1.5.1 Нан қоңызы – Zabrus tenebrioides Goeze (Coleoptera, Carabidae)

Қоңыздың ұзындығы 12–18 мм, ені 5,3–8 мм, ұзын-сопақ, дөңес (17-сурет); монофониялық қара, металл жылтырлығы бар сирек қара қоңыр, мұртшалары мен аяқтары қоңыр.

Жұмыртқа 2,0–2,3 мм, дөңгелек, ақ.

Дернәсілі 25 мм-ге дейін, камподиоидты; ақ немесе сұр түсті, жоғарғы жағында үлкен хитинделген, қоңыр дақтар және сегменттердің бүйірлерінде кішкентай; соңғы сегмент екі процессте аяқталады (урогомфалар); 3 кезеңнен өтеді (18-сурет).

Қуыршағы ашық, ақ немесе сәл сарғыш.

Таралуы. ТМД: Қырым түбегін, Кавказды, жазық Қазақстанды қоса алғанда, Еуропалық бөліктің орманды даласы мен даласы. Орта Еуропа, Түркия, Ирак, Иран, ішінара Сирия.

Дернәсілдер 15–40 см тереңдікте қыстайды. мамыр айында, сәуір немесе маусымда сирек кездеседі (Кряжева, Долженко, 2002). Қоңыздар бидай мен арпаның дәндерімен қоректенеді, кейінірек астықты масақтардан ішінара «ұнтақтайды». Белсенділігі негізінен ымырт және түнгі кезде байқалады. Астық жиынынан кейін қоңыздар орман жолағына жақын арам шөптерде жиналады.

 

17-сурет – Нан қоңызының имагосы – Zabrus tenebrioides Goeze

18-сурет – Нан қоңызының дернәсілі және зақымданған бидай өсімдігі

Олар қоректенетін өсімдіктердің айналасындағы тесіктерді мекендейді. 0-ден 10 ºC-ге дейінгі температурада нан қоңызының дернәсілдеры белсенді, бірақ қоректенбейді (Р. В. Дробязконың ауызша хабарламасы бойынша), бұл диапазонның батыс ареалында алынған мәліметтерге қайшы келеді (Каксо, 1970). Түнде тамақтану топырақ бетінде, күндіз індерінде жүреді, дернәсіл оған жапырақты тартып, толығымен шайнайды. Зақымдалған жапырақтар кебеді, бұл жіп талшықтарының тарағына ұқсайды. Өсімдіктер өсуден едәуір артта қалады, ал дернәсілдердың көп болуымен дақылдардың жұқаруы байқалады, «ойыстар» пайда болады. Жаппай көбею жылдарында қатты зақымдалған дақылдарды жиі қайта егу керек. Дернәсіл фазасы 260–250 күнге, қуыршақ фазасы 12–14 күнге созылады. Бір ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Масақ дақылдарының ең қауіпті зиянкестерінің бірі масақ дақылдарына айтарлықтай зиян келтіреді. Зиянкестердің санын азайту бойынша неғұрлым пайдалы іс-шара – агротехникалық шараларды қолдану болып табылады, қалыптасқан экономикалық жағдайда – химиялық әдіс.

1.5.2 Нан қоңызы, кузька – Anisoplia austriaca Herbst. (Coleoptera, Scarabaeidae)

Қоңыздың ұзындығы 11–13 мм, ені 5–7 мм, сопақша, дөңес; алдыңғы арқасы қанат үстінен 1,3 есе жіңішкелеу (19-сурет); жасыл металл реңі бар қара түсті, қанат үсті қызғылт түсті, қара дақтармен, қанатының негізінде қара қалқанмен тікбұрышұа ұқсас қара дақтары бар.

Жұмыртқа ұзындығы 2 мм, сопақша, ақ.

Дернәсіл 30–35 мм-ге дейін, артқы ұшы қалыңдатылған с-тәрізді иілген, сарғыш-ақ (20-сурет).

Қуыршақ ұзындығы 16 мм.

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігінің Дала және орманды дала аймақтары, соның ішінде Қырым мен Кавказ, Қазақстан. Орталық және Шығыс Еуропа.

Әр түрлі жастағы дернәсілдер қыстайды. Дернәсілдер 22–23 ай өмір сүреді; 1 жыл өсімдіктердің шіріген қалдықтары мен тамырларымен қоректенеді, олардың қысқы өсімдіктерге зияны көрінбейді; 2-ші жылдың дернәсілдеры астық, жүгері, қант қызылшасының және т. б. тамыр жүйесіне айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін (Беляев, 1974). Қоңыздар дәнді дақылдардың масағында ашық тұрады, онда аналық бездер мен дәндер балауыздың пісу кезеңіне дейін, ал қатайған дәндерін жібітеді. Бір ұрпағы 3жыл дамиды.

 

19-сурет – Нан қоңызы, кузька – Anisoplia austriaca Herbst.

 

20-сурет – Қуыршақ ұясындағы нан қоңызының дернәсілі

 

Зиянкестілігі. Бидай, арпа, қара бидай және жабайы дәнді дақылдарға зиян келтіреді. Зиян тамыр жүйесінің өмірінің 2-ші жылындағы дернәсілдердың зақымдалуымен, ал қоңыздар масақтың ішіндегі дәндерді жеп, оларды ұнтақтаумен көрінеді.

