Осы таңға дейін тәуекелдерді басқару облысындағы әлі шешілмеген он кең етекті міндеттерді еекшелеуге болады, ал бұл өз кезегінде бұл саладағы қазіргі жағдайды сипаттайды. Бұл міндеттерді үш категорияға бөлуге болады:

-тәуекел менеджментті пайдалану;

- типтері ойынша тәуекелді басқару;

- тәуекелдерді бағалау дәлдігі.

Тәуекел менеджментті пайдалану.

Түгелдей компанияның тәуекелдерін немесе жеке салымдарының тәуекелдерін басқару.

Тәуекел-менеджменттің басты функциясы компанияның түгелдей тәуекелдерін бағалау болып табылады. Бұл үшін фирманың түгелдей қызметінен болатын табысты бөлу функциясын бағалау қажет. Бұл жасалғаннан кейін тәуекелді капиталдың мөлшерін бағалауға болады. Басқа жағынан бұл тәуекелді капитал тәуекел менеджерінің талаптар әрбір бөлімшенің жұмысымен келісілу үшін жеке қызмет бағыттары арасында бөлінуі тиіс.

Проблемалардың бірі – әрбір бағыт үшін компания арнайы тәуекел факторлары арасында кемшілікті корреляция себебінен әлеуетті залалдар мөлшері әрбір бағытта мүмкін залалдар сомасыынан төмен болуы мүмкін. Содан келесі әдістемелік дилемма пайда болады: егер тәуекел менеджер компанияның қажетті капиталын бағаласа, содан кейін жеке бағыттар бойынша бөлсе (жоғарыдан төменге әдісімен) бұл әрбір бағыттағы капиталға талаптардың бұзылуына әкеледі. Балама ретінде тәуекелді капиталды бағалау болып табылады. Содан кейін әрбір бағыт бойынша талаптарды сомалау (төменнен жоғарыға әдісімен). Бұл капиталдың шамадан тыс капитализация тәуекеліне әкеледі және бизнес тиімділігін төмендетеді. Әмбебап әдістеме құрастыру аталмыш мәселені шешетін тәуекелдерді басқару ісінде ілгерілеудің үлкен қадамы болуы мүмкін еді.

Әкімшілік реттеу немесе орындардағы басқару.

Әкімшілік мекемелер қаржылық институттар қызметіне өзінің талаптарын қояды, себебі қаржылық жүйенің тұтас тұрақты жұмысы үшін жауапты болып табылады. Алайда соңғы жылдардағы оқиғалары көрсеткендей, әкімшілік талаптар тәуекел менеджерлер әрбір нақты компаниядағы шешімдерді құрастыру үшін жұмысына жақын болып табылады. Нәтижесінде тәуекел менеджерлер екі типті есептеулер жүргізетін тәжірибе қалыптасады: біреулері компания басқармасының басқару шешімдерін қабылдау үшін, екіншілері – әкімшілік талаптарды қанағаттандыру үшін.

Қаржылық емес компанияларға тарату.

Тәуекел менеджменті сауда операцияларында пайдаланудың салыстырмалы сәттілік балама тәсілдерді қаржылық емес салада пайдалану идеясына әкелді. Алайда болып жатқан технологияны жаңа сфераларға аудару оңай емес. Шектеулердін бірі болып тәуекелдерді бағалау қажет болатын уақыт шекаралары қаржылық емес салаларда едәуір үлкен табылатын факт болып келеді. Әрине жаңа жағдайлар үшін сауда операцияларында пайдаланылатын бейімделу тәсілдері бар. Бұл рәсімдерің тұрақтылылығы ашық мәселе.

Тәуекелдерді типтер бойынша басқару.

Нарықтық тәуекелдер.

VAR-ды есептеу мәселесінде екі тәсілді ерекшелеуге болады: импирикалық және параметрлік. Біріншіде бұл көрсеткіш бақыланатын тарихи тандама негізінде есептеледі. Бұл арада тандаманың ұзындығы бойынша сұрақ туындайды, себебі нәтижелер бұл параметрге тәуелді болып табылады. Бұдан өте өзекті мәселе туындайды, Қандай дәрежеде айқын бағаланған VAR болашақта болуы мүмкін нақты тәуекелдерді көрсете алады. Екінші тәсілде табыстылықты және залалдарды бөлу нормальді заңға бағынады. Содан барып тарихи таңдама бұл бөлудің параметрлерін бағалау үшін пайдалынылады. Алайда әлемдік тәжірибе көрсеткендей, табыстылықты бөлу дұрыс емес, яғни бағалардың ауытқуы нормальды заңға сәйкес болуы күштіге қарағанда жиі болады. Тәуекел менеджерлер бөлудің ауыр салдарын әртүрлі модельдеуге тырысады, бірақ бұл тәуекелдер жиі қайта бағалануына әкеледі және компаниялар капиталға жоғары талаптарды өзіне алуына тура келеді.

Несие тәуекелдері. Тәуекелдерді басқару тәсілдерін бұрыннан бері несиелеу саласында қолдануға ұмтылады. Себебі қарызгердің дефолты жағдайында осы сәтте активтердің нарықтық құнына пропорцианал ақша мөлшерін қайтаруға болады. Бұл келісім шарт жасауда уақаттың ауқымды интервалына құндық тәуекелдерді бағалау қажеттігін туындатады. Активтердің нарықтық құны уақыт өте өзгеретіндіктен, нақты мәміленің басынан аяғына дейін мониторингін жүзеге асыруға тура келеді. Тәсілдердің көбі бұл сұрақта VAR тәсіліне ұқсас және сол сияқты тәуекелдерді арттырады, себебі мәміле жасаудан кейінгі нарық туралы түскен ақпаратты қолдануға қабілетті еме: несиелік деривативаларадың нарығын ойлап табудан бастап, 90-шы жылдардың ортасында бұл проблема бөлшектеп алынды. Алайда несиелік деривативалар кең қолданысты алған жоқ және проблема өзекті болып қалады.

Өтімділік тәуекелдері. VAR есептеуде басты болжамдардың бірі фирма ішіндегі де, әкімшілк деңгейде де абсолюттік нарықтық бәсекелестік пен өтімділк болып табылады. Позиция мөлшері нарыөтың өзіне қарағанда шамалы артық болған жағдайда немесе барлық қатысушы бірдей әрекет жасағанда тәуекелдің жаңа түрі өтімділік тәуекелі туындайды. Өтімсіздік активтың бағасын шамалы өзгертпей тез арада позицияны жабу мүмкін емес. Бұл жаңа құбылыстарды көрсету үшін – позицияны жабу ұзақтығы мен позиция мөлшерінен активтің құнының өзгеруі – VAR алдында тұрған жаңа тәсілдеме қажет.

Операциялық тәуекелдер. Операциялық тәуекелдер әдетте өзіне құқықтық және моделдік тәуекелді кіріктіретін компания жоспарлаған аяқталған транзакциялар комбинациясын (қаржылық мәмілелер) орындай алмау ықтималына байланысты. Соңғы зерттеулерге байлынсты бұл тәуекелдер түрін бағалау мен басқару үшін өнеркәсіптік стандарттар шамалы аз қарастырылған және егжей-тегжейленбеген. Бұл таң қалар емес, себебі операциялық тәуекелдердің өзіндік сипаттары бар, оларды саудалық стратегия таңдау арқылы сақтандыруға болмайды, мысалы, нарықтық тәуекелдер жағдайында. Нәтижесінде бұл маңызды тәуекелдер көздерін реттейтін тәсілдемеге қажеттілік туындады.

Тәуекелдердің өзгеруі кезіндегі бағалау дәлдігі.

