1.8.1 Гессен шыбыны – Mayetiola destructor Say. (Cecidomyiidae, Diptera)

Шыбынның ұзындығы 2,5–3,5 мм, жіңішке, қою сұр немесе қоңыр; аналықтың құсағында қызғылт дақтар бар; мұртшалары ұзын, дене ұзындығының 1/3 (♀) немесе 2/3 (♂) жетеді (35, 36-сурет).

Жұмыртқа 0,5 мм-ге дейін, ұзартылған цилиндр тәрізді; мөлдір, дамып келе жатқанда қызғылт дақтар пайда болады.

1 деңгейлі дернәсіл ұзындығы 0,8 мм, ұршық тәрізді, ақ немесе қызғылт-сарғыш, құрсағы арқылы мөлдір жасыл ішек көрініп тұрады; 2-ші деңгейлі дернәсілдің ұзындығы 4 мм-ге дейін, сәл тегістелген.

Ұзындығы 3,5 мм жалған кокон, ланцет тәрізді, қою қоңыр (37-сурет).

Таралуы. ТМД: Қиыр солтүстіктен басқа барлық еуропалық және азиялық бөліктер. Еуропа, Таяу Шығыс, Орталық Азия, Солтүстік Африка, Солтүстік Америка.

Дернәсілдер жапырақтың қынапшасының артында немесе бидай шөптерінде қыстайды. Көктемде қуыршақтанады. Ересектердің ұшуы дала аймағында сәуір айының соңында – мамырдың басында болады. Ересектер қосымша тамақтанбайды. Аналықтар жұмыртқаларын сабақтың жанында жапырақ тақталарына салады. Аналықтың құнарлылығы 500 жұмыртқаға дейін, орташа есеппен – 180. Ұрықтанған дернәсілдер жапырақтың қынапшасыяна енеді, онда олар тіндердің өсу аймағында 24–30 күн қоректенеді. Түтікке кірмес бұрын зақымдану жапырақтары мен қарқынды түсі бар қалыңдатылған сабақтары бар  сияқты көрінеді, ал түтіктің ішінде және кейінірек сабақтардың иінді деформациясы пайда болады. Сыртқы жағынан, мұндай өріс жануарларға ұқсайды. Қуыршақтанады қоректену орнында жүреді, қуыршақ фазасы 2 аптаға созылады. Жаңа буын шыбындардың кетуі ауа-райына байланысты-құрғақ ауа-райында дернәсілдер диапаузаға түседі. Эмбриональды даму 4–7 күнге созылады, дернәсіл 10–14 күн дамиды, қуыршақ 10–12 күн дамиды, имаго 5–7 күн өмір сүреді. Жыл бойы 2–5 ұрпақта дамиды. Ресей Федерациясының оңтүстігінде 4 ұрпақ өтеді.

Түптену фазасындағы зияндылық өсімдіктердің дамуының тоөқтауында немесе олардың өлуінде, түтікке шығу фазасында – өсімдіктердің орналасуында көрінеді, бұл дамудың тоқтауы, пісіп жетілудің біркелкі болмауына, егін жинау кезінде шығындар мен қиындықтарға және нәтижесінде өнімнің өнімділігі мен сапа көрсеткіштерінің төмендеуіне әкеледі.

35-сурет – Гессен шыбынының аналығы – Mayetiola destructor Say., (Photo by Scott Bauer)

 

36-сурет – Гессен шыбыны – Mayetiola destructor Say.

 

37-сурет – Гессен шыбынының жалған коконы – Mayetiola destructor Say, бидай сабағындағы қуыршақтануы.

 

1.8.2 Бидай масасы, астықтың сары галлицасы – Contarinia tritici Kirby (Cecidomyiidae, Diptera)

Масаның ұзындығы 1,5–2 мм, жіңішке; қоңыр көздері бар ашық сары; Аталықтардагі мұртшалар денеге қарағанда ұзын (1,5 есе) (38-сурет), аналықтарында денесі қысқа (39-сурет). Жұмыртқа салуы ұзын.

 

38-сурет – Бидай масасы Contarinia tritici Kirby, аталығы

39-сурет – Бидай масасы Contarinia tritici Kirby, аналығы

 

Жұмыртқа ұзындығы 0,4 мм-ге дейін, цилиндрлік, мөлдір.

Дернәсіл ұзындығы 2 мм-ге дейін, цилиндр тәрізді, сәл ұршық тәрізді; өсіп келе жатқан дернәсіл ақ түсті, бірақ өскен сайын сары түске боялады (40-сурет). Алдыңғы жиегі аздап ойыңқы келген.

 

40-сурет – Бидай масасының дернәсілдері Contarinia tritici Kirby

 

Диаметрі 1,2–1,5 мм жалған кокон, дөңгелек, ақшылдау.

Таралуы. ТМД: орманды дала және дала аймақтары Еуропалық және Азиялық бөліктер, соның ішінде Кавказ. Еуропа, Солтүстік Америка.

