2.2.1 Шыртылдақ қоңыз – Selatosomus latus (Fabr.) (Coleoptera, Elateridae)

Қоңыздың ұзындығы 9–14 мм, кең, дөңес, қара қола металл реңдері және сұр жамылғысы бар (49-сурет). Мұртшалар 4-ші сегменттен тұрады. Алдыңғы арқасы көлденең, артқы бұрыштарында  кильдері айқын.

Құрсақтың соңғы сегментінде урогомфасы бар дернәсіл.

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігі, Солтүстік Кавказ, Қазақстан, Сібірдің оңтүстігі, орта және Оңтүстік Еуропа, Кіші Азия, Моңғолияның солтүстігі мен шығысы, Қытайдың Солтүстік-Шығысы, Жапония.

Қоңыздар мен дернәсілдер топырақта 10–30 см тереңдікте қыстайды. Қоңыздар алғашқы жылы күндерде топырақ бетіне шығады. Қоңыздардың ұшуы сәуір-мамырдан маусымға дейін. Дамыған дернәсілдер тамыздан қазанға дейін. Алғашқы қоңыздар тамыздан бастап азаяды. Дернәсілдер ауыр механикалық құрамдағы шалғынды топырақты жақсы көреді. Даму циклі 3–4 жыл.

Зиянкестілігі. Бұл қысқы және ерте көктемгі дақылдарына қатты зиян келтіреді. Дернәсілдер жануарлар және өсімдіктермен қоректенеді.

49-сурет – Шыртылдақ қоңыз – Selatosomus latus (Fabr.)

2.2.2 Дала шыртылдағы – Agriotes gurgistanus (Fald.) (Coleoptera, Elateridae)

Қоңыздың ұзындығы 9–14 мм, сұр-қоңыр немесе қара-қоңыр, барлығы жібектей сарғыш-сұр түктерде (50-сурет). Артқы жиектегі терең ойықты проплевралары бар.

Құрсақтың соңғы сегментінде тікенегі жоқ дернәсіл.

Таралуы. ТМД: Қырым мен Кавказды қоса алғанда, Еуропалық бөліктің орманды-дала және дала аймақтары. Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Балқан түбегі, Кіші Азия.

Дернәсілдер топырақта дамиды, тұзды аймақтардың жанында байқалады, дала аймағындағы әртүрлі дақылдарға қатты зиян келтіреді.

50-сурет – Дала шыртылдағы – Agriotes gurgistanus (Fald.)

Тек дернәсілдер қыстайды. Дернәсілдерды қоректендіру топырақ температурасы 8–9 ºC жеткенде басталады (Бобинская, 1965). Дернәсілдерде күзгі және көктемгі орын ауыстыру айқын көрінеді (Галахов, 1950). Жазғы құрғақ кезеңде олар 40 см-ге дейін терең қоныс аударады, ал 30–40 см тереңдікте қыстайды (Рощиненко, 1957). Қуыршақтануы мамырдың аяғында – маусымның басында.

Қоңыздардың ұшуы шілде-тамыз айларында (Гурьева, 1979). Ресей Федерациясының оңтүстігінде шілде айының 2-ші және 3-ші онкүндігінде жаппай жыл болды. Жұмыртқа салуы шілдеде. Құнарлылық 220 жұмыртқаға дейін байқалды (Долин, 1988). Генерациясы 3–4 жастағы ұрпақ.

Зиянкестілігі. Дәнді дақылдар өскіндерінің елеулі зиянкесі, әсіресе дала аймағында зиянды.

2.2.3 Жолақты шыртылдақ – Agriotes lineatus (L.) (Coleoptera, Elateridae)

Қоңыздың ұзындығы 7,5–11 мм, ашық-қоңыр немесе қоңыр-қара; мұртшалар, аяқтар және қанат үстінде жұп саңылаулар сәл боялған, сондықтан қанатының үсті бойлық жолақты көрінеді (51-сурет).

Жоғарғы жақ сүйектерінде өткір апикальды тістері бар және құрсақтың соңғы сегментінде тікенегі бар дернәсіл.

51-сурет – Жолақты шыртылдақ – Agriotes lineatus (L.)

Таралуы. ТМД: тундрадан басқа Еуропа бөлігі және Сібір, шөлдерді қоспағанда, Орта Азия, Қиыр Шығыс. Еуропа, Кіші Азия, Моңғолияның солтүстігі, Канада, Бразилия, Гаити аралдары және Жаңа Зеландия.