Дельта немесе толық қайта есептелген VAR. VAR-ды қарапайым және тиімді есептеу тәсілі бір актив үшін үш элементті кіріктіреді: активтың ағымдағы құны, дельтаны немесе фактордың теріс өзгеруі құнының сезімталдығы және тәуекел факторының сенімді деңгейіндегі мүмкін өзгеруі. Бұл тәсілдеме қарапайым және қолайлы болғанымен, ол екі жағдайда теріс нәтижелерге әкелуі мүмкін. Бірішіден, тәуекел факторының өзгеруі шамалы үлкен болғанда, функцияның жалпақтығы немесе гамма-эффект бастапқы дельта тәсіл тәуекелді толық бағалай алмауына әкеледі.

Екіншіден, актив құны бір фактордан едәуір көп тәуелді болса бұл тәсіл шегінде не істеу керек белгісіз. Балама ретінде толық қайта есептелген VAR, яғни активтың соңғы құның бөлуге негізделген, өзара мүмкін барлық тәуекел фактордың ауытқуларды есепке ала отырып. Алайда нетривиалды сұрақ тәуекел факторлардың болашақ коррелиациясын болжау қаншалықты мүмкін болатына волатильдікті бағалау (нарықтық сұраныстың өзгергіштігі мен тұрақсыздығы) байлынысты тәуекелдің нарықтық фактордың волатильдігі нарықтық және несиелік тәуекелдерді бағалауда орталық рөлді атқарады. Бұл параметрлердің маңыздылығына қарамастан тәуекел-менеджерлер бұндай сұраққа аз көңіл бөледі. Тәуекелдердің нарықтық коньюнктурасын бағалау сияқты мәселелерді болашақ волатильдігін бағалауда модельді таңдау еркіндігі немесе күрділі GARCH модельдері негізінде волатильдікті болжау – тәжірибедегі тәуекел-менеджер үшін қызметтін кең алаңы ретінде көрініс береді.

Кореляцияны бағалау. Кореляция туралы болжамдар бір актив үшін VAR есебін түгелдей қоржын тәуекелін басқарумен біріктіреді. Олар маңызды рөл атқаратын екі облысқа қызметін жеке бағыттарының белгілі тәуекелдері бойынша жалпы компанияның тәуекелдерін бағалау мен тәуекелдің бір факторынан (мысалы: опциондар) едәуір көп тәуелді позициялардың тәуекелдерін бағалау. Болашақ кореляцияны бағалау міндетті көбінде болашақ волатильдікті бағалау міндетіне тәріздес және сондай қиындықтарды өзіне кіріктіреді. Өкінішке орай тек қана кореляцияны бағалауға тән тағы бір мәселе бар: жіберілетін деректердің синхронсыздығы. Егер түрлі қаржылық ауыспалылар әртүрлі уақытта бекітілсе, бұл ауыспалылардың өзара қозғалысы туралы толық құқықпен айтуға болмайды.

Компаниядағы тәуекел менеджментін құрастыру.

Бизнес тәуекелдердің арқасында компания көлемінен өнім мен қызмет көрсету түрлерінің сипатына, мөлшеріне тәуелсіз құрылады. Бизнеспен тәукелге бел бумай айналысу мүмкін емес. Тәуекелсіз сыйақы болмайды: Ресей бизнесінің артықшылығы тәуекелдер дәрежесіне де, сыйақы мөлшеріне де негізделген. Бизнестің даму тарихы тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелдерді жою емес екендігін куәландырады, себебі оларды басқаруда сыйақы жоғалады.

Тәуекел-менеджменттің құрастыру міндеттердің пайда болуы компанияда бұл сыртқы ортаның динамикалық өзгеру мәселесімен шарттасылған. Қоршаған ортадағы өзгерістер болжай алмайтын сипатта болады. Барлық жерде де бизнесте де анықсыздық өсіп келеді, әрі қорқынышты жеделдікпен. Осындай жағдайлар жаңа тәуекелдердің пайда болуына өз үлесін қосады. Тәуекелдерді толық бағалай алмаудан компаниялар өте қымбат төлейді:қаржылық залалдар, акциялар құнының түсуі, сондай-ақ капитал құны, беделдің бұзылуы, бағалы қызметкерлердің кетуі.

Әрине тәуекелдермен бұрын да айналысқан, бірақ әрбір тәуекел жеке қарастырылатын. Алдыңғы тәсілге қарағанда тәуекел менеджмент кешенді басқарушылық бағдарлама ретінде қарастыру керек. Компаниядағы тәуекелдерді тиімді басқару жүйесін жасау үшін басқарма келесіні жасау тийіс:

- тәуекелдерді басқару қажеттілігінің интуитивтік деңгейде болсын түсіну;

- мәселелердің деңгейіне баға беру, тәуекелдер, компанияның жалпы жағдайын бағалау ( өзіндік немесе сыртқы мамандарды тартумен бірге );

- сәйкестендіретін деректерді жинау және қабылдау нақты залалдар және өткен кезеңдегі себептері туралы;

- болашаққа қарай бұл өзгерістер тенденциясын болжау;

- қаржылық залалдарды есептен шығарудың өткен тәжірибесіне тәң және болашақпен келісімді келісіледі ме;

- тәуекелдерді басқарудың пилоттық бағдарламасын құрастыру туралы шешім қабылдау соны өз күштерімен немесе тәуекел-менеджмент бойынша консюльтантқа арттыруға болады;

- топ менеджерлер арасынан компанияның тәуекел менеджментінің даму жобасынынң жауапкершілік артатын жетекшіні тағайындау.

Тәуекел менеджмент белгілі бір функцияларды атқарады. Тәуекел менеджменттің екі типті фуекциясын ажыратады: басқару объектісінің функциялары және басқару субъектісінің функциялары. Тәуекел менеджменттегі басқару объектісінің функцияларына мынаны ұйымдастыру жатады:

- тәуекелді шешуді;

- капиталдың тәуекелді салымдарын;

- тәуекел мөлшерін төмендетужұмыстарын;

- тәуекелдерді сақтандыру процесін;

- шаруашылық процесс субъектілерінің арасындағы байланыстар мен экономикалық қатынастар.

Тәуекел менеджменттің басқару субъектісінің функцияларына:

- болжау;

- ұйымдастыру;

- реттеу;

- координация;

- ынталандыру;

- бақылау.

Тәуекел менеджменттегі болжау объектінің жалпы және түрлі бөлімдерінің қаржылық жағдайының өзгеру перспективасын құрастыруды көрсетеді. Болжау – белгілі бір оқиғаны алдын ала көру. Ол қарастырылған тәжірибеде болжамды жүзеге асыруды міндет етпейді.

Болжаудың артықшылығы болып белгілі тенденциялар негзіндегі басқару объектісінің қаржылық жағдайының дамуының түрлі нұсқаларын анықтайтын қаржылық көрсеткіштер мен параметрлердің альтернативті құрастырылуы табылады. Тәуекелдер динамикасында болжау өткенді болашаққа экстраполяциялау (өзгерістер тенденциясынэксперттік баға беруді есепке ала) негізінде де, тікелей өзгерісті алдын ала көре білу негізінде де. Бұл өзгерістер күтпеген болуы мүмкін. Басқарма алдын ала көре білу негізінде менеджерден интуиция мен нарықтық механизмін сезуді меңгеруді талап етеді, сондай-ақ икемді төтенше шешімдер.

Тәуекел мененджменттегі ұйымдастыру белгілі ережелер мен процедуралар негізінде тәуекелді капитал салу жобасын бірігіп жүзеге асыратын адамдардың бірігуін көрсетеді. Бұл ережелер мен процедураларға: басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын жасау, басқару бөлімдері арасында өзара байланыс жасау, нормалар, нормативтер, әдістер құрастыру және т.б.

Тәуекел менеджменттегі реттеу басқару объектісіне әсер етуді көрсетеді, бұл арқылы объектінің тұрақтылық жағдайына жетеді, егер белгіленген параметрлердегі ауытқулар болған жағдайда.