 

1.5.3 Кресті қоңыз – Anisoplia agricola Poda (Coleoptera, Scarabaeidae)

Қоңыздың ұзындығы 9–12 мм, ені 5–6,7 мм, сопақша, дөңес; алдыңғы арқасы 1,3 есе жіңішкелеу; жасыл металл реңі бар қара түсті, қанат үсті қызғылт түсті, қара дақтармен, қанатының негізінде қара қалқанмен крест суретке ұқсас қара дақтары бар. (21-сурет).

Жұмыртқа ұзындығы 2 мм, сопақша, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 30–35 мм-ге дейін, артқы ұшы қалыңдатылған с-тәрізді иілген, сары түсті.

Қуыршақ ұзындығы 16 мм.

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігінің Дала аймағы, оның ішінде Қырым мен Кавказ түбегі. Орталық Еуропа және Батыс Еуропаның оңтүстік-шығысы, Кіші Азия. Биология мен зияндылық алдыңғы түрлерге ұқсас. Қоңыздар дәнді жейді.

21-сурет – Кресті қоңызы – Anisoplia agricola Poda (Coleoptera, Scarabaeidae)

 

1.5.4 Красун қоңызы – Anisoplia segetum Herbst. (Coleoptera, Scarabaeidae)

Қоңыздың ұзындығы 9–12 мм, ені 5–6,7 мм, сопақша, дөңес; алдыңғы арқасы 1,3 есе жіңішкелеу; жасыл металл реңі бар қара түсті, барлығы ұзын сарғыш түктерде, түктері сирек кездеседі (22-сурет).

Жұмыртқа ұзындығы 2 мм, сопақша, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 22 мм-ге дейін, С-тәрізді, артқы жағы қалыңдатылған, сарғыш-ақ.

Қуыршақ ұзындығы 15 мм, ақ.

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігінің Дала аймағы, оның ішінде Қырым түбегі мен Кавказ. Орталық Еуропа және Батыс Еуропаның оңтүстік-шығысы, Кіші Азия. Биология мен зияндылық алдыңғы түрлерге ұқсас, бірақ ұрпақ 2 жылдан кейін өтеді – дернәсіл 10 ай өмір сүреді (Беляев, 1974). Қоңыздар тозаңмен қоректенеді.

 

22-сурет – Красун қоңызы – Anisoplia segetum Herbst.

 

1.5.5 Қызыл кеуделі сүлікше – Oulema melanoрus (L.) (Coleoptera, Chrysomelidae)

Қоңыздың ұзындығы 4–4,8 мм, ені 1,6–2 мм, ұзартылған; алдыңғы арқасы қанат үстінен 2 есе дерлік жіңішкелеу (23-сурет); екі түсті, алдыңғы арқасы және аяқтары қызғылт сары, қанатының үстіңгі бетінде тұрақты нүктелері бар, жасыл металл жылтырлығы бар қою көк.

Жұмыртқа ұзындығы 1 мм, шыбық тәрізді, сары.

Дернәсіл ұзындығы 7 мм-ге дейін, құрт тәрізді, қатты дөңес; сары түсті және қара қоңыр нәжіс жиналатын шырышпен жабылған (24-сурет).

Қуыршақ ұзындығы 4–4,5 мм; текше тәрізді коконда ақ түсті.

Таралуы. ТМД: Қырым түбегін, Кавказды және Оңтүстік Уралды қоса алғанда, еуропалық және азиялық бөліктің орманды далалары мен далалары. Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка. Солтүстік Америкаға әкелінді (Хейнс, 1973).

Қоңыздар 2–5 см тереңдікте қыстайды, сәуір-мамыр айларында шығады, күндіз белсенді болады. Аналықтары бірнеше дана тізбектермен дәнді дақылдардың жапырақтарына жұмыртқа салады. Ұрықтылығы 200 жұмыртқаға дейін.

 

23-сурет – Қызыл кеуделі сүлікше – Oulema melanoрus (L.)

24-сурет – Қызыл кеуделі сүлікшенің дернәсілі – Oulema melanoрus (L.)

 

1.5.6 Астықтың жолақты бүргесі – Phyllotreta vittula Redt. (Coleoptera, Chrysomelidae)

Қоңыздың ұзындығы 1,5–1,8 мм, ені 0,6–0,8 мм, сопақша-ұзын, дөңес; алдыңғы арқасы қанат үстінен жіңішкелеу (25-сурет); қара, жасыл немесе көк металл жылтырлығы бар; қанатының ортасында кең ашық сары бойлық жолақ бар.

Жұмыртқа ұзындығы 0,5 мм, бозғылт сары.

Дернәсіл ұзындығы 3,5 мм-ге дейін, құрт тәрізді; құрсағының  соңғы сегментінде хитинделген шыбық бар; сары түсті, қара басы мен склериттері бар.

Қуыршақ дернәсілге қарағанда қаралау.

