Аса басымдылық көптеген өсімдіктер мен жануарларда сипатталған. Аса басымдылық кезінде бірінші буын будандарында гетерозис пайда болады – ұрпақтардың ата-аналық пішіндерден өміршеңдігі, өсу энергиясы, өскелеңдігі және өнімділігі бойынша артықшылығының көрінісі. Аса басымдылықтың ашылуына дейін профессор Д. А. Кисловский гетерозиготалы күйде болған кезде белгінің дамуына әсер ететін және керісінше гомозиготалы күйде болғанда оны әлсіретіп, тіпті денеге теріс әсер ететін гендердің болуы туралы пікірін айтқан. Мұндай гендерді Д. А. Кисловский облигатты- гетерозиготалы деп атауды ұсынды. Қалыпты А гемоглобинімен гомозиготалы адамдар тропикалық безгекті жұқтырады және бұл аурумен қатты ауырады екен; S гемоглобині генімен гомозиготалы адамдар орақ жасушалы анемия деп аталатын эритроциттердің қалыптан тыс формасынан өледі, ал гетерозиготалы адамдар тропикалық безгекпен ауырмайды немесе оны оңай өткереді.

Гомозиготалы күйде бұл тұқым қуалайтын ауруды тудыратын рецессивті аллель гемоглобин молекуласының Р-тізбегіндегі бір ғана амин қышқылының қалдықтарын алмастыруда көрінеді (валиннің орнына глутамин қышқылы). Орақ жасушалы анемиямен ауыратын науқастар ерте жаста өледі. Бұл ауру тропикалық Азия мен Африканың адам популяцияларында жиі кездеседі. А.Аллисон қалыпты аллельдегі гомозиготаларға қарағанда гетерозиготалардың безгекке төзімді екенін анықтағанға дейін көрсетілген аудандардағы өлімді аллельдің салыстырмалы түрде жоғары жиілігі зерттеушілер үшін түсініксіз болды. Осылайша, жергілікті популяцияларда безгектің табиғи таралу жағдайында іріктеу гомозиготалы күйде зиянды аллельді гетерозиготада қолдау бағытында жүрді.

Адам популяцияларында, сондай-ақ басқа түрлердің популяцияларында гетерозиготалы күйде айтарлықтай генетикалық жүктеме, яғни әртүрлі тұқым қуалайтын ауытқулардың дамуына әкелетін рецессивті аллельдер бар. Популяциялардағы инбридинг (жақын туыстық будандастыру) дәрежесінің артуы рецессивті аллельдердің гомозиготалығының жиілігінің артуына әкелуі тиіс. Міне, сондықтан да жақын туыстық некелер жасалмауы тиіс.

Ұрпақтардағы тұқым қуалайтын ауытқулардың жиілігін туыстық емес некеден және немере ағалары (немере ағалары) арасындағы некеден салыстыру көрсеткендей, инбридинг кезінде ауытқушылықтардың жиілігі әдетте едәуір жоғары болады (4-кесте).

4-кесте – Жақын туыстық некелер кезіндегі тұқым қуалайтын ауытқулардың жиілігі ( % ) (К. Штерн, 1960)

13-сурет – Адамдағы резус-фактордың тұқым қуалауы

Бақылау сұрақтары

1. Гендердің аллельдік өзара әрекеттесуі дегеніміз не?
2. Толық үстемдік кезінде тұқым қуалаушылық белгілердің мәні неде?
3. Толық емес үстемдік дегеніміз не?
4. Аса басымдылық құбылысын түсіндіріңіз.
5. Аллельдік ерекшелік туралы айтыңыз.
6. Пенетранттық мәні неде?
7. Айқындық (экспрессивтілік) ұғымын түсіндіріңіз.