Ауытқулардың алдын алуын ағымдағы шараларын реттеу қамтиды. Тәуекел менеджменттегі координация мамандар, басқару аппаратының және жеке қызметкерлердің қатынастарындағы бірлікті қамтамасыз етеді. Тәуекел менеджменттегі ынталандыру қаржылық менеджерлер мен басқа мамандардың өзінің еңбеегінің нәтижесіне қызығушылықты білдіреді. Тәуекел менеджменттегі бақылау ұйымның тәуекелдік дәрежесін төмендету бойынша жұмыстардың орындалуын тексеруді көрсетеді.

Бақылау негізінде әрекет ету бағдарламасының орындалу дәрежесі туралы капиталдың тәуекелді салымдарының табыстылығы туралы ақпарат жиналады және оның негізінде пайда мен тәуекел қатынасы, қаржылық бағдарламаларға өзгерістер енгізіледі,қаржылық жұмысты ұйымдастыру, тәуекел-менеджментті ұйымдастыру туралы ақпарат жиналады. Бақылау тәуекелдің дәрежесін төмендету шараларының нәтижесінің талдауы. Тәуекел менеджмент кәсіпкерлікті ңдербес формасы тәуекелді қаржылық менеджердіің жүзеге асыратын творчестволық қызмет болып табылады. Бұл қызметті мамандардың кәсіптік институттары, сақтандыру компаниялары, қаржылық менеджерлер, тәуекел бойынша менеджерлер, сақтандыру мамандары орындайды.

Тәуекел-менеджменттің кәсіпкерлік қызметінің саласы сақтандыру нарығы болып табылады. Сақтандыру нарығы бұл экономикалық қатынастарының сақтандыруға қатысты етек алу саласы. Сақтандыру нарығы сатып алу-сату объектісі болып сақтандыру қызметтері болатын және азаматтар мен шаруашылық субъектілерге сақтандыру компанияларымен көрсетілетін мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен көрсетілетін ақша қатыастары болып табылады.

Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру. Тәуекел менеджменттің экономикалық мазмұны бойынша басқару үрдісінде пайда болатын қарым-қатынастар мен тәуекелдерді басқару жүйесін көрсетеді. Ол өзіне капиталдың тәуекелді салымдары мен тәуекел мақсаттарын құру процесін, оқиғаның болу ықтималдығын анықтау тәуекел дәрежесі мен мөлшерін анықтау, сыртқы ортаны талдау, тәуекелді басқару статегиясын таңдау, тәуекелді басқару әдістерін таңдау,оларды төмендету әдістерін, тәуекелге мақсатты әсер етуді жүзеге асырады. Ұйымдастыру кең мағынада бүтіннің бөліктері арасындағы өзара байланысты жетілдіру мен пайда болуға әкелетін процесстер мен әрекеттер жиынтығын көрсетеді.

Тәуекел менеджментті ұйымдастырудың бірінші сатысы ұйым мақсаттарын және капиталдың тәуекелді салымдарының мақсаттарын анықтау. Тәуекел мақсаты – алуға тиісті нәтиже. Бұл жеңу, пайда табу, табыс алу болуы мүмкін. Капиталдың тәуекелді салымдарының мақсаты – максималды пайда табу. Тәуекелмен байланысты кез келген әрекет мақсатты бағытталған, себебі мақсаттың жоқтығы тәуекелмен байланысты шешімді мағынасыз етеді. Тәуекел мен капиталдың тәуекелдік салымдарының мақсаттары нақты, капитал мен тәуекелмен сәйкестелген болуы керек.

Тәуекел менеджментті ұйымдастырудың маңызды сәті белгілі әрекет жасауға шешім қабылдау үшін қажетті қажетті қоршаған орта туралы ақпарат алу болып табылады. Осындай ақпарат талдауы негізінде және тәуекел мақсаттарын есепке ала отырып, оқиғанын болу ықтималдығын дұрыс анықтауға болады (сондай-ақ сақтандыру құбылысын, тәуекел дәрежесі мен оның құнын бағалауға болады). Тәуекелді басқару адамдарға, мүлікке, шаруашылық субъектінің қаржылық нәтижеллерінің қауіп төндіретін тәуекел дәрежесін дұрыс түсіндіруді білдіреді.

Кәсіпкерге оның қызметіне әсер ететін тәуекел құнын білуге маңызды. Тәуекел құны ретінде кәсіпкердің нақты залалдары, бұл залалдардың мөлшерін төмендету шығындары немесе салдарының орнын толтыру шығындары білдіреді. Қаржылық менеджермен тәуекелдің нақты құнын дұрыс бағалау мүмкін залалдардың көлемін көрсетуге және олардың алдын алу мен төмендету жолдарын, алдын алу мүмкін болмағанда олардың орнын толтыруды қамтамасыз ету.

Қоршаған орта, тәуекелдің мөлшері, дәрежесі, ықтималдығы туралы қолдағы ақпарат негізінде түрлі капиатлдың тәуекелдік салымдарының нұсқалары қарастырылады және олардың оптималдығына күтілетін пайда мен тәуекел мөлшері нің сәйкестендірілуі жолымен баға беру жүргізіледі. Бұл дұрыс стратегия мен тәуекелді басқару тәсілдерін таңдауға, мондай-ақ тәуекел дәрежесін төмендету әдістерін таңдауға мүмкіндік береді.

Бұл тәуекел менеджментін ұйымдастыру сатысында басты рөл қаржылық менеджеріне беріледі және оның психологиялық қасиеттеріне беріледі. Тәуекел мәселелерімен айналысатын қаржылық менеджер екі құқыққа ие болуы керек: таңдау құқығына және бұл үшін жауапкершілік құқығы. Таңдау құқығы капиатлдың тәуекелдік салымдарының белгілеген мақсаттарын жүзегеасыру шін шешім қабылдау құқығын білдіреді. Салымдар жасауға менеджердің өзі жеке қабылдау тиіс. Тәуекел менеджменті тәуекелді қабылдау үшін жауапкершілікті қабылдаумен шарттастырылған қасиетінен ұжымдық шешім қабылдау мақсатты айқындалмаған, ал жеке жағдайларда рұқсат етілмейді. Шешім қабылдаған ұжым оны орындау туралы жауапкершілікті ешқашан артпайды.

Бұл арада ұжымдық шешім жеке индивидтердің психологиялық қасиеттері күшінен (олардың антогонизм, эгоизмі, саяси-экономикалық, идеологиялық платформалар) едәуір субъективті болып келеді, маманмен қабылдаған шешімге қарағанда. Тәуекелді басқару үшін адамдардың мамандандырылған топтары құрылуы мүмкін, мысалы сақтандыру операцияларының секторы, венчурлік инвестициялар секторы, капиатлдың тәуекелдік салымдарының бөлімі (яғни венчурлік және қоржындық инвестициялар) және т.б. Бұл адамдар топтары алдын ала ұжымдық шешімдер дайындап алады және дауыстардың көбі жай немесе квалификациялық (үштен екісі, төрттен үші, барлығы) қабылдайды.

Алайда тәуекелді және капиталдың тәуекелді салымдарының нұсқасын таңдау туралы соңғы шешімді бір адам қабылдауы тиіс, себебі ол бір уақытта жауапкершілікті де қабылдайды. Жауапкершілік тәуекелді шешім қабылдаушының өз мақсатына жетудегі қызығушылығын көрсетеді. Тәуекелді басқару стратегиясының тәсілдерін таңдауда қаржылық менеджердің жұмыс барысындағы тәжірибесі мен білімінен қалыптасатын белгілі бір стереотип қолданады және жұмыстағы автоматты дағдыларға негіз болады. Стереотиптік әрекеттердің болуы менеджерге белгілі белгілі типтік жағдайларда опперативті және едәуір оптималды әрекет етуге мүмкіндік береді.

