4.1 Үйлесімділік


Үйлесімділік – генотипте біріктірілген басым аллельді емес гендер жаңа белгіні құрайтын құбылыс. Бұл гендердің әрекеттерін өзара толықтыру. Мысалы, адамдарда интерферон синтезі әртүрлі хромосомаларда орналасқан екі сәйкес басым гендердің бақылауында болады.

9:7 ажырауы. Аллельді емес гендердің үйлесімді өзара әрекеттесуінің танымал мысалы, ААвв және ааВВ ақ гүлдері бар екі ата-аналық пішінді будандастыру кезінде тәтті бұршақ гүлдерінің (Lathyrus odoratus) түсінің тұқым қуалаушылығы болып табылады. F1 (АаВв) ұрпағында, сондай – ақ F2-де (А_В_ фенотиптік класы) жаңа күлгін түс пайда болады. Бұл ретте F2-де кластардың боялған гүлдермен (А_В_) және боялмаған гүлдері бар кластармен (А_bb; ааВ_ және ааbb) арақатынасы 9 : 7 формуласына сәйкес келеді. Тәтті бұршақ гүлдерінің түсін анықтайтын негізгі пигменттер-антоцианиндер болып табылады.

9:6:1 ажырауы. Бұл ажырау ааВВ және ААвв сфералық пішінді екі ата-аналық ағзаларды будандастыру кезінде асқабақтағы ұрық пішінінің (Cucurbita pepo) тұқым қуалауында байқалады. F1 ұрпағында барлық бірінші буын будандары диск тәрізді пішінді болады. ААвв және  ааВВ генотиптері F2 ұрпағында фенотиптік тұрғыдан ерекшеленбейтіндіктен, олар 6 санын береді. Диск тәрізді пішін екі басым гендердің (А және В) өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады, ал ұрықтың ұзартылған пішіні олардың рецессивті аллельдерінің (aaвв) тіркесуі нәтижесінде пайда болады.

9:3:4 ажырауы. Егер ата-аналардың бірінің фенотипі (мысалы, ааВ_ генотипі бары) рецессивті гомозиготаның фенотипімен (ааbb) сәйкес келсе, F2-де ажырау 9 : 3 : 4 болады. Тышқандардаың жүнінің түсінің үш түрінің тұқым қуалаушылығын қарастырамыз: жабайы немесе сарғыш-сұр (агути), қара және ақ. Жабайы түрдің түсі түстің дамуын анықтайтын геннің болуына, сондай-ақ пигменттің жүннің ұзындығына таралуын анықтайтын генге байланысты болады. Агути тышқандарының әр жүнінде ұзындығы бойынша сары пигмент будағы, ал жүннің түбінде және соңында қара пигмент бар. Пигменттердің мұндай аймақтық таралуы агутидің жабайы кеміргіштерге (тиін, қоян, теңіз шошқасы және т. б.) тән түсін жасайды. Қара тышқандарда пигменттің аймақтық таралуы жоқ –  жүндері бүкіл ұзындығы бойынша біркелкі боялған. Көздерінің шатырша қабығы қызыл, сондай-ақ альбинос деп аталатын ақ тышқандар пигментсіз болады. Агути түріндегі тышқандардағы жүндерінің түсі бір уақытта қара және ақ түстен басым болады. Қара тышқандарды ақ тышқандармен будандастырғанда, барлық F1 будандары агутиге айналады, ал F2-де 9 агутиге қатысты ажырау байқалады : 3 қара : 4 ақ.

9:3:3:1 ажырауы. Үйлесімді гендердің екеуінің әрқайсысы өз әрекеттерін өз беттерінше көрсете алатын жағдайлар да белгілі. Осындай мысалдардың бірі, тауықтардағы айдарларының пішінінің тұқым қуалаушылығы. Гендердің басымды аллельдерінің әрқайсысы белгілі бір пішіндегі (бұршақ тәрізді немесе қызғылт түсті) айдардың дамуын анықтаумен байланысты, ал бұл гендердің өзара әрекеттесуі айдардың жаңа – жаңғақ тәрізді пішінін (14-сурет) дамуын анықтады.

 

Белгі

Ген

Қызғылт

А

Жапырақтай

Бұршақ тәрізді

а

В

Жапырақтай

Жаңғақ тәрізді

в

АВ

14 сурет – Гендердің үйлесімді өзара әрекеттесуі