1.3.1 Зиянды бақашық – Eurygaster integriceps Put. (Hemiptera, Scutelleridae)

Қандаланың ұзындығы 10–13 мм, ені 6,8–8,8 мм, кең сопақша, дөңес (8-сурет); түсі құм сарыдан қараға дейін, біртүсті немесе түрлі-түсті; тік бүйір жиектері бар қалқан құрсағының көп бөлігін алады.

Жұмыртқасы 1–1,1 мм, дөңгелек, жасыл, даму кезеңінде түсі өзгереді және бірқатар сипаттамалық суреттерді көрсетеді (9-сурет). Даму процесінде түс келесідей көрінеді: 2–3-ші күні ол қоңыр нүктелермен біркелкі жабылады; 3–4-ші күні ашық-жасыл түс қалпына келеді және қақпақта дөңгелек қара дақ пайда болады; 5–6-шы күні якорь түрінде қызғылт сары түсті сурет пайда болады; келесі 6–8 күн ішінде якорь суреті айқын және оның үстінде үшбұрыш түрінде қара дақ жұмыртқа тісі пайда болады; 7–9-шы күні жұмыртқа қызғылт түске айналады (Пайкин, 1969).

8-сурет – Зиянды бақашық – Eurygaster integriceps Put.

9-сурет – Зиянды бақашықтың жұмыртқасының түстері – Eurygaster integriceps Put. (Гриванов бойынша)

Имаго тәрізді дернәсілдері 5 даму сатысынан өтеді (10-сурет): бірінші кезеңде – ұзындығы 1,5 мм, ені 1,3 мм, шамамен дөңгелек, басымырақ дөңес (11-сурет), ашық қызғылт, кейінірек қара қоңыр; екінші кезеңде-ұзындығы 2–2,3 мм, ені 1,6 мм, сәл сопақша, ашық, сарғыш-сұр; бас, алдыңғы арқасы және құрсақ сегменттерінің ортаңғы бөлігі жоғарыдан күңгірт; үшінші жаста–ұзындығы 3,3–4,5 мм, ені 2,4–2,7 мм, пішіні жұмыртқа тәрізді, түсі ашық сарғыш – сұр, басы мен құрсақ сегменттері қара; төртінші кезеңде-ұзындығы 5,2–6,1 мм, ені 3,8–4,5 мм, ашық сарғыш-сұр, арқа жағының дортасына қарай  шығыңқы түрінде алғашқы қанаттарының айқын белгілері көрінеді; бесінші жаста – ұзындығы 8–10 мм, ені 6–6,7 мм, ашық қоңыр-сұр, артқы жиегінде үш тіс тәрізді шығыңқы бөлігі бар

1 – бірінші; 2 – екінші; 3 – үшінші; 4 – төртінші; 5 – бесінші

10-сурет – Зиянды бақашық дернәсілдері-Eurygaster integriceps Put. әртүрлі кезеңдегі (Арнольди бойынша)

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігінің Дала және орманды-дала бөліктері, соның ішінде Қырым түбегі мен Кавказ, Орта Азия. Орталық Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка.

Қандалалар орман алқаптарында, ормандарда және т.б. жерлерде қыстайды. Таулы ормандарда теңіз деңгейінен 2000 м биіктікте қыстайды. Көктемде, 12 °C-тан жоғары температурада, қандалалар масақты дақылдарға ұшады. Олар қосымша астық тұқымды өсімдіктермен қоректенеді. Аналықтары дәнді дақылдардың жапырақтарына жұмыртқа салады. Жұмыртқа жасушасында әдетте 2 қатарда орналасқан 14 жұмыртқа болады. Аналықтардың ықтимал құнарлылығы 300-ден астам жұмыртқа (Арешников, Старостин, 1992). Эмбриональды даму 9–16 күнде аяқталады.

Алғашқы кезеңдегі дернәсілдер алдымен бірге болады (11-сурет), содан кейін 3–4 күннен кейін олар өсімдікке таралады. Дернәсілдер 35–40 күн ішінде дамып, сабақтарының, жапырақтарының, өсімдік масақтарының шырынын және дәннің қоректік заттарын жейді. Бақашықтың жаппай қанаттануы астықтың сүтті немесе толық пісу кезеңінің аяқталуымен сәйкес келеді. Егін жинауға дейін дамуын аяқтамаған дернәсілдер мен өсіп келе жатқан қандалалар топырақтағы құлаған масақтар мен дәндермен  қоректенеді (В. Г. Пучков, 1987). Бір ұрпақта дамиды.

11-сурет – Бидай жапырағындағы жаңа пайда болған зиянды бақашықтың дернәсілдері

Зиянкестілігі. Түптену кезеңіндегі зақымданулар кейінірек пайда болады, негізінен жапырақтың бір бөлігі немесе өсімдіктің бір бөлігі солады. Түтікке шығу кезеңіндегі және масақтанғанға дейінгі зақымданулар, әдетте, жоғарғы жапырақтың (сары жапырақ) зақымдануы немесе толық масақсыздану түрінде көрінеді. Масақтану кезеңіндегі зақым толық немесе ішінара масақсыздыққа ұқсайды. Қандалалармен зақымдану дәнді дақылдардың дамуын бәсеңдететіні туралы ақпарат бар. Дәннің қамырлану кезеңіндегі зақым жұмсақ дәндер түрінде көрінеді.

Дәннің сүттің пісу кезеңінде астық пішіні аз өзгереді-дәннің бетінде майысулар пайда болады (12-сурет). Балауыздың пісу кезеңінде зақымдалған дәндер мыжылған көрінеді, бетінде сарғыш дақ пайда болады (12-сурет).