Типтік жағдайлардың жоқтығы кезінде менеджер стереотиптік шешім қабылдаудан оптималды, оңтайлы тәуекелдік шешімдерді іздеуі тиіс. Басқару міндеттерін шешу тәсілдері алуан түрлі болуы мүмкін, себебі тәуекел менеджер көпнұсқалыққа ие, ал бұл стандарт пен ординарлықсыздық қосылысы (қаржы комбинацияларының), нақты шаруашылық жағдайындағы әрекет ету тәсілдерінің икемдігі мен қайталанбайтындығы. Тәуекел менеджменттегі ең бастысы болып – басқару объектісінің экономикалық мүдделеріне жауап беретін мақсаттарды дұрыс қарастыру.

Тәуекел менеджмент жеткілікті динамикалы. Оның қызметінің тиімділігі нарық талаптарының, экономикалық жағдайдың, қаржы жағдайының өзгерісіне жылдам жауап беру. Сондықтан ол тәуекелді басқарудың стандартты тәсілдерін білуге, нақты экономикалық жағдайды дұрыс және жылдам бағалауға қабілетіне, жағдайдан шығудың ең тиімді түрін табуға негізделеді.тәуекел менеджменттің дайын рецепті болмайды, болуы да мүмкін емес. Ол белгілі бір шаруашылық міндеттерді, әдіс тәсілдерді білу арқылы шешуге, нақты жағдайларда сәттілікке жетуге, оны өзіне анық жасауға үйретеді.

Тәуекелді шешімдерді қабылдауда маңызды рөлді менеджер интуициясы мен инсайт атқарады. Тәуекелді анықтау мүмкін емес жағдайда тәуекелдік шешімдер эвристика негізінде қабылданады. Эвристика теориялық зерттеу мен шындықты іздеудің әдістемелік еежелер мен логикалық тәсілдерінің жиынтығы болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда бұл өте күрделі есептерді шығарудың ережелері мен тәсілдері. Әрине эвристика едәуір төмен сенімді және едәуір анықталған, математикалық есептеулермен салыстырғанда және ол жеткілікті нақта шешімді алуға мүмкіндік береді.

Тәуекел менеджменттің ережелері. Тәуекел менеджмент өзінің эвристикалық ережелер мен тәсілдердің тәуекел шартында шешім қабылдау үшін жүйесі болады. Олардың негізгілері:

- өзіндік капитал мүмкіндік беретін мөлшерде ғана тәуекелге бел буу;

- тәуекел салдарын ойлау керек;

- аз үшін көп тәуекелдікке баруға болмайды;

- оңтайлы шешім тек күмәнсіздік жағдайында болады;

- күмәндік болғанда теріс шешімдер болады;

- бір шешім бар деп ойлауға болмайды, басқа шешімдер болуы мүмкін.

Бірінші ережені орындау капиталды тәуекелді салымын жүргізу бойынша шешім қабылау алдында қаржылық менеджер мынаны жасау тиіс:

- аталмыш тәуекел бойынша максималдымүмкін болатын залалды анықтау;

- оны салынатын капитал көлемімен сәйкестендіру;

- барлық өзіндік қаржылық ресурстармен салыстыру және бұл капиталдың жоғалуы инвесторды банкроттыққа ұшырауына алып келу-келмейтіндігін анықтау;

- капиталды салу бойынша залал көлемі аталмыш капитал көлеміне тең болуы, аз болуы, көп болуы мүмкін. Тікелей инвестициялар кезінде залал көлемі әдетте венчурлік капитал көлеміне тең болады. Қоржындық инвестициялар кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын бағалы қағаздарды сатп алу кезінде залал көлемі шығындалған капитал сомасынан төмен болады.

Максималды мүмкін залал көлемі мен өзіндік қаржылы ресурстар көлемінің қатынасы банкроттыққа әкелетін тәуекелдік деңгейін көрсетеді

Кр = У/С, (8.1)

мұндағы Кр – тәуекел коэффиценті;

У – залалдың максималды мүмкін сомасы, тг.;

С – қаражаттың анықталған түсімдерін ғана ескеретін өзіндік қаржылық ресурстар көлемі, тг.

Екінші ережені жүзеге асыру қаржылық менеджердің залалдың мүмкін максималды мөлшерін біле тұра, оның неге әкеле алатынын анықтауды талап етеді. Сондай ақ тәуекелдің болу ықтималдығын, және тәуекелді өзінің жауапкершілігіне алу немесе алмау не оны басқа тұлғаға беру туралы шешім қабылдайды.

Үшінші ереженің әсері тәуекелді аудару кезінде, яғни сақтандыру кезінде өте айқын көрсетіледі. Осы жағдайда қаржылық менеджер оған тисті сақтандыру жарнасы мен сақтандыру сомасы арсасындағы қатынасты анықтауы қажет. Сақтандыру жарнасы – бұл сақтандыру тәуекелі үшін сақтанушының сақтандырушыға төлемі. Сақтандыру сомасы – материалдық құндылықтар, жауапкершілік, өмір, денсаулық сақтандырылатын ақша сомасы. Тәуекел ұсталынбауы тиіс, басқаша айтқанда инвестор залал көлемі сақтандыру жарнасынан салыстырмалы үлкен болған жағдайда өзіне тәуекелді алмауы тиіс.

Басқа ережелерді жүзеге асыру бір шешімі бар жағдайда (оңтайлы не теріс) біріншіден басқа шешімдерді анықтауға тырысу керектігін білдіреді. Олар болуы мүмкін. Егер талдау басқа шешімдердің болмауын көрсетсе «ең жаманын есепке алу» арқылы әрекет етеді: егер күмәндәнсан онда теріс шешім қабылда.

Тәуекелді төмендету бағдарламасын әзірлеу кезінде тәуекелдік шешімдердің психологиялық әсерін ескеру қажет, себебі тәуекел жағдайында шешім қабылдау психологиялық процесс болып табылады. Сондықтан шешімдердің математикалық дәлелденуімен қатартәуекелді шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезінде қалыптасатын адамның психологиялық ерекшеліктерін есекру қажет: агрессиялық, шешімсіздік, күмәндар, қабілеттік, экстраверттік, интроверттік және т.б.

Экстравверттік – қоршаған адамдарға бағытталғандығын көрсететінтұлғалық қасиет. Ол қарым қатынастың жоғары деңгейін,сыртқы құбылыстарға ашық және эмоционалдық ретінде көрініс береді.

Интроверттік – өзіндік ішкі сезімдерге, ойларға, күйзелістерге бағытталған тұлғалық қасиет. Интроверттік тұлғаға қоршағандармен қарым-қатынасы мен мінез-құлқына тән тұрақты ерекшеліктер, ішкі нормаларға тірелу, өзіне терең үңілу. Олардың бағалаулары сыртқы ортаға тәуелсіз болады. Әдетте адам экстраверттік және интроверттік қасиеттерді біріктіруге тырысады. Тәуекел менеджменттің бөлінбейтін бөлігі белгілеген шаралар бағдарламасынорындау бойынша шараларды ұйымдастыру, жұмыстарды қаржыландыру көздері мен көлемдері, нақты атқарушылар мен орындау мерзімін ұйымдастыру болып табылады.

Тәуекел менеджментті ұйымдастыруыдың басты сатысы қойылған мақсатты бағдарламаны бақылау, тәуекелдік шешімнің таңдалған нұсқасын орындау нәтижелерін бағалау мен талдауы.

