Бидай саңырауқұлақтармен бірге бактериялық және вирустық аурулармен ауырады, оның қоздырғыштары кең мамандандырылған, көптеген жабайы дәнді дақылдарда дамиды, бұл дақылдарды ауру қоздырғыштарынан тиімді қорғауды қиындатады.

4.12.1 Бактериалды

Қоздырғыштар Pseudomonas, Xanthomonas және Bacillus ұрпақтарына жататын таяқша тәрізді бактериялар.

4.12.1.1 Қара немесе базальды бактериоз.

Аурудың қоздырғышы – Pseudomonas syringae pv. atrofaciens (P. atrofaciens синонимі). Бактериялар – 0,5–0,8 × 1–2,5 мкм өлшемді қозғалғыш таяқшалар, ұштары дөңгеленген, бір полярлы жілік. Картоп агарында олар ашық сары шырышты колониялар түзеді. Бидайдың жер үсті мүшелерінің барлығы зақымдалады: жапырақтарда қара-жасыл, мөлдір сулы дақтар пайда болады, кейін олар қою қоңыр немесе қара түске айналады, сабақтарында қоңыр немесе қара бойлық жолақтар пайда болады. Масақшалардағы аурудың белгілері мөлдір дақтар түрінде таразының негізінде пайда болады. Күшті дамуымен бүкіл құлағы қарайып, деформацияланады, сабағы майысып, әлсіз дән пайда болады. Зақымдалған тұқымдардың көшеттері өспейді және жиі өледі. Бұл ауру климаты жеткілікті ылғалды аймақтарда жаздық бидайда жиі кездеседі.

4.12.1.2 Бактериальді дақтар

Аурудың қоздырғышы – Xanthomonas campestris pv. translucens. Жапырақтарда кейінірек қоңырға айналатын сулы дақтар түрінде пайда болады.

Ауру бидайдың жалауша-жапырақ – сырға – гүлдену кезеңінде жапырақтардың негізгі тамырының бойында орналасқан сулы мөлдір жолақтар мен штрихтар түрінде көрінеді. Кейінірек олар қоңыр түске боялады, олардың бетінде бактериялардың сары экссудаты пайда болады, ол құрғақ ауа-райында кебеді және ыдырайды.

Инфекцияның таралуында жәндіктер, әсіресе сорғыш зиянкестер, мысалы, шөп бітесі, бидай трипс және цикадалар белгілі бір рөл атқарады.

4.12.1.3 Кілегейлі немесе сары бактериоз

Аурудың қоздырғышы – Rathayibacter tritici (Carls. et Vidav) Zgurskaia және т.б. (син.: Clavibaсter iranicus (Carls. et Vidav), Corynebacterium tritici Hutch., Phytomonas tritici Elliott, Agrobacterium tritici Savul.).

Жапырақтары мен олардың қабықтары зардап шегеді, онда ұзын ақ немесе сары жолақтар пайда болады, кейінірек олар бұралып қалады. Ауру өсімдіктерде құлақтар қатты деформацияланады, көбінесе олар жапырақтардың қолтығында қалады, пішінсіз шырышты массаға айналады. Ылғалды ауа-райында ауру өсімдіктердің мүшелерінде сарғыш экссудат пайда болады, құрғақ ауа райында ол құрғап, ағарады. Ауру өсімдіктер көбінесе дамымайды және өледі. Аурудың қоздырғышы – бактериялар: жылжымалы таяқшалар, ұштары дөңгеленген, бір полярлы жілік, спора түзбейді, мөлшері 0,8–2,4 × 3,2 мкм. Ет-пептонды агарда сары түсті, дөңес, дөңес колониялар түзеді; картопта – ақшыл сары. Глюкозаны, фруктозаны және глицеринді азайтыңыз, маннитол мен салицинді сіңірмеңіз; желатин мен крахмалды гидролиздемейді, күкіртті сутек түзбейді, бірақ аммиак бөледі. Бактерияларды фитопатогенді түрлерден ерекшелейтін белгілердің бірі грамоң реакция болып табылады. Оның өсуі үшін оңтайлы температура 20–30 °C диапазонында, 50 °C-та ол өзінің өміршеңдігін жоғалтады (Израильский, 1979).