Дернәсілдер топырақта жалған кокондарда қыстайды. Сәуірдің екінші жартысында олар топырақтың жоғарғы қабатына көшеді, онда олар қуыршақтанады. Ересектердің ұшуы мамырдың бірінші онкүндігінде болады. Жаппай ұшуы, әдетте, күздік бидайдың масақтануының басталуымен сәйкес келеді. Аналықтары жұмыртқаны гүлді қабыршақтарға салады. Ұрықтанған дернәсілдер аналық безмен, аз мөлшерде толық піскен астықпен қоректенеді.

Бір дәннің орнында әдетте 6–7 дернәсіл дамиды. Барынша 176 дана белгіленген. Ылғалды ауа-райында жинамас бұрын, дернәсілдер масақты тастап, топыраққа еніп, жалған кокон түзеді. Топырақта дернәсілдер дернәсіл терісін қабылдамайды және оған С-тәрізді оралып, бөлінген теріні кокон ретінде қолданады. Топырақта олар Белозер амарантының ластанған тұқымына ұқсайды. Ол бір ұрпақта дамиды (Глебов, Орлов, 1999).

Зияндылық астық өнімділігі мен сапасының төмендеуінен көрінеді. 90-шы жылдары Ресей Федерациясының оңтүстігіндегі бірқатар фермаларда егіннің үштен бір бөлігінен астамы жоғалды.

1.8.3 Опомиза – Opomyza florum Fabricius (Diptera, Opomyzidae)

Ұзындығы 3,5–4 мм шыбын, жіңішке; сарғыш-қоңыр; қанаттарында қоңыр дақтар бар (41-сурет).

Жұмыртқа ұзындығы 0,6–0,8 мм, сопақша, сәл иілген, бойлық ойықтары бар және тар ұшында түйнек, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 8 мм-ге дейін, цилиндр тәрізді, ақ немесе сарғыш. Ұзындығы 5 мм-ге дейін қуыршағы алдыңғы жағында 4 тістері бар және артында 2 жағынан шығыңқы, қоңыр.

Таралуы. ТМД: Еуропалық бөліктің орманды, орманды дала және дала аймақтары. Еуропа.

Қалыптасқан дернәсілдер (Беляев, 1974) топырақтың жоғарғы қабатындағы жұмыртқаларда қыстайды. Пайда болған дернәсілдер өсімдікке еніп өсу конусын зақымдайды. Көктемде зақымданудың нәтижелері алдымен орталық жапырақтың кебуіне (сарғаюына) ұқсайды, ол кейіннен өледі. Дернәсілдер өсінділерде өседі. Мамыр айының аяғында – маусымның басында ұша бастайды. Қуыршақ 20 күн ішінде дамиды (Шамина және басқалар, 2002). Бір ұрпақта дамиды.

Зияндылық ерте көктемде орталық сабақтың зақымдалуымен көрінеді. Масақты дақылдардың қауіпті зиянкестері (80 % дейін) дақылдарға айтарлықтай зиян келтіреді (Беляев, 1974).

 

   

 

41-сурет – Опомиза – Opomyza florum Fabricius 

 

1.8.4 Астық меромизасы – Meromyza nigriventris Mcq. (Chloropidae, Diptera)

Ұзындығы 3–3,5 мм шыбын; өзгермелі түс: көктемгі пішінде – орта маусымда қара жолақтармен және қара құрсақпен, ал жазғы пішінде – орта маусымда қоңыр жолақтармен және қара дақтары бар бозғылт жасыл немесе сарғыш түсті құрсақпен ерекшеленеді. Алдыңғы арқасындағы жолақтар аздап тозаңданады, көбінесе алдыңғы жағынан біріктіріледі (42-сурет).

 

42-сурет – Астық меромизасы – Meromyza nigriventris Mcq.

Жұмыртқа ұзындығы 0,6 мм, иілген, қабырғалы, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 7–8 мм-ге дейін, цилиндрлік, жасыл, ауыз ілмектерінде үш өткір тістері бар. Қуыршақтарының ұзындығы 5–   6,5 мм, цилиндр тәрізді, мөлдір жасыл түсті дернәсілі бар.

Таралуы. ТМД: Қиыр солтүстіктен басқа барлық жерде. Батыс Еуропа, Иран, Моңғолия, Қытай, Жапония, Солтүстік Америка.

Соңғы деңгейдегі дернәсілдер сабақтарының ішінде қыстайды. Көктемде қуыршақтанады. Ұшуы мамыр-маусым айларында. Аналығы жұмыртқаны қазірдің өзінде дамыған өсімдіктердің жапырақтарының жоғарғы бетіне салады. 30 жұмыртқаға дейін. Жұмыртқа 10–12 күн, дернәсіл 15–45 күнде дамиды. Ол екі ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Ылғалданған биотоптармен шектелген. Мәдени және жабайы дәнді дақылдарды зақымдайды. Басқа жемдік өсімдіктердің белгіленген зияны нақтылауды қажет етеді. Қыстық масақ дақылдарының түптену фазасындағы зақымдануы Швед шыбынының зақымдануына, ал түтікке шығу фазасында – жасыл көзді зақымдауға ұқсайды. Зақымдануы астық листовертка зақымдануына ұқсайды.