Тәуекел менеджментті ұйымдастыру аталмыш шаруашылық субъектіде тәуекелді басқару субъектісін таңдауды болжайды. Ол қаржылық менеджер, тәуекел бойынша менеджер, немесе басқарудың сәйкес аппарыты: сақтандыру операцияларының секторы, венчурлік инвестициялар секторын, капиталдың тәуекелді салымдары бөлімі және т.б. Болуы мүмкін. Бұл секторлар мен бөлімдер шаруашылық субъектінің қаржылық қызметтің құрылымдық бөлімшелері болып табылады. Капиталдың тәуекелдік салымдары бөлімі шаруашылық субъектінің жарғысына сәйкес келесі функцияларды атқарады:

- венчурлік және қоржындық инвестициялар жүргізуге, яғни нақты жарғыға сәйкес капиталдың тәуекелді салымдары;

- тәуекелді инвестициялық қызмет бағдарламасын әзірлеу;

- қоршаған жағдай туралы ақпаратты жинау, өңдеу, талдау, сақтау;

- тәуекелдер құнының дәрежесін, стратегияны, оларды басқару тәсілдерін анықтау;

- тәуекелді шешімдер бағдарламасын әзірлеу, оны орындауды бақылау, талдау;

- сақтандыру қызметін жүргізу, келісімшаттар жүргізу, сақтандыру, қайта сақтандыру операциялары, сақтандыру есептерін жүргізу;

- сақтандырыу және қайта сақтандыру талаптарын әзірлеу,тарифтік ставка мөлшерін анықтау;

- авариялық комиссар функциясын атқару, шетел сақтандыру компанияларының кепілгерлігімен кепілдік беру, олардың есебінен залалдардың орнын толтыру,тәріздес функцияларды атқаруға басқа тұлғаларға тапсыру,тиісті бухгалтерлік, статистикалық, опеативтік есепті жүргізу.

Тәжірибелік сабақтарға арналған тапсырмалар

1 Тәуекелдерді басқарудағы қателіктерді анықтаңыз (тәуекелдерді басқарудың нашар мысалдарын талдаңыз https://optionclue.com/trading/management/rmignorance/)

2 Іс шешімі. Тәуекелдерді басқару жүйесін баптау АО ММК-да тәуекелдерді басқару жүйесін құру кезеңдерін зерттеп, келесі сұрақтарға жауап беріңіз:

1) Магнитогорск темір-металлургия зауытының ұйымдық құрылымына тәуекелдерді басқару қызметін енгізудің алғышарттары не болды?

2) Несиелік тәуекелді реттеу үшін тәуекелдерді басқару жүйесінде қандай шаралар қолданылады?

3) Инвестициялық тәуекелді реттеу үшін тәуекелдерді басқару жүйесінде қандай шаралар қолданылады?

4) Шаруашылық келісімшарттар бойынша тәуекелдерді реттеу үшін тәуекелдерді басқару жүйесінде қандай шаралар қолданылады?

5) Тәуекелдерді басқару жүйесін реттейтін негізгі құжаттар қандай? Олар қандай міндеттерді шешеді?

6) Ұйымның тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру кезеңдері қандай?

7) Тәуекелдерді басқару жүйесі менеджменттің жоғарғы деңгейінде қандай іс-шаралар арқылы жүзеге асырылады?

8) Тәуекелдердің жекелеген түрлерін басқарудың экономикалық тиімділігі қалай қол жеткізіледі?

9) ТБЖ енгізілгенге дейінгі және ТБЖ енгізілгеннен кейін тәуекелдерді басқарудың айырмашылығы неде?

Кейс шешу

АҚ қара металлургиясындағы жетекші кәсіпорындардың бірі және зауытта тәуекелдерді басқару процедураларын енгізу тәжірибесі компанияның тарихы мен мәдениетін, басқару құрылымын, менеджерлер мен мамандардың кәсібилігін ескере отырып, ерекше. Екінші жағынан, AҚ тәжірибесі тәуекелдерді басқару ерекшеліктерін ескере отырып, кез-келген ірі бизнес-компанияның тәуекел менеджері үшін пайдалы практикалық мысал бола алады.

1. Мәселенің сипаттамасы және алғашқы қадамдары.

Тұтас алғанда кез-келген ірі компания үшін тәуекелдерді басқарудың кешенді жүйесін енгізу қажеттілігі бірқатар сыртқы факторларға байланысты, мысалы:

- өндірістің қауіпті сипаты;

- тұтынылатын өнім мен шикізатқа сұраныс пен ұсыныстың ауытқуы;

- интеграциялық процестер (бірігу және жұтылу);

- салалық бәсекелестік;

- қаржы нарықтарының құбылмалылығының жоғарылауы;

- реттеуші органдардың қысымы;

- корпоративтік басқару тетіктерін жетілдіру.

Алайда, кез-келген компания үшін ішкі факторлардың әсерінен тәуекелдерді басқару жүйесін құру қажеттілігін түсінумен байланысты бірқатар ерекшеліктер бар.

1998-2011 жж. аралығында АҚ тәуекелдерді басқару жүйесінің жұмысына үзінді тәсіл болды. Тәуекелдерді бағалау және басқару жекелеген аудандарда жүзеге асырылды, олар ең жоғары дәрежеде қабылданған және оның деңгейін төмендету үшін шұғыл шараларды қажет етеді.

Бұл кезеңде тәуекелдерді болдырмауға байланысты процедуралар «проблема» пайда болғаннан кейін, яғни тәуекел іске асырылғаннан кейін, мысалы, ірі авария, компанияның кірісі мен шығысы туралы бағамдық айырмашылықтан болған елеулі шығындардан кейін, тәуекелдерді басқару бөлімінің мамандары әзірледі және енгізді , контрагенттердің дефолт жағдайларын көбейту. Осы кезеңде ұйымда тәуекелдерді басқару элементтерін енгізу мүмкіндігінің маңызды шарты экономика, математикалық статистика және тәуекелдерді басқару саласындағы кәсіби дағдылары бар, сондай-ақ компаниядағы тәжірибесі бар мамандардың тиімді тобын қалыптастыру болды. Бұл тәуекелдерді бағалау және басқару әдістерін компания қажеттіліктеріне бейімдеуге және әзірленген және құжатталған әдістемелерді келісу рәсімдерін сәтті жүзеге асыруға мүмкіндік берді.

Төменде практикалық мысалдар келтірілген, олар тәуекелдерді басқару процедураларын енгізу қажеттілігін және себептерін және оларды басқару элементтерін қолдану арқылы шешуді көрсетеді.

2011-2020 жж компанияның несие портфелінің өз қаражатынан 30 % -ке дейін, және сәйкесінше, 50 % -ке дейін кепілдік беру мөлшері тәуекел факторына байланысты кепіл таңдауды рәсімдеу қажеттілігін туындатты.

Тәуекелдерді басқару бөлімінің мамандары кепілзат портфелінің құрылымын және көлемін ескере отырып, тәуекелдерді бағалау әдістемесін жасады. Әдістеме өндірістік процестің үздіксіздігі және кепіл өтімділігі үшін қамтамасыз етудің әр түрінің және тұтасымен кепіл берушілер портфолиосының өлшемдерін талдауға негізделген. Қолданыстағы кепіл портфелі оңтайлы портфельмен салыстырылды, ауытқу пайызы жоғары тәуекелдің болуын көрсетті. Қаржыландыруды тарту кезінде кепіл затын таңдау туралы шешім қабылдау тәртібі АҚ Нормативтік құжаттарында қайта қаралды.

Бұл процедуралар кепілге қойылған мүліктен сатып алу кезінде туындайтын тәуекелдерді едәуір төмендетуге және, сәйкесінше, компанияның тұрақтылығын арттыруға мүмкіндік берді.

2020 жылдан бастап компания басшылығы жүргізген негізгі құралдарды ауқымды түрде жаңарту жобалық тәуекелдердің жоғарылауына, яғни шешім қабылдау рәсіміне және АҚ инвестициялық жобаларды жүзеге асырумен байланысты барлық қатерлердің өсуіне әкелді.