Толық піскен кездегі зақым айқын сарғыш дақ болып көрінеді (12-сурет). Қандалалар мен дернәсілдер піспелері арқылы астыққа ферменттер енгізеді, олардың әсерінен клейковинасы «езіледі», пісу қасиеттерін жоғалтады, ал дән өнгіштігін төмендетеді (Созинов, Жемела, 1983), себу сапасын жоғалтады. Піскен орнында әдетте қара нүкте көрінеді.

1 – сүтті даму кезеңі; 2 – балауызды пісу кезеңі;

3 – толық пісу кезеңі

12-сурет – Әртүрлі фазаларда зиянды бақашық дернәсілдерімен зақымдалған жаздық бидай дәні (Созинов және Жемеле бойынша)

1.3.2 Үшкір басты қандала – Aelia acuminata (L.) (Hemiptera, Scutelleridae)

Қандала ұзындығы 7–10 мм, ені 3,2–4,5 мм, алдыңғы бөлігінің үштен бірі сына тәрізді пішінді, артқы жағында жұмыртқа тәрізді; қалқаны үшбұрышты-артқа қарай созылады, құрсақтың жартысынан сәл асады; түсі құм сарыдан қоңыр-сарыға дейін, бір түсті немесе түрлі-түсті. Әдетте бастың, арқаның алдыңғы жағында және қалқанның бойында ортаңғы сызықтың екі жағында кең қара жолақтар бар (13-сурет).

Жұмыртқасы 0,9–0,95 мм, сопақша, сарғыш немесе ашық жасыл. Ұрықтанған жұмыртқалары 12 жұмыртқа тігінен 2 қатарға орналастырылған.

Дернәсілі имаго тәрізді, 5 даму сатысы бар.

Таралуы. ТМД: Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің орманды, орманды дала және дала аймақтары, соның ішінде Қырым түбегі мен Кавказ, Орта Азия, Сібірден шығысқа қарай Байкал көліне дейін. Орталық Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка.

Қандалалар орман алқаптарында, ормандарда және т.б. қыстайды. Биологиясы зиянды бақашық биологиясына ұқсас. Жұмыртқа жасушасында әдетте екі қатарға орналастырылған алты жұмыртқа болады.

Эмбриональды даму 6–8 күнде аяқталады. Дернәсіл фазасы 45–60 дейін созылады. Бір ұрпақта дамиды. Ауқымның оңтүстігінде 2-ші буынның дамуы көрсетілген (Бей-Биенко және басқалар, 1972).

Зиянкестілігі. Зақымдануы зиянды бақашықпен зақымдануына ұқсас.

13-сурет – Үшкір басты қандала – Aelia acuminata L.

1.3.3 Нан қандаласы – Trigonotylus coelestialium Kirk.

Денесі ұзын, жіңішке пішінді, ұзындығы 5,7–6,5 мм, бозғылт жасылдан сарғыш-аққа дейін. Басы үшкірлеу, күңгірт, жасыл-сары, кішкентай қоңыр көздері бар. Мұртшалары көздің алдына орналастырылған, олардың ұзындығы дененің ұзындығынан сәл аз. Олар, сондай-ақ басы, аяқ-қолдары кейде қызғылт реңді болады. Мұртшаларының бірінші сегменті, кем дегенде, бір бөлігі, жасыл түсті (14-сурет).

14-сурет – Нан қандаласы – Trigonotylus coelestialium Kirk.

Дернәсілдері жасыл, жеңіл мамықпен және жеке қара түктермен жабылған.

Таралуы. Ауқымы бүкіл Палеарктиканы қамтиды. Ресейде Қиыр солтүстіктен басқа, Қазақстан барлық жерде таралған.

Қыс кезінде жұмыртқалар күздік және дәнді арамшөптерде, көбінесе жапырақтардың қабығында қыстайды. Жұмыртқалары бозғылт жасыл, ұзындығы шамамен 1 мм.

Жыл бойы үш (Орталық Азияда – төрт) ұрпақ дамып келеді. Бірінші ұрпақтың дернәсілдері күздік бидай мен түрлі дәнді арамшөптерде дамиды: сұлыда, бидай шөптері, тамырсыз бидай шөптері, қара бидай шөптері, тауық тары. Даму сәуір айында жалғасады және оның соңында – мамыр айының басында ересек жәндіктер пайда болады. Олар күрішке немесе басқа дәндерге (жаздық бидай, сұлы, арпа, тары) ұшады, онда екінші буын дамиды. Маусым-шілде айларында эмбриональды даму 10 күнге дейін, дернәсілдердің дамуы 20–26 күнге дейін созылады. Тамыздың бірінші жартысында үшінші буын имаго негізінен суармалы дақылдарға, дәнді дақылдарға, нан қоқысына, дәнді шөптердің жазғы және күзгі дақылдарына ұшады. Мамырдың аяғынан қазан айының соңына дейін барлық үш ұрпақ нақты бөлінбейді және өсімдіктерде бір уақытта нан қандаласының дамуының барлық кезеңдері кездеседі.

Зиянкестілігі. Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкесі.

Барлық өсірілетін дәнді дақылдардың генеративті мүшелеріне (гүлдер, аталық жіптері, қалыптасқан дәндер) зиян келтіреді. Зақымдану сипаты қандалаларға тән-сабақтарда, жапырақтарда, сыпыртқыларда шырынды сору. Зақымданудың салдарынан жапырақтың жоғарғы жартысы сарғайып, кебеді, жас өсімдіктер өсуден артта қалады. Көбінесе ол көп мөлшерде көбейеді, содан кейін астықтың, әсіресе жаздық бидайдың, чумиздің, тары, шөптердің, жүгерінің өнімділігін едәуір төмендетеді. Жүгері масағының бактериозына және дәнді ұнтақты көгерудің конидиясын тасымалдай алады.