Бидайдың қара күйесі ауруының қоздырғыштары саңырауқұлақтар: Tilletia caries (DC) Tul. (син.: Tilletia foetidia Liro) және Tilletia levis (син.: Tilletia tritici Wint).

Аурудың белгілері және патогеннің морфологиясы. Аурудың белгілері астықтың балауыз пісу кезеңінде айқын көрінеді. Ауру өсімдіктерде масақшалардың қабықшалары біршама жайылып, олардан қаракүйе қабығы көрінеді (59-сурет). Мсақшаны ұсақтаған кезде одан сұрғылт сұйықтық немесе қара күйе массасы шығады. Зардап шеккен масақтар жеңіл, құламайды, сұр-күлгін реңге ие, балықтың иісі шығады, бұл телиоспоралардың құрамында триметиламиннің болуына байланысты. Бидайды жинау кезінде бас дорбалары бұзылып, дәнге, сабанға және топыраққа қонатын телиоспоралар шашырайды. T. caries және T. levis телиоспоралардың морфологиясында ерекшеленеді (60-сурет). T. levis–те олар ашық қоңыр, тегіс, эллипсоидты немесе ұзын, диаметрі 18,5 × 14,5–16,6 мкм дөңгелек, ал T. caries-де сфералық немесе сәл сопақ, қою қоңыр, 5 көмір ілмектерін құрайтын торлы қалыңдатулар бар. T. levis ең вирустық, бидайдың барлық түрлеріне әсер етеді. Ол белгілі бір сорттарға мамандандырылған физиологиялық нәсілдерге бөлінетіні анықталды (Ульянищев, 1968).

Бидайдың қатты қара күйе инфекциясының негізгі көзі-егін жинау кезінде пайда болатын тұқымдар. Құрғақ климаты бар Орталық Азия жағдайында аурудың қоздырғышы топырақта өміршеңдігін сақтайды. Бірге высеянными тұқыммен прорастают мен даулар головни құра отырып, өлі бір жасушалы базидии с верхушечными базидиоспорами. Соңғылары жұптасып жиналып, бидай колеоптиласына енетін инфекциялық гифаны тудырады. Әрі қарай саңырауқұлақ диффузиялық түрде дамиды, өсу конусына жетеді, жұқтырған өсімдіктерде дәндердің орнына масақтың үстінде қабықшалармен жабылған бас қапшықтары пайда болады (Шварцман, 1960).

59-сурет – Бидайдың қатты қара күйесі

а)                б) 

а) Tilletia  caries; б) Tilletia levis

60-сурет –Tilletia саңырауқұлақтарының Телиоспоры

Таралуы және зияндылығы. Қатты қара күйе Орталық Азияның барлық аймақтарында, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда сонымен қатар Шығыста кең таралған, онда негізінен күздік бидай өсіріледі. Солтүстік және Батыс аймақтарда жаздық бидайда өте сирек кездеседі. Шілде жауын-шашынын тиімді пайдалану үшін осы дақылды өсірудің топырақ қорғау технологиясын кеңінен енгізу оны себу мерзімдерін мамырдың екінші жартысына ауыстыру аурудың қоздырғышы мен негізгі өсімдік арасындағы қалыптасқан қатынасты бұзды. Өздеріңіз білетіндей, T. caries саңырауқұлақтарының спораларын өсіру және олармен бидай жұқтыру үшін оңтайлы температура 8–13 °C аралығында болады (Ишпайкина бірлескен авторлар, 1972). Республиканың солтүстік аймағында мамырдың екінші және үшінші онкүндігінде тұқым себу тереңдігіндегі топырақ 15–20 °С дейін және одан да көп жылынады, бұл тұқымның тез өнуіне және көшеттердің патогенді жұқтырудан сақтануына ықпал етеді.