Жобалық тәуекелдерді басқару процедурасын әзірлеу және енгізу 2020 жылы АҚ-да басталды. Бірінші қадам инвестициялық жобалардың тәуекелдерін бағалау және компания үшін қолайлы, өзіндік бағалау, басқару процедураларын бағалау саласындағы қолданыстағы әдістемелерге талдау болды. Бағалау әдісі ретінде Монте-Карло әдісі деп аталатын модельдеу әдісі анықталды, ол инвестициялық жобаны іске асыру үшін көптеген сценарийлерді құруға негізделген қауіп факторларының жиынтығын ескере отырып, жобаның таза келтірілген құнын бағалауға мүмкіндік береді.

Бұл әдіс оларды жүзеге асыру туралы шешім қабылдау кезеңінде компания үшін ең қауіпті жобаларды анықтауға және тәуекелді төмендетудің ықтимал нұсқаларын анықтауға мүмкіндік берді. Бұл әдіс инвестициялық жобалардың тәуекелдерін бағалау туралы ережеде нормативтік түрде бекітілген және қазіргі уақытта жобалық тәуекелдерді сапалы бағалаумен толықтырылған.

Қарсы контрагенттің тәуекелдерді басқару процедураларының дамуына металл заттары бірқатар заттарға сұраныстың ауытқуы себеп болды. Жекелеген контрагенттермен алдын-ала төлем жасағаннан кейінгі өнімді жеткізуге дейінгі төлемдер мерзімдерін немесе жоспарланған төлемдер жүйесін қайта қарау компанияның несиелік тәуекелдерін арттырды және тәуекелдерді басқару бөлімінің мамандары несиелік тәуекелдерді бағалау рәсімін бастауға негіз болды.

Несиелік тәуекелдерді бағалау контрагенттің АҚ бірлескен жұмысының тарихы, контрагенттің қаржылық-экономикалық көрсеткіштері, контрагентпен ағымдағы операцияның көлемі мен маңыздылығы сияқты өлшемдерге негізделді. Қазіргі уақытта кез-келген контрагентке несие беру кезінде келісімшарт алдындағы жұмыс кезеңінде несие тәуекеліне талдау жасалады, оның нәтижелері келісім-шарт бойынша төлем талаптары мен талап етілетін қамтамасыз ету нысанына әсер етеді.

2020 жылы 100 миллион еуро мөлшеріндегі еурооблигациялардың орналастырылуы және доллардың еуроға шаққандағы құлдырауы АҚ-ның бағамдық айырмашылықтан шығуына әкелді. АҚ-ның валюталық позицияларын реттеу және валюталық тәуекелді азайту мақсатында валюталық тәуекелдерді басқару рәсімі жасалды және енгізілді. Бұл жағдайда VAR әдіснамасына, басқару процедураларына негізделген бағалау әдісі (атап айтқанда, валюталық келісімшарттардың шарттарын, хеджирлеу) және бақылау әдістері әзірленді және құжатталды.

Валюталық тәуекелдерді басқарудағы бөлімшелердің өзара әрекеттесуінің қолданыстағы тетігі АҚ-ның валюталық позициясын динамикалық бақылауға және қалыптастыруға, демек, валюталық тәуекелді бағалау мен басқаруға мүмкіндік береді.

Тәуекелдерді басқару жүйесін құрудың бастапқы кезеңіндегі фрагментті тәсіл бірнеше артықшылықтарға ие: Біріншіден, осы тәсілді қолдану тәуекелдерді басқару қажеттілігін орындаушының деңгейінен бастап және осы қажеттілікті кәсіпорынның жоғарғы басқару органдарына жеткізу қажеттілігін түсіну қажет болған кезде нақты іске асырылған жобалар бойынша тәуекелдерді талдау арқылы шешім қабылдау тәсілінің тиімділігін қысқа мерзімде көрсетуге мүмкіндік береді.

«Төменнен жоғары» деп аталатын тәсіл. Алайда, бұл тәсіл идеалды емес, өйткені тәуекелдер өзара байланысты және оны әр адам бірлесіп басқара алмайды.

Сонымен қатар, бұл тәсіл ұйымның топ-менеджментін, директорлар кеңесін және акционерлерді ұйымның стратегиясын іске асыру үшін маңызды болып табылатын іскерлік тәуекелдердің жалпы көрсеткіштерімен қамтамасыз етпейді, сонымен қатар ұзақ мерзімді тәуекелдерді басқару стратегиясын құруға мүмкіндік бермейді.

Сонымен қатар, фрагменттелген тәсіл өзгеретін ортадағы компанияның тәуекелдерін сәйкестендірудің (сәйкестендірудің) тұрақты және рәсімделген процесін құруға мүмкіндік бермейді және сәйкесінше басқару шараларының маңыздылығына басымдық береді. Қазіргі уақытта маңызды емес қауіп-қатерлердің алдын-алу мүмкіндігі жоқ, бірақ болашақта компанияның тұрақтылығына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.

Осыған байланысты, 2021 жылдан бастап кәсіпорында тәуекелдерді басқару мәдениеті қалыптасқан кезде, тәуекелдерді басқарудың интеграцияланған жүйесін енгізу басталады.

2 Мәселе туралы мәлімдеме

АҚ-да тәуекелдерді басқарудың кешенді жүйесін құру процесі 2003 жылы бас директордың бұйрығымен келесі құжаттарды әзірлеу үшін жұмыс тобын құрудан басталды:

- АҚ тәуекелдерді басқару саласындағы саясаты;

- АҚ негізгі бизнес-процестерге арналған тәуекелдер картасы;

- тәуекелдерді басқару және басқарудың бірыңғай терминологиясын, тәуекелдер картасына сәйкес сапалық және сандық бағалауды жүргізуге арналған әдістемелердің тізбесін, анықталған тәуекелдерге лимиттер белгілеу тәртібін, тәуекелдер көрсеткіштерін бақылау жүйесін, тәуекелдерді басқару бөлімдерінің өзара іс-қимылын реттейтін ережелерді қамтуы тиіс тәуекелдерді басқарудың кәсіпорын стандарты. Жұмыс тобының құрамы негізгі бизнес-процестер бойынша бөлімшелердің негізгі мамандарынан, компанияда тәжірибесі мен беделі бар және тәуекелдерді басқару департаментінің мамандарынан құрылды.

Жұмыс тобының негізгі мақсаты – тәуекелдерді сәйкестендіру, бағалау және басқару үшін тұрақты түрде жұмыс істейтін жүйені қалыптастыру, АҚ басқару жүйесіне интеграцияланған, ықтимал шығындардың уақтылы алдын алуға және формалды сәйкестендіру, бағалау және басқару рәсімдері негізінде қосымша бизнес мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді.

3 Тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу бойынша жобаны іске асыру

Тапсырманы орындау жұмыс тобының жетекшісі – бас директордың стратегиялық жоспарлау және мүлік жөніндегі орынбасары басшылығымен жүзеге асырылды. Тәуекелдерді басқару бөлімінің бастығы басшының орынбасары және операциялық кездесулерді ұйымдастырушы болды

Осы жобаның қосымша міндеті шешім қабылдаудың тиімділігі үшін әр қызметкерге тәуекелдерді талдаудың негізгі қағидаттары мен рәсімдерін жеткізе отырып, біртұтас шаралар жиынтығы ретінде тәуекелдерді басқару мәдениетін одан әрі ілгерілету деп атауға болады.

Жұмыстың бірінші кезеңі АҚ-да тәуекелдерді басқарудың бірыңғай саясатын әзірлеу болды. Бұл құжат қысқа, қысқаша нысанда тәуекелдерді басқарудың негізгі мақсаттары мен принциптерін көрсетуі керек. Оны жасаудың негізі алдымен жұмыс тобының мүшелері арасында, содан кейін негізгі топ-менеджерлермен келісу процесі болып табылады. Бұл саясатты әзірлеудің келісілген нысаны, оны компанияның барлық менеджменті үшін тәуекелдерді басқару жүйесінің нақты пікірі мен көзқарасы құрайды және болашақта жүйені енгізу үшін бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Тәуекелдерді басқару саясатының бастапқы нұсқасын Тәуекелдерді басқару департаментінің мамандары әзірледі, бірақ талқылау және келісім барысында ол айтарлықтай толықтырылды және жетілдірілді.

