4.9.1 Гельминтоспориозды (кәдімгі)

Аурудың қоздырғыштары – Bipolaris sorokiniana Sacc. (Helminthosporium sativum P. K. et B.) және Fusarium Link тұқымдасының түрлері.

Ол бастапқы және қосалқы тамырларда, эпикотилде, жер асты буын аралықтарында, бидай сабағының түбінде қара қоңыр, қоңыр штрих, дақтар немесе кең жолақтар түрінде көрінеді (71-сурет). Аурудың күшті дамуымен бір немесе екі аралық түйіндердің үздіксіз қызаруы, бүйір сабақтарының өлуі байқалады. Ылғалды камерадағы өсімдіктердің зақымдалған мүшелері мицелиядан, конидиофорлардан және саңырауқұлақ конидияларынан тұратын қара зәйтүн, барқыт жабынмен жабылған. Конидиофорлар – геникулярлы, тісті, 5–8 қалқаншалы, конидиялар – зәйтүн, күңгірт зәйтүн, түзу, сирек иілген, сойыл тәрізді, сопақ пішінді, 2–7 қалқаншалы.

71–сурет – Гельминтоспориозды (кәдімгі), гельминтоспориозды-фузариозды шірік

1. sativum саңырауқұлағы кең мамандандырылған, дәнді дақылдардың 90-нан астам түрін зақымдайды, оның ішінде бидай, арпа, қара бидай, сұлы, түрлі шөптер, көк шөп, бетеге және т.б.; кейбір зерттеушілер оны қосжарнақты өсімдіктерден (далалық бидай, қызғылт ошаған, ащы жусан, ақ дәке, т.б.) бөліп алды. Дегенмен, табиғи жағдайда ауру қоздырғышымен зақымданған өсімдіктердің ауқымы шектеулі. Біздің зерттеулеріміз бұл ауруға іс жүзінде сұлы, жабайы сұлы, қара бидай, тары, могар, жүгері, бидай шөптері және т.б. төзімді екенін көрсетті. Тамшы-сұйық ылғалдылық болған кезде саңырауқұлақтар 3–5-тен 35–40 °С-қа дейінгі температурада дамиды, оңтайлысы 20–27 °С. Оның таза дақылымен жүргізілген зертханалық тәжірибелер оның дамуы үшін ең оңтайлы температура 20–30 °С диапазонында екенін көрсетті.

4.9.2 Гельминтоспориозды-фузариозды шірік

Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтар, атап айтқанда F. avenaceum Sacc, күздік және жаздық бидайдың тамыр шіріктерінің қоздырғышы болуы мүмкін., F. gibbosum App. et Wr., F. graminearum Schw.,             F. oxysporium Snyd. et Xans.

Фузариум тамыр шірігі ауру тамырлар мен жер асты сабақтың буын аралықтарында саңырақұлақтың мақта тәрізді ақ, сарғыш немесе қызғылт споруляциясымен жабылған. 2–3-тен 5–7-ге дейін септумы бар орақ тәрізді макроконидиялар, микроконидиялар бір клеткалы, овоидті немесе алмұрт тәрізді.

Инфекция көздері. Тамыр шірігінің қоздырғыштары негізінен зардап шеккен өсімдік қоқыстарында және топырақта сақталады, кейде тұқым арқылы беріледі. Қабылдаушы өсімдік болмаған кезде саңырауқұлақтар топырақта диаспоралар түрінде сақталуы мүмкін.

Солтүстік Қазақстанда инфекцияның негізгі көздері бидай мен жабайы дәнді дақылдардың жинаудан кейінгі қалдықтары, helminthosporium конидиялары олардан 20-дан 69 %-ға дейін, Fusarium түрлері тиісінше 3,3-тен 23,3 %-ға дейін бөлінді (Жиембаев, Әлжанов, 1970). Тамыр шірігі бидай тұқымымен де таралады, ал көшеттерге ауру 14–56 % дейін әсер етеді, олардың өнгіштігі төмендейді (Шевченко,1970).

Өсімдіктердің тамыр жүйесіне зақым келтіру нәтижесінде жер үсті және жер асты мүшелері арасындағы байланыс бұзылады, бұл олардың минералды тамақтану элементтері мен сумен қамтамасыз етілуін нашарлатады.

Аурудың Өсімдіктердің өсуіне әсері өну кезеңінде байқалады, бидай тұқымдарының өнгіштігі, олардың өсу күші төмендейді, болашақта ауру өсімдіктер сау өсімдіктерден едәуір артта қалады (Чулкина, 1975). Зерттеулер көрсеткендей, тамыр шірігі физиологиялық және биохимиялық процестерге және астық сапасына әсер етеді. Сау өсімдіктердегі 1 г мүлдем құрғақ затта жалпы азот мөлшері 3,1 %, ақуыз – 15,3, еритін көмірсулар – 5,1, крахмал –      48,9 %, науқастарда – 2,84; 13,8; 4,7 және 40,1 % құрады (Джиембаев, 1971).

Тамыр шірігінің зияндылығы бидайдың алуан түріне, зардап шеккен органға, аурудың даму дәрежесіне, прекурсорларға және ауа-райына байланысты айтарлықтай өзгереді.