Жапырақтары мен қынаптары әсер етеді, онда ұзын ақ немесе сары жолақтар пайда болады, кейінірек олар бұралып қалады. Ауру өсімдіктерде құлақ қатты деформацияланады, көбінесе олар пішінсіз шырышты массаға айналып, жапырақтардың сүйегінде қалады. Ылғалды ауа-райында өсімдіктердің ауру органдарында сарғыш экссудат пайда болады, ол құрғақ ауа-райында кебеді, ақ түске айналады. Ауру өсімдіктер жиі тесілмейді және өлмейді. Аурудың қоздырғышы-бактериялар: дөңгелек ұштары бар жылжымалы таяқшалар, бір полярлы флагелла, өлшемі 0,8–2,4 × 3,2 мкм споралар түзбейді. Ет-пептон агарында олар сары, дөңгелек, дөңес колонияларды құрайды; картопта – бозғылт сары. Глюкоза, фруктоза және глицерин азаяды, манит пен салицинді сіңірмейді; желатин мен крахмалды гидролиздемейді, күкіртсутекті түзбейді, бірақ аммиак шығарады. Фитопатогендік түрлерден бактериялардың айрықша белгілерінің бірі-грам-оң реакция. Оның өсуі үшін оңтайлы температура 20–30 °C аралығында, 50 °C кезінде өміршеңдігін жоғалтады (Израиль,1979).

Оның инфекциясы Anguina tritici нематодымен таралатын тұқымдар арқылы таралады. Бірақ бұл нематод кең таралған Солтүстік Америкада бидайда шырышты бактериоз табылған жоқ. Инфекцияны ауа ағынымен, сондай-ақ жәндіктер тасымалдайды.

Ие өсімдік болмаған жағдайда, бактерия өсімдік қалдықтарында ұзақ уақыт сақталады және суару суымен айтарлықтай қашықтыққа тасымалданады.

Қазақстанның ДСҰ-ға кіруіне және Азия және Африка елдерімен сауданың кеңеюіне байланысты патогеннің ену ықтималдығы өте жоғары. Осыған байланысты, шырышты бактериоз кең тараған елдерден әкелінген бидай тұқымдары міндетті түрде фитосараптамадан өтіп, карантиндік питомникте топырақпен күресу үшін себілуі керек. Оларды инфекциядан дезинфекциялау 50–55 °C температурада термиялық өңдеу немесе бактерицидтік препарат арқылы жүзеге асырылады. Ауру ошағы анықталған кезде бидай дақылдарын өртеу немесе оларды үздіксіз гербицидпен өңдеу, қабат айналымы бар топырақты кемінде 20–25 см тереңдікте жырту қажет.

4.12.2 Вирусты аурулар

Бидайда орыстың күздік мозаикасы, жаздық бидайдың жолақты мозаикасы және құмай жапырақтарының қызыл жолағы бар. Олардың қоздырғыштары кең мамандандырылған, олар негізгі иесімен бірге көптеген мәдени және жабайы өсетін дәнді дақылдарды зақымдайды. Кейбір вирустар тұқым арқылы таралады, көпшілігі ауру өсімдіктердің сау өсімдіктермен, сондай-ақ құралдармен, жәндіктерді тасымалдаушылармен байланысы арқылы таралады. Таралу тәсілі бойынша вирустар механикалық жолмен оңай таралатын тұрақты, жартылай тұрақты және тұрақты емес болып 3 топқа бөлінеді. Көптеген вирустық аурулардың тасымалдаушылары ауру өсімдікпен қысқа байланыста (1–2 минут) тли болып табылады. Тұрақты вирустарды ауру өсімдікпен ұзақ (бірнеше сағатқа дейін) қоректену арқылы жұқтыратын және белгілі бір инкубациялық кезеңнен кейін инфекцияны тасымалдайтын цикадалар тасымалдайды. Жартылай персистентті вирустар аралық орынды алады. Кейбір аурулардың, мысалы, сарғаюдың қоздырғыштары вирустар емес, микоплазмалық денелер екені анықталды, олар вирустардан айырмашылығы күрделі құрамды жасанды қоректік орталарда көбейеді, пішіні эллипсоидты немесе дөңгелек, өлшемі 200–300 нм. (Власов, Ларина, 1982).

4.12.2.1 Дақылдардың қуыршақтануы

Аурудың тән белгісі-ауру Өсімдіктердің көбеюі, өсудің қатты артта қалуы, ергежейлілік. Аурудың қоздырғышы-цикада-Laodelphax striatellus Fall., жабайы дәнді дақылдарда қыстайды, көктемде көктемгі дақылдарды, сондай-ақ тышқан мен басқа да дәнді шөптердің түрлерін жұқтырады.