Іс бас директор бекіткен Саясаттың түпкілікті нұсқасы бар, ол қазір барлық бөлімшелердің назарына жеткізіліп, компанияның ішкі сайтында орналастырылды және барлық құрылымдық бөлімшелер басшыларының қабылдау бөлмелері мен кеңселеріне орналастырылды.

АҚ тәуекелдерді басқару саясаты. Негізгі стратегиялық мақсат:

- әлемдік болат нарығында компанияның ұзақ мерзімді бәсекеге қабілеттілігін қолдау. Тәуекелдерді басқару жүйесінің мақсаты белгіленген шекараларда тәуекелдер деңгейін ұстап тұру арқылы компания қызметінің стратегиялық және жедел тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады;

- тәуекелдерді басқару АҚ стратегиясын қалыптастыру және оны басқарудың барлық деңгейінде, барлық функционалды және жобалық бағыттарда жүзеге асыру кезінде жүзеге асырылады;

- АҚ-ның жарғылық мақсаттарына қол жеткізуге теріс әсер етуі мүмкін барлық елеулі тәуекелдер сәйкестендіріліп, тұрақты негізде бағаланады және құжаттамаға жатады;

- АҚ тәуекелдерді басқару жүйесінің жұмысын үйлестіруді стратегиялық жоспарлау және тәуекелдерді басқару үшін жауапты тұлға жүзеге асырады;

- тәуекелдерді басқару жүйесі АҚ басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады;

- АҚ-ның тәуекелдерді басқару жүйесі компанияның мүдделеріне төнетін қатердің алдын алу, жедел әрекет ету және оны азайту ережелері мен рәсімдерінен тұрады.

Тәуекелдерді басқару саясаты, жоғарыда аталған мақсаттардан басқа, менеджерлер мен акционерлердің тәуекелдердің бар екендігін мойындауға дайын екендігін және оларды үшінші тұлғалардың (контрагенттер, банкирлер, инвесторлар, рейтингтік агенттіктер, мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар) алдында компанияның қызметінде басқару қажеттілігін көрсетуге және компанияның инвестициялық тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді. компанияның сенімділігі мен үздіксіздігіне инвесторлардың үлкен сенімі.

Жұмыстың екінші кезеңі тәуекелдерді басқарудың бірыңғай терминологиясын қалыптастыру, компанияның барлық тәуекелдерін сәйкестендіру және АҚ-ның тәуекелдер картасын жасау болды. Компаниядағы тәуекелдерді басқаруды қалыптастырудағы басты мәселе жеке компания деңгейінде ғана емес, сонымен бірге басқару ғылымының жаңа, серпінді дамып келе жатқан бөлігі ретінде тәуекелдерді басқарудың бірыңғай терминологиясының жоқтығы болып табылады. Бұл мәселе жұмыс тобы мүшелерінің тәуекелдер тізімін, олардың компания ішіндегі біркелкі анықтамаларын және әр тәуекелдің нақты факторларын жасау арқылы шешілді.

Тәуекелдердің түрлері мен факторларын қамтитын осындай тізім тәуекелдерді сапалы бағалау үшін сауалнамаларды қалыптастыруға негіз болды.

Сауалнама барлық қатысқан сарапшылардың егжей-тегжейлі брифингінен кейін жүргізілуі керек. Толтырылған сауалнамалардың сапасына сарапшылардың дұрыс таңдалмаған құрамы, қызығушылықтың болмауы, ұсынылған анкета нысаны әсер етуі мүмкін.

АО әр бизнес-процесс үшін бірқатар сарапшыларды жеке таңдау әдісін таңдады, сауалнамалар мен түрлері мен қауіп факторларының тізімі әр бизнес-процесс үшін бөлек-бөлек жасалды.

Бұл басқа бизнес-процестердің әртүрлі бағыттарындағы мамандар үшін қателіктер мен қателіктерді дұрыс емес бағалау, олар үшін ашық болып көрінбейтін мүмкіндік береді. Сараптамалық бағалау әдісімен құрастырылған қауіптің жалпыланған картасы іс бойынша ұсынылған нысанда берілген.

Тәуекелдер картасы компания басшылығының тәуекелдер мен олардың маңыздылығы туралы пікірін білдіреді және оларды басқарудың басым міндеттерін көрсетеді.

Жеке бизнес-процестер үшін жасалған тәуекелдер картасы тәуекелдерді неғұрлым егжей-тегжейлі бағалауды қамтамасыз етеді және операциялық деңгейде шешім қабылдауды жеңілдетеді.

8.1-кесте – Тәуекел картасы

Шамасы шығындарын	Басталу ықтималдығы
	Минималды	Орташа	Жоғары
Апатты	-	Өндірістік тәуекел	-
Сыни	Елдік тәуекел, қызметкерлердің тәуекелі	Несиелік тәуекел, құқықтық тәуекел, логистика тәуекелі, өтімділік тәуекелі, операциялық тәуекел	Баға тәуекелі, техникалық жобалық шешімдердің өзгеруіне байланысты тәуекел
Рұқсат етілген		Салалық тәуекел	Валюталық тәуекел, пайыздық тәуекел

Тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастырудың үшінші кезеңі – сәйкестендірілген сәттен бастап бақылау сәтіне дейін компаниядағы тәуекелдерді басқару процесін реттейтін негізгі нормативтік құжатты (ережені, стандартты) әзірлеу, компаниядағы тәуекелдерді басқару процесіне жауапты тұлғаларды анықтау, осы процеске қатысатын бөлімдермен өзара іс-қимыл процедуралары. тәуекелдерді басқару кезеңдері, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен есеп беру рәсімдері.

Тәуекелдерді басқару бөлімінің мамандары әзірлеген стандарт, жұмыс тобы мүшелерінің кеңестерінің көмегімен, сонымен қатар, компанияның бөлімшелерінде қолдану үшін тәуекелдерді сандық және сапалық бағалаудың стандартты әдістерінің жиынтығын және тәуекелдерді басқарудың негізгі стандартты шешімдерін қамтиды.

«Тәуекелдерді басқару» стандартына сәйкес «ММК» АҚ-дағы тәуекелдерді басқару жүйесі 8.2-кестеде құрылымы көрсетілген.

Кәсіпорынның стандарты 2020 жылғы сәуірде бекітілген және компанияның жалпы құжаттарының бірі болып табылады, оның негізінде төменгі деңгейдегі тәуекелдерді басқару бойынша құжаттар, ережелер мен нұсқаулықтар жасалынған.

