3 Аллельді гендердің өзара әрекеттесуі. Басымдық түрлері


Біз бір аллельдің екіншісіне басымдығы толық болған мысалдарды қарастырдық. Сондықтан гетерозиготалар гомозиготалардан ерекшеленбейді. Олардың генотипін тек талданатын будандастырулар арқылы анықтауға болады. Толық басымдық – аллель гендерінің өзара әрекеттесуі, онда аллельдердің (А) біреуінің көрінуі басқа аллельдің (а) және гетерозиготаның (Аа) генотипінде болуына байланысты емес, фенотиптік жағынан гомозиготалардан (АА) ерекшеленбейді.

Кейінірек аралық тұқым қуалаушылық, толық емес басымдық, аса басымдылық және қосбасымдылық жағдайлары анықталды.

Гетерозиготалардың (Аа) фенотипі гомозиготалардың (АА) фенотипінен белгінің аралық көрінісімен ерекшеленген кезде толық емес басымдық байқалады.

Бірінші буын будандары бастапқы ата-аналық пішіндерге қарағанда белгінің күшті дамуына ие болған кезде, олар аса басымдылықты білдіреді.

Қосбасымдылық басымды аллельді гендердің өзара әрекеттесуін білдіреді, онда әр аллель өз әрекетін белгіде көрсетеді. Нәтижесінде әр аллель өздігінен анықтайтын нұсқалармен салыстырғанда белгінің жаңа нұсқасы пайда болады. Мысал ретінде JA және JB аллельдері бар АВО жүйесіндегі адамның қан тобының АВ (IV) қалыптасуы болады, ал сол уақытта жеке-жеке олар А (II) немесе В (III) қан тобының түзілуін анықтайды.

Аллельдік ерекшелік – бұл диплоидты жасушада геннің тек бір аллельі экспрессияланатын процесс, ал сол уақытта басқа аллельдің экспрессиясы басылыңқы болады.

Аллельдік ерекшеліктің екі түрлі механизмі бар. Бірінші жағдайда геннің аллелін транскрипция сатысында басылыңқы болады, бұл тек екінші аллельдің экспрессиясына әкеледі. Екінші жағдайда, аллельдердің екеуі де транскрипциялануы мүмкін, бірақ транскрипциядан кейінгі және трансляциядан кейінгі механизмдер аллельдердің біреуінің өнімінің жойылуына әкеледі.

Пенетранттылық геннің генотипінде болатын фенотиптік көріністің жиілігін көрсетеді. Бұл басым ген осы геннің барлық тасымалдаушыларына қатысты белгі ретінде көрінетін жеке ағзалардың пайызына сәйкес келеді.

Айқындылық – оны әр түрлі қоршаған орта жағдайларында жүзеге асырған кездегі геннің белгідегі айқындылық дәрежесі.