Қоңыздар мен Дернәсілдер топырақта қыстайды. Дернәсілдер батпақты шымтезектен салыстырмалы түрде құрғақ шымтезекке дейінгі топырақтарда кездеседі. Оңтүстік аймақтағы қоңыздардың ұшуы мамырдан тамызға дейін. Ауқымның солтүстік аймақтарында қоңыздар кейінірек – маусымның басынан бастап белсенді болады (Брайан, 1947). 135 жұмыртқаға дейін құнарлылық (Гурьева, 1979). Дамудың толық циклі 4–5 жылдан кейін өтеді.

Зиянкестілігі. Дернәсілдер көбінесе тамырмен қоректенеді, сондықтан астық тұқымдастарға зиян келтіреді.  

2.2.4 Қара шыртылдақ – Agriotes obscurus (L.) (Coleoptera, Elateridae)

Қоңыздың ұзындығы 7,5–10 мм, күңгірт, түсі ашық сұр-қоңырдан қоңыр-қараға дейін; барлығы сарғыш-сұр түктерде (52-сурет), төрттен бір бөлігіндегі қанат үсті салыстырмалы түрде күрт түседі (бүйірден көрінеді).

Құрсақтың соңғы сегментінде тікенегі бар дернәсіл алдыңғы түрлерден жоғарғы жақ сүйектеріндегі өткір апикальды тіспен ерекшеленеді.

52-сурет – Қара шыртылдақ – Agriotes obscurus (L.)

Таралуы. ТМД: Еуропа бөлігі және Сібір, оңтүстігінде дала аймағына дейін, Солтүстік Кавказ, Қазақстанның дала бөлігі, Жоңғар Алатауы, Алтай, Приморск өлкесі, Сахалин, Кунашир аралы. Еуропа, Солтүстік Моңғолия, Солтүстік Америка.

Қоңыздар мен дернәсілдер қыстайды. Дернәсілдер ылғалды топырақтарда дамиды – шымтезек топырақтарынан (Гиляр, 1939) шалғынды-дала топырақтарына дейін, бірақ шалғынды топырақтарда ең көп. Қоңыздар мамыр-маусым айларында белсенді. Ұрықтылығы 200 жұмыртқаға дейін.

Зиянкестілігі. Бұл көптеген дақылдарға, әсіресе шымтезекті аймақтардағы дәнді дақылдарға қатты зиян келтіреді.

2.2.5 Егіндік шыртылдақ – Agriotes sputator (L.) (Coleoptera, Elateridae)

Қоңыздың ұзындығы 6–8,5 мм, ашық немесе қара-қоңыр; алдыңғы шеті және көбінесе алдыңғы арқасының артқы бұрыштары, қанат үсті, мұртшалар мен аяқтар жеңілірек; барлығы сұр шаштарда. Алдыңғы арқасының ені оның ұзындығына тең. Артқы кеуде стернитінің шеткі жиегінің ені артқы кеуде эпистерналарының енінің кем дегенде 2/3 құрайды (53-сурет).

53-сурет – Егіндік шыртылдақ – Agriotes sputator (L.)

Құрсақтың соңғы сегментінде тікенегі бар дернәсіл алдыңғы екі түрден біркелкі және кішірек мөлшерімен ерекшеленеді.

Таралуы. ТМД: Оңтүстік Тайга кіші аймағынан Еуропалық бөлігіндегі дала аймағына дейін, Кавказ, жазық Қазақстан (шөлді бөліксіз), Орта Азияның таулы аудандары (Алатау, Саур, Тарбағатай), Оңтүстік Сібір, Қиыр Шығыс. Еуропа (Қиыр солтүстіктен басқа), Кіші Азия, Солтүстік Моңғолия, Солтүстік Африка. Солтүстік Америкаға әкелінді.

Дернәсілдер 20–60 см тереңдікте топырақтағы орманды-дала аймағында қыстайды (Рощиненко, 1966; Серус, 1984). Шілде-қыркүйек айларында 10–20 см тереңдікте жатады. Құнарлылығы 100 жұмыртқаға дейін.

Зиянкестілігі. Дәнді дақылдардың негізгі және жаппай зиянкестерінің бірі. Дернәсілдер көптеген дақылдарға зиян келтіреді, ең үлкен зиян орманды дала аймағында (Гиляров, 1940) және суару кезінде дала аймағында байқалады(Долин, Стовбчатый, 1978).