3 Зияндылықтың шегі

Экономикалық қызметтегі зиянды объектілерге қарсы күрестің орындылығы әртүрлі жолмен шешіледі. Зиянды объект белгілі бір деңгейге жеткен кезде зарасыздандыруды жақтаушылар мен алдын-алып болдырмауды жақтаушылар бар. Әдетте мәдени өсімдіктің фенофазаларына арналған профилактикалық бүрку-бұл қарапайым іс-шаралар (және агроқызметтің жоғары біліктілігін қажет етпейді), бірақ олар, әдетте, қымбатқа түседі, сонымен қатар қоршаған ортаға және адам денсаулығына үлкен жүктеме жасайды, өйткені толық көлемде жүргізіледі. Инвестициялардың алғашқы жылдарында жас ірі бірлестіктер кейде профилактикалық емдеу жолымен жүреді. Астық рыногында бәсекелестік аса жоғары болған жылдары (өнімді) өнімнің өзіндік құны құрылымындағы қорғау іс-шараларына арналған шығындар үлесі жоғары шаруашылықтар қорғау іс-шараларының орындылығын экономикалық бағалауға көшуге мәжбүр болады. Мұндай жұмыс кезінде зияндылықтың экономикалық шегі сияқты орындылық критерийлерін қолдану қажет.

Зияндылық шегі (ЗШ) және зияндылықтың экономикалық шегі (ЗЭШ) бар. ЗШ – зиянды объектінің саны немесе өсімдіктердің зақымдануы, дақылға зияны байқалады, ал ЗЭШ-зиянды объектінің саны немесе өсімдіктердің зақымдануы, онда қорғау іс-шараларына жұмсалатын шығындар өтеледі немесе олар шығынмен салыстырылады.

Көптеген елдерде есептеу әдетте қорғаныс шараларының өтелімділігінің 2 және 3 есе негізінде жасалады.

Зияндылықтың экономикалық шегі химиялық бақылау шараларының қажеттілігі туралы шешім қабылдаудың бастапқы нүктесі болып табылады, ол бір уақытта қарапайым және күрделі. ЭПВ көптеген факторлардың көрінуінен және олардың өзара әрекеттесуінен өзгереді: препараттың құны, тиімділігі және тұтыну нормасы; өңдеу еселігі; зиянкестер саны, олардың жас құрамы, учаскеде таралуы (ошақтары), зиянкестер популяциясының физиологиялық жай-күйі; энтомофагтардың тиімділігі, ауа-райы жағдайлары; дақылдың сорттық ерекшеліктері; өсіру ерекшеліктері және себу жай-күйі (тығыздығы, даму фазалары және т. б.); өсімдік шаруашылығы өнімін пайдалану бағыттары (өнім құны, сақталған өнімді өткізуге қосымша шығындар кезінде кіріс өсімінің өзгеруі) және басқа да факторлар. Төменде жоғары рентабельді дақылдарға ЗЭШ есептеу үшін қарапайым формулалардың бірі келтірілген (Аров, Поляков, 1968):

ЗЭШ = З×Ч×Р/С,

мұндағы З – өсімдіктерді қорғауға арналған шығындар, тңг. / га;

Ч – қайта есептегенде жойылған зиянкестердің саны;

Р – рентабельділік, %;

C – сақталған өнім, тңг./га

Есептеу кезінде жоспарланған дақылдың өнімділігін мүмкіндігінше дәл бағалау ұсынылады. Бұл параметрдегі қате әдетте ең үлкен болып табылады. Тәжірибе көрсеткендей, өнімділікті бағалау экономиканың агрономымен бірге ыңғайлы.

Экологиялық және әлеуметтік салдарлардың өлшемдерін қоса алғанда, көптеген факторлармен жұмыс істейтін неғұрлым күрделі есептеулер арнайы әдебиеттерде жарияланған (Чианг, 1982; Захаренко, 1986; Танский, 1988 және т. б.).

Егер ЗЭШ есептеу қиын болса, жарияланған деректерді қолданыңыз (1-кесте).