1.8.5 Жасыл көз – Chlorops pumilionis Bjerk. (Chloropidae, Diptera)

Шыбынның ұзындығы 3,5–4 мм, бозғылт сары түсті, арқасының ортасында үш қара жолақ және маңдайында қара үшбұрышты дақ бар; аяқтардың соңғы сегменттерімен және  мұртшалардың қара 3-ші сегментімен қараңғыланған.

Жұмыртқа ұзындығы 0,8 мм, бойлық бағытта біркелкі емес, ақ түсті.

Дернәсіл ұзындығы 7 мм-ге дейін, цилиндр тәрізді, ақ немесе сарғыш. Ауыз ілмектерінде бір өткір тістері бар (43-сурет).

 

>

43-сурет – Жасыл көз – Chlorops pumilionis Bjerk.

Қуыршағы цилиндр тәрізді, ұзындығы 6–6,5 мм, ашық қоңыр.

Таралуы. ТМД: Еуропаның барлық бөлігі, соның ішінде Кавказ, Сібір, Қиыр Шығыс (Бей-Биенко, 1949) және Орта Азияның таулы аймақтары. Солтүстік және Орта Еуропа.

2 және 3 жастағы дернәсілдер қысқы дәнді дақылдардың сабақтарында қыстайды. Көктемде қоректенуі қайта басталады.

Қуыршақтануы өсімдіктерде, мамырда өтеді. Мамыр айының аяғында – маусымда; фенологиялық тұрғыдан сирень гүлденуімен сәйкес келеді. Аналығы жоғарғы жапырақтардың бетіне жұмыртқа салады. Құнарлылығы 150 жұмыртқаға дейін. Дернәсілдер жоғарғы жапырақтың қынабының артындағы сабақтарда, масақтың тіндерінде сирек кездеседі. Жұмыртқа 11–13 күн, дернәсіл 21–42 күн, қуыршақ 15–35 күн, имаго 15–20 күн дамиды. Ол 2 ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Зақымдалған сабақтар кесілмейді немесе оның дамуы кешігеді. Екінші буын қысқы және жабайы дәнді дақылдардың көшеттеріне зиян келтіреді. Зақымдалған өсімдіктердің өсуі күрт тоқтап, өнімділік 2 есе дерлік төмендейді (Sekula end all., 1965).

1.8.6 Қара бидай шыбыны, бидай шыбыны – Fhorbia fumigata Meigen (=Fhorbia securis Tiensuu) (Diptera, Anthomyiidae)

Ұзындығы 3,4–6 мм шыбын, қара қанаттары бар қара (44-сурет).

44-сурет – Қара бидай шыбыны, бидай шыбыны – Fhorbia fumigata Meigen

Жұмыртқа ұзындығы 1–1,37 мм-ге дейін, сопақша, ұзартылған, сәл иілген, ақ.

Дернәсіл ұзындығы 10,2 мм-ге дейін, цилиндр тәрізді, денесі алдыңғы жағына қарай тазартылған, ақ немесе сарғыш-ақ (45-сурет). Ұзындығы 5,5 мм-ге дейін, ені 2 мм, ұзартылған сопақ, қоңыр (45-сурет).

 

а                 б                 в

а – дернәсіл; б – қуыршақрий; в – бидай сабағындағы дернәсіл

 

45-сурет – Қара бидай шыбыннның жұмыртқасы, қуыршақтануы – Fhorbia fumigata Meigen

 

Таралуы. ТМД: Еуропалық бөліктің оңтүстігі, соның ішінде Кискавказия; Сібірдің оңтүстігі. Батыс Еуропа, Солтүстік Африка, Солтүстік Америка.

Күзгі ұрпақтың аналықтары өсімдіктерге жұмыртқа салады. Табиғи жағдайда құнарлылық 20 жұмыртқаға дейін. Ұрықтанған дернәсілдер өсімдікке енеді, ең қауіпті кезең – 3 жапырақ (Махоткин, 2001, 2002). Қуыршақтану алдында дернәсілдер топыраққа еніп, жоғарғы қабатта  қуыршақ жасайды. Көктемгі ұрпақ сәуір айында ұшады. Аналықтары жұмыртқаларын «фитингтің» бүйір сабақтарының жапырақ қабықтарының ішіне салады. Өсу конусына зақым келтіру орталық жапырақтың (жапырақ сарғайып, кебеді) немесе бүкіл сабақтың зақымдануына әкеледі. Дамуды аяқтаған дернәсілдер ылғалды ауа-райында топыраққа енеді. Қыркүйек-қазан айларында ересектердің күзгі ұрпағы ұшады. Жұмыртқа 25–30 күн дамиды, дернәсіл 25–30 күн дамиды, имаго 30–45 күн өмір сүреді. Ол бір немесе екі ұрпақта дамиды.

Зиянкестілігі. Зиянкестердің көп болуы үздіксіз оқшауланған зиян келтіреді, өсімдіктер толығымен өледі. Ерте дақылдар ең көп зақымдалады. Солтүстік Кавказ аймағындағы масақ дақылдарының қауіпті зиянкестерінің бірі астық алу көлемін едәуір төмендетуі мүмкін.