Топырақтағы заттардың ШРК – бұл жеке заттың концентрациясы, онда ол топырақпен жанасатын ортаға, адам денсаулығына, сондай-ақ топырақтың өзін-өзі тазарту және өсімдіктерді өсіру қабілетіне тікелей немесе жанама әсер етпейді. Қазіргі уақытта 109 зат үшін топырақтың ШРК, ал 70 зат үшін шамамен рұқсат етілген концентрациялар белгіленген. Топырақты ластайтын заттардың ШРК анықтау зиянды әсердің алты көрсеткішін ескеретін бірқатар сынақтар бойынша жүзеге асырылады: органолептикалық; жалпы санитарлық; фито-жинақтау; көші-қон-су; көші-қон-ауа; токсикологиялық. Тәжірибеде эталондық сазды-подзоликалық топырақ қолданылады. Рұқсат етілген 6 концентрацияның ең азы ШРК ретінде қабылданады. Осылайша, топырақ үшін ШРК белгілеу кезінде ластаушы заттардың құрамын нормалауға гигиеналық (токсикологиялық көрсеткіш арқылы), сондай-ақ кейбір экологиялық (басқа көрсеткіштер арқылы) тәсілдер іске асырылды. Жоғарыда аталған барлық нормативтер ҚР аумағында қолданылатын ұлттық нормативтерге жатады. Шынайы өмірде адамдар көптеген факторлардың әсеріне ұшырайды. Сонымен қатар, бір табиғаттың бірнеше факторларының бір уақытта әсер етуі біріккен әрекет, әр түрлі табиғат – аралас әрекет ретінде анықталады. Бір қосылыс ағзаға әртүрлі жолдармен енген кезде кешенді әрекет туралы айтылады. Қазіргі уақытта экологиялық нормалау практикасында біріккен әрекет (мысалы, бірнеше химиялық қосылыстар, бірнеше радионуклидтер, шу жүктемелерінің бірнеше көздері және т.б.) және кешенді (радионуклидтердің түсуінің барлық жолдарын ескере отырып, организмнің сәулеленуінің жиынтық дозасын есепке алу) ескеріледі. Бірнеше химиялық заттардың бірлескен әрекеті кезінде адам ағзасына әсер етудің 5 нұсқасы мүмкін:

- тәуелсіз әрекет;

- жинақталған;

- антагонизм;

- синергизм (жинақтаудан асатын әсер);

- әрекет сипатының өзгеруі (мутагендік қасиеттердің көрінісі).

Топырақ ресурстары – қолданылу формасынан тыс қарастырылатын белгілі бір аймақтағы топырақ жамылғысының ресурстары. Топырақ қатты, сұйық және газ тәрізді бөліктерден құралады. Топырақтың қатты қабатында минералды заттар басым болады. Қатты топырақтың минералдық құрамы оның құнарлылығын көрсетеді. Топырақтың сұйық қабаты – топырақ ішіндегі заттарды тасымалдауды, оларды топырақтан шығаруды жүзеге асыратын және өсімдіктерді сумен қамтамасыз етіп, еріген элементтермен қоректендіретін топырақтың белсенді компоненті. Газ тәрізді бөлігі – топырақтың ауасы. Оның тірі бөлігі топырақ микроағзаларынан (бактериялар, саңырауқұлақтар, балдырлар, құрттар) тұрады.   Нәтижесінде адамның шаруашылық әрекетінен, сондай-ақ табиғи салдарынан топырақтың құнарсыздануы – қарашіріндінің азаюына, құрылымының бұзылуына және соңында топырақ құнарлылығының төмендеуі, топырақ сапасының біртіндеп төмендеуіне әкеледі . 

Топырақ құнарсыздануының негізгі факторлары:

- топырақтың эрозиясы;

- шектен тыс мал жаю;

- дұрыс емес агротехника;

- токсиканттар, пестицидтермен ластау;

- қышқыл жауын-шашын;

- суармалау, құрғату;

- топырақтың қайта сортаңдануы;

- пайдалы кендерді ашық түрде алу;

- урбанизация үрдісі.

  Су мен ауадан қалалық, аймақтық және жергілікті ластану, сондай-ақ қалдықтарды көму нәтижесінде топыраққа металл катиондарының (мырыш, мыс, темір және т.б.) шамадан тыс көлемде қоспалар енеді. Бұл өсімдіктердің кез келген ұлпаларына жинақталуына әкеледі. Далалық жерлерді зерттеу кезінде жабайы өсімдіктер түрлерінен құрамында темірі көп топырақта (Орта Азия) ашық сарғылт түсті қызғалдақ, құрамында мыс  көп жинақталса, Алтай тауларында, көгілдір түсті гүлдердің көп болатыны анықталды.    

