3.1 Толық емес басымдылық


Гетерозиготаларда белгілердің аралық тұқым қуалаушылығы мысалы, түн гүлінің қызыл және ақ түстері тұқым қуалаған кезде гомозиготалы ата-аналық формалардың екеуімен де салыстырған кезде генотип пен фенотип бойынша ажырау сәйкес келуі мүмкін. Бұл жағдайда гетерозиготалы өсімдіктерде қызғылт гүлдер болады, ал F2-де 1 АА (қызыл гүлдер) қатынасында ажырау байқалады: 2 Аа (қызғылт гүлдер): 1 аа (ақ гүлдер), яғни генотип пен фенотип бойынша ажырау бірдей (9-сурет).

AA – қызыл, aa – ақ, Aa – қызғылт түс

9-сурет – Mirabilis jalapa-да толық емес басымдық кезінде гүлдердің түсінің тұқым қуалауы

Сондай-ақ, қаракөл тұқымды қойларының арасында қалыпты құлақтылармен қатар, құлақсыздардың да бар екендігі белгілі. Құлақсыз қойларды (аа) қалыпты құлақтылармен (АА) будандастыру бірінші ұрпақта қысқа құлақтары бар ұрпақтар (Аа) береді, яғни құлақтың ұзындығы аралық тұқым қуалайды (10-сурет). 11-суретте тауықтардағы қауырсындану түсінің аралық тұқым қуалаушылығының тағы бір мысалы келтірілген. Гетерозиготалы жеке ағзалардың фенотипі басымдық түрімен анықталады (12-сурет).

Басқа жағдайларда, бірінші ұрпақта басым белгісі бар бір ата-ананың белгісі көбірек көрсетілуі мүмкін, содан кейін толық емес басымдық туралы айтылады. Сонымен, денесінде ақ дақтары бар сиырларды денесінің түсі тұтас, қарны мен аяғы (теңбіл) ақ бұқалармен будандастырған кезде тек қарнында, басында, аяғында, кейде денесінде ақ дақтар бар ұрпақтар алынады, яғни,  тұтастай түс толық түске толықтай басымдық жасамайды. Сонымен қатар, толық емес басымдық дәрежесі әртүрлі жануарларда әр түрлі болады.

10 сурет – Қойлардағы құлақсыздықтың тұқым қуалаушылық сызбасы

F1-де тауықтардың түсі сұр, яғни, ата-аналардың қара және ақ түстері арасындағы аралық. F2 қара, сұр және ақ тауықтардың қатынасы                 1 : 2 : 1. F2-ден алынған қара және ақ тауықтар тазалықта көбейеді, яғни, қаралар арасындағы будандастырудан шыққан ұрпақтар әрқашан қара, ақтар арасында – ақ болып шығады. F2-дегі сұр жеке ағзалар арасындағы будандастыру тағы да ұрпақтарда (бұл жолы F3-те) 1 : 2 : 1-ге қатысты қара, сұр және ақ болып ажырайды (Айала Ф., Кайгер Дж., 1987)

11-сурет – Андалуз тауықтарындағы қанаттану түсінің тұқым қуалаушылығы

Гомозиготаларда осы белгіні анықтайтын геннің екі бірдей аллельдері бар; гетерозиготаларда аллельдер әртүрлі (Ф. Айала, Дж. Кайгер, 1987)

12-сурет – Ағзалардың әртүрлі түрлерінің гомозиготалы және гетерозиготалы жеке ағзалары