 

1-кесте – Жаздық бидайдың негізгі зиянкестерінің зияндылығының экономикалық шегі

Зиянкес түр

Өсімдіктің даму фазасы

Экономикалық зияндылық шегі

Зиянкес бақашық Euryqaster

inteqriceps Puton

түптену

0,5–1,5 қандала 1 м2

дәннің пісуі

1 м2 үшін 1–2 дернәсіл немесе 10 рет сачокпен сілтеу, 1 м2-ге немесе 0,5 дернәсіл немесе құрғақшылық кезіндегі сачокпен 10 рет сілтеу

Үшкір басты қандала Aelia

acuminata L.

түптену

2–3 қандала 1 м2

сүттеніп пісу

 

1 м2-ге 3–5 дернәсіл немесе 10 рет сачокпен сілтеу

Қызыл кеуделі сүлікше Oulema

melanopus L. 

түптену

1 м2 ге 10–12 қоңыз

түтікке шығу –

масақтану

 

1 м2-ге 3–5 дернәсіл немесе 10 рет сачокпен сілтеу, сабақта 0,5–0,7 дернәсілдер немесе жапырақ тақтасының 10–15 % зақымдануы

Үлкен астық бітесі Sitobion

avenae F

түтікке шығу

2,0–2,5 дара сабақта

флаг-лист 

7–8 дара сабақта

масаұтану 

11–15 дара масақта

Қара астық егеушісі Tracheus tabidus F.

түтікке шығу

0,3–0,5 дара сабақта

Гессен шыбыны Mayetiola

destructor Say.

көктеу – түптену

 

10 рет сілтегенде 3–5 масалар немесе 5–10 % зақымдалған сабақтар

Жасыл көз Chlorops pumilionis Bjerk

көктеу – түптену

 

10 рет сілтегенде 4–5 масалар немесе 6–10 % зақымдалған сабақтар

Қара астық шыбыны, пшеничная муха  Fhorbia fumigata Meigen

1–3 жапырақ

 

10 рет сілтегенде 3 шыбын

Бидай масасы, сары астық галлицасы Contarinia

tritici Kirby

масақтану

10 рет сілтегенде 15–20 масалар, түсімділік 30 ц/га болғанда,

10 рет сілтегенде 30–50 масалар, түсімділік 30 ц/га жоғары болғанда

Бидай трипсі Haplothrips

tritici Kurd.

түтікке шығу

10 рет сілтегенде 30 имаго, немесе бір сабақта 8–10 имаго

дәннің пайда болуы

1 масаққа 40–50 дернәсіл

Нан қоңыздары:

кузька Anisoplia aus-

trica Hrbst.  

Кресті қоңыз 

А.agricola Poda

Красун қоңызы  A.segetum

Hrbst.

гүлдену – толық пісу

1 м2 ге 3–5 қоңыз

 

сүттеніп пісу

 

1 м2 ге 6–8 қоңыз

 

Астық шыртылдағы Zabrus tenebriodes Goeze

көктеу – түптену

1 м2 -ге 3–4 дернәсіл

Астық жолақты бүргесі Phyllotreta vittula Redt.

көктеу

1 м2 үшін 10 рет сілтегенде 30–40 қоңыз (құрғақ ауа райы)

1 м2 үшін 10 рет сілтегенде 50–60 қоңыз (ылғалды ауа райы)

Сабақ бүргелері: 

Үлкен сабақты  Chaetocnema hortensis Geoffr.

Кіші сабақты Ch. arid-

ula Gyll.

түптену

10 рет сілтегенде 3 қоңыз немесе қоңыздардың сабақта жаңа ғана пайда болған кездегі 10 % зақымдалған сабақтар

Сұр астық көбелегі Apamea

anceps Den. et Schiff.

толық пісу

бір жұлдызқұрт 10 масаққа

Кәдімгі астық көбелегі Apamea sordens Hufn.

толық пісу

2 жұлдызқұрт 10 масаққа

Шегірткелер: 

итальяндық прус Calliptamus italicus L. 

Азиаттық ұшпалы шегірткесі Locusta migratoria L.

вагетация кезіндегі ауыл-шаруашылық алқаптары

 

1 м2-ге 2–5 дернәсіл

 

 

1 м2-ге 1–2 дернәсіл

Шалғын көбелегі  Loxostege

sticticalis L.

вегетация

1 м2-ге 10 жұлдызқұрт

Совка-гамма Autographa

gamma L.

вегетация

1 м2-ге 5–10 жұлдызқұрт