналады. Содан соң сабақтың жоспары жасалады.

2-сабақ - электромотор қыэметінің принципін түсіндіруге арналада.

3-сабақта электромотордың құрылысы мен жұмыс приципін зерттеу жөнінде лабораториялық жумыс жүргіэілөді.

4-сабақта оқушылар орыс ғалымы Якобидің әлөктродвигательді ойлап шығарумен жәнө оның халық шаруашылығында танысады.