Әлеуметтік-экологиялық мәселелер

Адамзат тарихында көп уақыт бойы халық санының өсуі онша сезілген жоқ. Ол ХІХ ғасырда аздап өсе бастады да, ХХ ғасырда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өте жылдам көбейе бастады. Бұл жағдай қазір «демографиялық жарылысқа» – қысқа уақыт мерзім ішінде халық санының өте жылдам өсуіне алып келді. Жер бетіндегі халықтың саны 1999 ж 6 млрд жетті.

Қазіргі уақытта бұл мәселе ғаламдық қауіптердің ішінде алдыңғы орындардың бірінде болып тұр. Сондықтан да 1990 жылдарды БҰҰ «қиын онжылдық» деп атаған еді. Егер де «үшінші әлем» елдерінде туу саны азаймаса, ол үлкен апатқа әкелуі мүмкін. Қалалардың шектен тыс үлкеюі топырақтың құнарсыздануы, судың ластануы, ормандардың кесілуі, атмосферадағы газды тұмандар – бұлардың бәрі халық санының шектеусіз өсуінің нәтижесі.

Қазіргі заманғы экологиялық пен демографиялық жағдайда қоршаған ортаға зиянды әсерді тек қана өнеркәсібі дамыған бай елдер ғана емес, сондай-ақ аграрлы кедей елдер де әкелуде. Алғашқылардың әсері техногендік ластауға байланысты. Бұл елдердегі бүкіл жер халқының 20-25%-тін құрайтын халқы қоршаған ортаға шамамен әлемдік ластанудың 80%-тін шығарады.

Адамзаттың табиғи қоршаған ортаға әсері керемет зор. Қазіргі заманғы қоғам өндіріс пен тұтынуға адам өзінің биологиялық сұранысынан ондаған немесе жүздеген есе көп заттар мен энергияны кірістіруде. Мысалы, біз өзіміздің ата-бабаларымызға қарағанда, қазір күнделікті тіршілігімізде өте көп заттарды қолданамыз. Атап өту керек, қазіргі заманғы экологиялық дағдарыстың негізгі себебі, адамзат қоғамының табиғатқа түсіріп тұрған антропогендік салмағының шектен тыс өсуі – көлемдік экспансиясы деп айтуға болады.

«Қызыл кітап» құрастырылған- онда жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлардың түрлері енгізілген. Әлемде көптеген экологиялық мекемелер пайда болды, олардың негізгі мақсаты қоршаған ортаны қорғау олардың ішінде ең әйгілісі «Greenpeace» («Гринпис») болып табылады.

Адамзаттың даму эволюциясы адам түр ретінде өзінің қарсыластары мен жауларынан тазарды, әр түрлі инфекциялар мен паразиттерден құтылды, биоресурстар жетіспеушілігінің мәселесін шешті. Қоршаған ортаға ыңғайланып, оны өзіне ыңғайландырғызып, адамдар өзінің санын көбейтті және өмір жастарын ұзартты. Бірақ та табиғи сұрыптау механизмдерінен ауытқу, гигиена мен медицина жетістіктері, дәрі-дәрмектер арқылы ағзаның қорғану күштерін әлсірету, қоршаған ортаның ластануы, темекі тарту, алкаголь, наркотиктер, көп информацияға байланысты гиподинамия – бұның барлығы да дені сау генофондтың сақталуына әкелмеді.

Медициналық генетика деректері бойынша жаңа туған балалардың 0,7%-ті хромосомдық аурулармен ауырады, 1,5%-тейі гендік мутацияның әсерінен пайда болған аурулармен, ал 3,8%-тен көбі - әр түрлі созылмалы ауруларға тұқымқуалаушылыққа ыңғайлылықпен тууда.

Биосферадағы әлемдік климаттық өзгерістер маңызды болып табылады. Атмосфераға лақтырылатын кейбір химиялық заттар (мысалы, фреон), озон қабаттарын бұзады. Қазіргі кезде Антарктидада және кейбір арктикалық аудандарда озон қабаты жұқарған немесе мүлдем тесілген деп айтуға болады.