Омыртқасыз жануарлардың саны мен түрлерінің өзгеруі топырақ пен экожүйеге антропогендік әсер етудің бірден бір маңызды факторы болып табылады. Оларды зерттеу қазбалар мен қақпандар қойылған қабаттарда, линейлік-радиальдық маршруттарда, есепке алынған алқаптарда жүргізіледі. Жауын құрттары – топырақтың тұрақты мекендеушілері. Жауын құрттарының саны мен биосалмағын меңгеру зерттеліп отырған аймақтың топырақ құратын үрдісінің барысын айқындауға мүмкіндік береді. Бірнеше жыл бойы зерттеу барысында омыртқасыздар санын меңгеру нәтижесінің салыстырмалы талдауы топырақ құнарлылығының өзгеруі, ылғал және оттегімен қамтамсыз етілуі туралы ақпарат береді.  Топырақ жамылғысының ластануы деңгейін бақылау негізінде үш басты параметр бар:

1) топырақтың  ластану деңгейін көрсететін аралас топырақ үлгісі, яғни шағын жер өлшемі (алқабы);

2) аралас топырақ үлгісін құрастыруға қажетті сынамалар саны;

3) кілттік үлескі – жеткілікті мөлшерде генезис пен топырақтың сапасын бейнелейтін ландшафттың тым шағын геоморфологиялық бірлігі.

Топыраққа түсетін экологиялық қауіпті  химиялық заттарды деңгейлеріне қарай үш класқа бөледі. Бірінші – сынап, қорғасын, кадмий, фтор. Екінші – кобальт, молибден, мыс. Үшінші – барий, вольфрам, ванадий. Барлық зиянды заттардың шамалары (нормалары) бар. РШК – рұқсат етілген шекті концентрациясы, топырақтың жыртылған қабаты, мг/кг. Топырақ-жер ресурстарын және жерлерді рационалды (ұтымды) пайдалану төмендегідей тұжырымдалады:

  1) жер және жер кадастры туралы заң талаптарын қадағалау. Жерді пайдалану талаптарын бұзу жауапкершілігімен қатар, пайдаланылатын топырақ-жерлерді қалпына келтіру мен қайтару, пайдалану бойынша  заңнамалық талаптар мен нормативтерді орындау;

  2) қайта алынған жерлерді шаруашылық айналымына қайтару. Топырақтың жыртылған қабатын, шалғындық, орманды пайдаланылатын жерлерді қолдану заңсыз тартып алу барысындағы бұзушылықтарды жоюды алдын ала қарастырады;

  3) топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру. Ауыспалы егіс ережелерін орындау;

  4) топырақты алдын ала қорғау шаралары (орманжолақтары, ауалану, агротехника және т.б.);

  5) техногендік эрозия пайда болуының алдын алу (топырақтың қатты қабатына, ашық кеніштерге, ойсыраған ұңғымалар мен жер бедерінің басқа формаларына төсеу);

  6) жерді қайта құнарландыру, жайылымды ауыстыру нормаларын қадағалау, қолайсыз жерлерді қалпына келтіру.

Кларк элементі. Жер қыртысында берілген химиялық элементтің таралуын білдіретін өлшем бірлігі және пайызбен жиынтық. Қазіргі уақытта ауадағы зиянды заттардың 33 комбинациясының әсері ескеріледі. Су объектілерінде жиынтықтау әсері зияндылықтың лимиттеуші көрсеткіші арқылы ескеріледі. Қоршаған орта компоненттерінің сапасын реттеу тәжірибесін қорытындылай келе, мыналарды атап өткен жөн:

- қоршаған орта компоненттерінің сапасын әзірлеу және белгілеу негізінен санитарлық-гигиеналық принциптер негізінде жүзеге асырылады;

- санитарлық-гигиеналық нормативтер табиғи компоненттерді қорғау үшін база бола алмайды, өйткені:

- адамның және басқа да табиғи объектілердің сезімталдық шектерінің арақатынасын ескерілмейді;

- елемеу: кумуляция мен көші-қонның әсері;

- ҚО-дағы химиялық формалардың өзгеруі;

- аймақтық экологиялық ерекшеліктер.

ҚО компоненттерінің сапасын нормалаудың перспективалары экологиялық және гигиеналық нормалаудың бірыңғай жүйесін құрумен байланысты, мұнда адамдар мен әртүрлі экожүйелер үшін ең қатаң сандық көрсеткіш стандарт ретінде белгіленеді.

Бақылау сұрақтары

1. «Экологиялық нормалау» терминіне анықтама беру.
2. Қоршаған орта компоненттерінің сапасын нормалау қалай жүзеге асырылады?
3. Атмосфералық ауаны нормалау қалай жүзеге асырылады?
4. Су объектілерін нормалау қалай жүзеге асырылады?
5. Қандай параметрлерді ескеру қажет?

6. ШРК дегеніміз не? Өлшем бірліктері.