Таралуы. ТМД: Еуропалық және азиялық бөліктің даласы мен орманды даласы. Батыс Еуропа. Алдыңғы және Орталық Азия. Солтүстік Африка. Қоңыздар өсімдік қалдықтары мен топырақта қыстайды. Олар өте ерте шығады – алғашқы жылы күндерде. Қоңыздар дәнді жапырақтармен қоректенеді, жоғарғы жағынан жапырақ паренхимасын жұлып алады. Аналықтар жұмыртқаларын топыраққа салады. Дернәсілдері сапрофитофагтар. Жаздың ортасында қуыршақтанады. Жаздың екінші жартысында жаңа ұрпақтың қоңыздары шығады. Қоңыздар дәнді жапырақтармен қоректенеді. Күзде қыстауға кетеді. Бір ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Жаздық дәнді дақылдар мен арпаның қауіпті зиянкесі. Жүгері мен сұлыға аз зиян келтіреді. Күздік дақылдарға зияны кейде дақылдардың жақсы дамуына байланысты байқалмайды. Сирек дақылдарда зақымдалған жас жапырақтары сары, ал дамыған өсімдіктердің жапырақтары ақшыл болып көрінеді (26-сурет). Кейіннен зақымдалған жапырақ тақталары құрғап, өсімдіктер өсуден артта қалады. Әлсіз нашар тамырланған өсімдіктер әсіресе зардап шегеді.

;

25-сурет – Астықтың жолақ бүргесі – Phyllotreta vittula Redt.

 

26-сурет – Жапырақтың бүргелермен зақымдануы

 

1.5.7 Үлкен сабақ бүргесі – Chaetocnema aridula Gyll. (Coleoptera, Chrysomelidae)

Қоңыздың ұзындығы 2–2, 5 мм, ені 1,1–1,4 мм, ұзын-сопақ, дөңес; алдыңғы қанаты негізі жағынан қанат үстіне қарағанда жіңішкелеу болып келеді; қара, қола немесе жасыл түсті металл жылтырлығы бар; мұртшалардың, аяқтары мен сирақтарының 2–6-шы сегменті қоңыр-қызыл (27-сурет).

27-сурет – Үлкен сабақ бүргесі – Chaetocnema aridula Gyll.

Жұмыртқа ұзындығы 0,81 мм, ұзын сопақ, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 5 мм-ге дейін, сарғыш-ақ; басы, бірінші және үшінші кеуде сегменттері қоңыр; хитинденген қоңыр пластинкалары дененің барлық сегменттерін алып жатыр.

Таралуы. ТМД: Еуропалық бөліктің бүкіл дала бөлігі, Батыс Сібір, Қазақстан және Орта Азия. Еуропа. Солтүстік Қытай.

Қоңыздар өсімдік қалдықтарының астында қыстайды, негізінен орманды жерлерде. Алғашқы жылы күндердің басталуымен қоңыздар  сыртқа ұшады. Қоңыздар дәнді дақылдардың қыстайтын жапырақтарымен қосымша қоректенеді. Алдымен қоңыздар күздік дақылдарды толтырады, кейінірек көктемге ауысады. Аналықтар жұмыртқаларын өліп жатқан жапырақтардың тініне немесе колеоптильге салады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдер сабақтың ішіне еніп, сабақты тесіп, сабақтың тіндері мен өсу нүктесін зақымдайды. Орталық жапырақ Швед шыбынының зақымдалуына ұқсайды. Дернәсіл бір өсімдіктен екіншісіне ауыса алады. Дернәсіл 2–3 апта ішінде дамиды. Маусым айында топырақта  қуыршақтанады. Жаңа ұрпақтың қоңыздары жаздың ортасында шығады.

Қоңыздар дәнді жапырақтармен қоректенеді. Күзде қыстауға кетеді. Бір ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Тек дернәсілдері зиян келтіреді. Олар арпаға зиян келтіреді және жаздық дәнді дақылдарда қауіпті.

1.5.8 Кәдімгі сабақ бүргесі – Chaetocnema hortensis Geoffr. (Coleoptera, Chrysomelidae)

Қоңыздың ұзындығы 1,6–2,3 мм, ені 0,9–1,3 мм, сопақша, дөңес; алдыңғы арқасы қанатына қарағанда жіңішкелеу (28-сурет); бір түсті, қара қола немесе қою көк, жасыл металл жылтырлығы бар.

Жұмыртқа ұзындығы 0,63 мм, шыбық тәрізді, сары.

Дернәсіл ұзындығы 5 мм-ге дейін, құрт тәрізді, құрсақтың соңғы сегментінде хитинденген тістері бар, ақ түсті (28-сурет).

Таралуы. ТМД: Еуропалық және азиялық бөліктер [Қиыр Шығыс пен Қиыр солтүстіктен басқа (Мигулин және басқалар,1976)]. Еуропа, Солтүстік Африка, алдыңғы және Орталық Азия.

Биология мен зияндылық алдыңғы түрлерге ұқсас. Аналығы жұмыртқаларын көшеттердің түбінде жерге салады.

28-сурет – Кәдімгі сабақ бүргесі – Chaetocnema hortensis Geoffr.