Әлемнің халқы қазіргі уақытта күн сайын 250 мыңға, апта сайын 1 млн 750 мыңға, ай сайын 7,5 млн-ға, жыл сайын 90 млн-ға өсуде. Дамушы елдердегі халық санының тым жылдам өсуі экологиялық пен қоғамдық мәселелер тудыруда. Бұл елдердегі халық саны бүкіл әлем халқының ¾ бөлігін құрайды, ал бірақ та олар әлемдік өндірілген өнімнің тек үштен бірін ғана қолданады.

Нашар дамыған елдерде халық санының реттеусіз тым тез өсуі экологиялық, қоғамдық-экономикалық мәселелердің қиындауына, көбіне аштық жағдайларға әкеледі. Бұның бәрі геосаясатқа әкеледі.

Адамзаттың шектеулі саны деп әлемдік ауылшаруашылық өндірісі мен табиғи байлықтардың таусылу мүмкіндігін еске ала отырып, оның барлық сұранысын қамтамасыз етуге болатын тәжірибе түрінде анықталған халықтың санын айтады. Қазіргі уақытта адамзатты тек қана аштық мәселесі ғана емес, сондай-ақ табиғи ресурстардың таусылу мүмкіншілігі және табиғаттың ластану мәселелері қиналтып отыр.

Халық санының өсуін заңды түрде және басқа әдістермен реттеуге болады. Қазіргі уақытта халық санын тұрақтандыру мен азайту мәселелеріне қатысты бірнеше концепциялар бар. Солардың кейбіреулерін келтірейік.

- Демографиялық максимализм – неғұрлым халық саны көп болса, соғұрлым жақсы. Бұл концепция Қытайда 1950-1960 жылдары қолданылды.

-Демографиялық утопизм – бұл сұрақтың шешімі халықты космос пен мұхитқа орналастыру арқылы шешіледі.

-Демографиялық финализм – халық санының өсуі табиғи ресурстардың таусылуы мен ортаның ластануына әкеледі. Сондықтан да бұл мәселені халықтың бір бөлімін жою арқылы шешуге болады.

-Демографиялық фатализм – табиғи популяциялардағы сияқты бұл проблема биологиялық өзін-өзі реттеу механизмдері арқылы өзі шешіледі.

Қазіргі уақытта әлемде жүзден аса халықаралық бірлестіктер қоршаған ортаны сақтап қалу проблемаларымен айналысады. Солардың ішінде ең беделдісі – Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ, орысша – ООН). Бұл бірлестіктің көп меркелері экологиялық тақырыптарға арналған. Бұл Ассамблея көптеген маңызды құжаттар қабылдады, мысалы, қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін Жер табиғатын сақтап қалуда мемлекеттердің тарихи жауапкершілігі (1982 ж), Табиғаттың Бүкіләлемдік Партиясы (1982 ж), Стокгольм (1972 ж) мен Рио-де-Жанейрода (1992ж) қоршаған ортаны қорғауға байланысты конференциялар өткізді.

1972 ж БҰҰ құрамында ЮНЕП – қоршаған орта мәселелері бойынша арнайы орган құрылды. Бұл мекеменің міндеті алдағы келе жатқан экологиялық дағдарыстың күрделі сұрақтары – шөлдену, топырақтың құнарсыздануы, таза судың азаюы, мұхит суларының ластануы және т.б. мәселелерді шешуге бағытталған бағдарламалар жасау болды.

1982 ж БҰҰ ұсынысы бойынша Қоршаған орта мен даму бойынша Халықаралық комиссия құрылды. Комиссия әлемнің әр түкпіріндегі экологиялық және әлеуметтік мәселелерге байланысты пайда болған дағдарыстар мен шиеленістерді шешуге ат салысты. Комиссия тұжырымы бойынша әр елдің экономикасы адамдардың тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс, бірақ оның дамуы планетамыздың экологиялық мүмкіншілігімен сәйкес болуы керек.