8.2-кесте – «ММК» АҚ-дағы тәуекелдерді басқару жүйесі

Басқару деңгейі	Құрамы	Функциялар
Жоғары (реттеуші және бақылаушы) деңгей	Директорлар кеңесінің комитеті, тәуекелдерді басқаруға жауаптылар (Комитет төрағасы)	Бекітеді: - тәуекелдерді басқару жүйесін ұйымдастыру тәртібі; - тәуекелдерді басқару саясаты; - тәуекелдерді басқару рәсімдері мен регламенттері; - тәуекелдердің жол берілетін деңгейі; - тәуекелдер шамасын анықтау тәртібін реттейтін әдістемелер Бақылауды жүзеге асырады: - тәуекелдерді басқару жүйелерінің жұмыс істеу тиімділігі; - тәуекелдерді басқару рәсімдері мен регламенттерін орындау.
Екінші (атқарушы) деңгей	Тәуекелдерді басқару бөлімшесі	Жүзеге асырады: - тәуекелдерді бағалау әдістерін әзірлеу; - ағымдағы тәуекелдерді есепке алу және бағалау және жаңа тәуекелдердің мониторингі; - тәуекелдерді басқару рәсімдерін әзірлеу; - деректер базасын және тәуекелдер бойынша біріктірілген ақпаратты жүргізу; - лимиттерді есептеу және оларды сақтау мониторингі; - басшылыққа тәуекелдер бойынша есеп беру; - тәуекелдерді басқару бойынша іс-шаралардың тиімділігін есептеу.
Үшінші (жедел) деңгей	Қызметі тәуекел факторларымен байланысты топтың құрылымдық бөлімшелері мен компаниялары	Жүзеге асырады: - қабылданатын тәуекелдерді жедел бақылау; - тәуекел факторларын анықтау және тәуекелді сараптамалық бағалауға қатысу; - тәуекелдерді бағалау әдістерін келісу; - тәуекелдер бойынша лимиттерді сақтау; - тәуекелдерді басқару бойынша іс-шараларды әзірлеу және орындау.

4. Тәуекелдерді басқару жүйесін (ТБЖ) енгізудің нәтижелері мен әсері. Тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу бірден нәтиже бермейтінін және болашақта ұзақ мерзімді сипатта болуға және қосымша бәсекелестік артықшылықтарды алуға бағытталғанын түсіну қажет. Алайда, қазірдің өзінде тәуекелдерді басқарудың интеграцияланған жүйесін енгізу тәжірибесінің жетістігі және тәуекел факторларын ескере отырып, шешім қабылдау процесінің тиімділігі туралы айтуға болады.

8.3-кестеде істі жазу кезінде қол жеткізілген негізгі нәтижелер келтірілген.

8.3-кесте – Қол жеткізілген негізгі нәтижелер

1998 ж. - ТБЖ енгізгенге дейін тәуекелдерді басқару	2020 г. - ТБЖ енгізілгеннен кейін тәуекелдерді басқару
Тәуекелдерді сәйкестендіру
Тікелей мүліктік залалдан, өндіріс үзілісінен және жабдықтың бұзылуынан сақтандыруға жататын мүліктік тәуекелдерді анықтау	Тәуекел оқиғасының туындау ықтималдығы мен әлеуетті ысыраптарды ескере отырып, негізгі бизнес процестер бойынша тәуекелдер картасын қалыптастыру рәсімі арқылы барлық маңызды тәуекелдерді анықтау.
Талдау әдістері
Тәуекелдерді сараптамалық әдіспен немесе сақтандыру компанияларын тарта отырып бағалау	Сценарийлік талдау, VAR, стресс-тестілеу, Монте-Карло әдістерін қолдана отырып, тәуекелдерді сапалық және сандық бағалау әдістерін әзірлеу және құжаттау.
Басқару әдістері
Мүліктік тәуекелдер мен жауапкершілік тәуекелдерін сақтандыру   Тәуекелді оқиғалардың салдарын реттеу(өндірістегі аварияларды жою жоспарлары)	Тәуекелдерді басқару әдістерінің кең спектрін құжаттау және жүзеге асыру.    Әкімшілік-шаруашылық құралдар: - мониторинг және ішкі бақылау; - құрылымдық бөлімшелер менеджерлерінің жол берілетін деңгейден және/немесе лимиттерден асатын тәуекелдерді қабылдағаны үшін жауапкершілігін айқындау; - тәуекел көрсеткіштерінің лимиттері мен рұқсат етілген мәндерін белгілеу; - өндірісте алдын алу іс-шараларын жүргізу; - тәуекелдерді басқару кезінде құрылымдық бөлімшелердің өзара іс-қимыл тәртібін құжаттау; - тәуекелдерді іске асыру салдарын барынша азайту жоспарларын әзірлеу. Қаржы құралдары: - сақтандыру; - өзін өзі сақтандыру; - лимиттеу; - әртараптандыру; - хеджирлеу.
Тәуекелдерді басқарудың ұйымдық құрылымы
Қаржы жөніндегі дирекцияның құрамында тәуекелдерді басқару жөніндегі құрылымдық бөлімшенің болуы	Стратегиялық жоспарлау және меншік дирекциясының құрамында тәуекелдерді басқару жөніндегі құрылымдық бөлімшенің болуы, бұл тәуекел көзі болып табылатын негізгі бизнес-процестерден тәуелсіздікті қамтамасыз етеді). Директорлар кеңесінен бастап нақты бөлімшеге дейінгі басқарудың барлық деңгейлерінде тәуекелдерді басқарудың барлық кезеңдерін (сәйкестендіру, бағалау, басқару, бақылау) іске асыру кезінде басшылар мен бөлімшелердің жауапкершілігі мен өкілеттіктерін бөлуді көздейтін тәуекелдерді басқару жөніндегі стандартты әзірлеу және енгізу
Тәуекелдерді басқару мәдениеті (философиясы)
	Тәуекелдерді басқару саласындағы саясатты әзірлеу, бекіту және жариялау. Тәуекелдерді басқарудың бірыңғай саясаты мен қағидаттарын әрбір қызметкерге жеткізу, тәуекелдерді анықтау мен бағалауды ескере отырып, шешімдер қабылдау қағидаттарын қалыптастыру. Сақтанушының мәдениетін қалыптастыру.

АҚ тәуекелдерді басқару тиімділігінің негізгі өлшемдері Тәуекелдерді басқару жүйесі бизнеске келесі факторлар арқылы оң әсер етеді:

- инвесторлардың компанияның тұрақтылығы мен қаржылық қызметінің сенімділігі туралы жағымды күтулеріне байланысты компания құнының өсуі / тұрақтануы;

- қарыз қаражаттарын тарту кезінде компанияның үлкен инвестициялық тартымдылығы (несие беру кезінде тәуекел үшін сыйлықақы мөлшерін төмендету, несиелік рейтингтерді жоғарылату);

- бағалы қағаздарды орналастыру кезінде реттеуші талаптарды орындау (Sarbanes-Oxley Act, ERM COSO, FFMS).

6.3-кесте – Тәуекелдерді басқарудың әсерін АҚ өлшеуге болады

Тәуекел түрі	Әсердің сапалық сипаттамасы	Әсер, жыл
Өндірістік тәуекел	Әсер көрінеді: - алынатын сақтандыру өтемінің мөлшерінде; - сақтандыру компаниялары арасында тендер өткізу және ішкі өндірістік аудит жүргізу арқылы сақтандырудың неғұрлым оңтайлы шарттарын таңдау нәтижесінде сақтандырушылардың әртүрлі ұсыныстары арасында туындаған сақтандыру төлемдерінің айырмасы мөлшерінде.	301,0 млн. тг.
Инвестициялық тәуекел	Нәтиже жоспарланған инвестициялар мен инвестициялық жобаларды іске асыру нәтижелерінің жобаны іске асырудың нақты көрсеткіштерінен ауытқуының төмендеуінен көрінеді	Алынған нәтиже 3-5 жыл ішінде жобаларды іске асыру кезінде жобаның жоспарланған және нақты нәтижелерін салыстыру ретінде анықталуы мүмкін
Валюталық тәуекел	Әсер ашық валюталық позицияның көлемін азайту арқылы валюта бағамдарының ауытқуының пайдаға әсерін төмендетуде көрінеді	204,3 млн. тг.
Несиелік тәуекел	Әсер дебиторлық берешек пен берілген аванстардың қосындысында (тәуекелсіз) көрсетіледі	47,3 млн. тг.
Барлығы		552,6 млн. тг.

СӨЖ тапсырмалары

1 Тәуекелдерді басқару аксиомаларының мәні неде?

2 Тәуекелдерді басқару заңдарының мәні неде?

Нақты өмірлік жағдайларда тәуекелдерді басқару заңдарының қалай жұмыс жасайтынына мысал келтір