Қазіргі уақытта БҰҰ құрамында көптеген халықаралық бірлестіктер жұмыс істейді. Атом энергиясы бойынша Халықаралық агенство (МАГАТЭ) («Ядролық қауіпсіздік пен қоршаған ортаны сақтау» бағдарламасы бойынша жұмыс атқарады), БҰҰ білім, ғылым мен мәдениет мәселелері (ЮНЕСКО) ұйымы, Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ), Бүкіләлемдік метрологиялық ұйым және т.б.

БҰҰ құрамында аймақтық мекемелер де бар, мысалы, БҰҰ-ның Азия мен Тынық Мұхит елдеріне қатысты экономикалық және әлеуметтік комиссиясы. Сонымен бірге ортақ мәселелерді шешуге бағытталған екі мемлекеттің өкілдерін біріктірген мекемелер де жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасы да тәуелсіз мемлекет ретінде қоршаған ортаны сақтау мен климаттық өзгерістерді шешуге бағытталған көптеген конвенциялар бойынша бүкіләлемдік қоғамдастықтармен белсенді түрде қарым қатынас жасайды. 1995 жылы Қазақстан БҰҰ Рамалық Конвенциясына қосылды, ал 1999 жылы БҰҰ Рамалық Конвенциясының Киоттық Конвенциясына қол қойды.

БҰҰ-ның 1972 ж Стокгольмде өткен қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған конференциясы мемлекеттердің назарын адамзаттың алдында тұрған маңызды проблемаларға аударды. Осы конференцияда әлемдік қоғамдастықтың (sustainable development) жаңа жолы айқындалды.

БҰҰ қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған екінші Конференциясы мемлекет және үкімет басшыларының қатысуымен 1992 ж Рио-де-Жанейрода өтті. Бұл маңызды конференцияда 114 елдің басшысы мен 178 елдің дипломаттары, 1600 мемлекеттік емес бірлестіктердің өкілдері болды. Осында әлемдік қоғамдастықтың ХХІ ғасырда тұрақты түрде даму жолына түсу керектігіне шешім қабылданды.

Осы конференцияда 5 маңызды құжат қабылданды:

1. «Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио Декларациясы».

2. «21 ғасыр күн тәртібі».

3. «Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен сақталу принциптері туралы Өтініш».

4. «Климаттың өзгеру проблемаларының Рамалық Конвенциясы».

5. «Биоәртүрлілік бойынша Конвенция».

Осы конференцияда қабылданған құжаттардың ең маңыздыларының бірі

– «21 ғасыр күн тәртібі». Бұл құжат жалаңаштылық пен аштықты жеңу, қоғамның табиғатты қорғаудағы ролі, т.б. осылар сияқты 100 аса ғаламдық мәселелерді қамтыған бағдарламалардан құралған. «Күн тәртібінде..» барлық елдердің тұрақты түрде дамуын қамтамасыз ететін бағыттамалар айқындалды.

Нью-Йоркте 1972 ж өткен БҰҰ-ның Генералдық ассамблеясында тұрақты даму стратегиясының орындалу жағдайларына талдау жүргізіліп, мына мәселелердің әлі шешімін таппағаны көрсетілді:

- аштық пен жалаңаштықты құрту бағытында

- дамыған пен дамушы елдеріндегі өмір сүру деңгейінің ара қашықтығын жақындату

- ғаламдық масштабта қоршаған ортаға түсетін антропогендік қысымды азайту жолдары мен әдістерін табу.

Модуль бойынша тәжірибелік жұмыс

1.Қышқыл жаңбарлардың себептері мен зардаптары

2.Биологиялық әртүрлілікті сақтау: қазіргі жағдайы және бағыттары

3.Табиғи ортаның сапасы мен халықтың денсаулығы

4.Солтүстік Каспийдің қазіргі экологиялық жағдайы

5.Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы