Ауа-жердегі барлық тіршілік иелері үшін қажет орта элементтерінің бірі. Қалыпты өмір тек ауаның болуын ғана емес, сонымен бірге оның белгілі бір жиілігін де қажет етеді. Адамдардың денсаулығы, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жағдайы, топырақ пен судың жағдайы ауа сапасына байланысты. Ластану көздері табиғи және жасанды болуы мүмкін.

Табиғи көздер – жанартаудың атқылауы, орман өрттері, шаңды дауылдар, Органикалық заттардың ыдырауы.

Ластанудың жасанды көздері – өнеркәсіп, тұрмыстық қазандықтар және көлік.

Агрегаттық күйі бойынша зиянды заттардың шығарындылары сұйық, газ тәрізді және қатты болуы мүмкін.

Атмосфераның ластануы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы ластаушы заттар көздерден тікелей атмосфераға түседі. Екіншілік – бұл бастапқы ластанудың күрделі физика-химиялық өзгеруінің нәтижесі.

Бастапқы көздер жылу электр станциялары, қазандықтар (олардан атмосфераға күкіртті ангидрит, азот тотықтары, көміртек тотықтары, шаң және т.б. сияқты заттар Отын жағу нәтижесінде түседі). Қара және түсті металлургия кәсіпорындары көміртек тотығын, шаңды, азот тотығын, күкіртті газды, күкіртті сутекті, сынапты, қорғасынды, күшәнді және т.б. атмосфераның ластануына мұнай-химия өнеркәсібінің кәсіпорындары, құрылыс және целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің кәсіпорындары, машина жасау, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары үлкен үлес қосады. Автокөліктен атмосфераға зиянды заттардың көп мөлшері түседі. 1991–2005 жылдар кезеңінде атмосфераға ластаушы заттардың жалпы шығарындыларының көлемі өндірістің құлдырауы, кәсіпорындардың жабылуы есебінен төмендеді.

Атмосфераның ластану дәрежесі шығарындылардың саны мен массасына байланысты. Осылайша, шығарындылардың сандық критерийлері:

- шығарындының массалық ағыны-бөлінетін ластаушы заттардың уақыт бірлігіндегі массасы (г/сек, кг/сағ, т/жыл);

- шығарындының массалық шоғырлануы – газ көлемінің бірлігіне (г/м³) жатқызылған бөлінетін зиянды заттардың массасы;

- шығарындының үлестік шығысы – өнім шығаруға жатқызылған шығарындының коэффициенті (кг/т, кг/квт сағ).

Аталған өлшемдерді пайдалана отырып, жалпы кәсіпорын, сала бойынша, өңір және жаһандық ауқымдағы ластанулар жөніндегі деректерді өңдеуге болады. Қазақстан Республикасының 15.07.1997 жылғы қоршаған ортаны қорғау туралы Заңына сәйкес халықтың денсаулығын сақтау, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау мақсатында атмосфераға зиянды заттар шығарындыларының барлық көздері үшін шекті жол берілетін шығарындылар (бұдан әрі – ШЖШ) немесе уақытша келісілген шығарындылар (бұдан әрі – УКШ) әзірленеді. Әрбір кәсіпорынға эмиссияға рұқсаттар беріліп, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем алынады.

Павлодар облысы аумағындағы қоршаған ортаға эмиссиялар бойынша ағымдағы жағдай. Павлодар облысы әуе бассейнін қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері өзекті болып қала беретін Қазақстан Республикасының негізгі өнеркәсіптік-дамыған өңірлерінің бірі болып табылады. Қазақстандағы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ЖЭО шығарындыларының төрттен бір бөлігі Павлодар облысына тиесілі. Павлодар өңірі көп жылдар бойы түсті және қара металлургия индустриясын, глинозем мен мұнай өнімдерін өндіруді және басқа да өндірістерді дамыту бойынша алдыңғы қатарлы өңір болып табылады.

Алайда, бұл салаларды дамыту Павлодар Ертіс өңірінің қоршаған ортасын ластауға жүктемені арттырады, сондықтан ауа сапасын зерттеу мәселелері өте өзекті болып табылады. Статистика бойынша, жыл сайын Қазақстанда атмосфераға 4 жарым миллион тонна зиянды заттар шығарылады. Бұл көлемнің төрттен бір бөлігі Павлодар облысына тиесілі. Статистикалық деректерге сәйкес жыл сайын облыс бойынша стационарлық көздерден ластауыш заттар шығарындыларының көлемі 700 мың тоннадан астам құрайды. Мысалы, 2021 жылы 730 мың тонна тіркелді, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 13,8 тоннаға көп. Барлық шығарындылардың 98 %-ы Павлодар, Екібастұз және Ақсу қалаларының аумағында қалыптасады. Өңірдің елді мекендерінің ауа бассейнінің ластану проблемасы өзекті болып қалуда. Өсу себептері – МАЭС-1 (шығарындылардың 19 мың тоннаға өсуі) және МАЭС-2 (9,6 мың тоннаға) электр энергиясын өндіруді ұлғайту. Бұл ретте ЕЭК АҚ – да шығарындылардың төмендеуі бар – 7,18 мың т. (шартты отын шығысының азаюы және № 5 Энергия блогын қайта жаңарту нәтижесінде электр сүзгісінің пәк - мен ұлғаюы), АК – 8,6 мың т. (электр энергиясын шығаруды 175 544,57 мың кВт/сағатқа төмендету есебінен), ПМХЗ – 1,1 мың т. (тех. пештерді жағу мазутынан пеш отынына ауыстыру есебінен), АЗФ – 0,246 мың т. (ферроқорытпа өндірісінің 148 783,0 тоннаға азаюына байланысты), ЖЭО-3 – 1,8 т. т. (эл өндіруді азайту есебінен).сағатына 116 793 мың кВт), «Богатырь-Көмір» ЖШС – 0,16 мың кВт/сағ. тонна (аршылған жыныстар көлемінің азаюына байланысты) және т.б

Жалпы шығарындылардың шамамен 95 %-ын қауіптілігі 1-санаттағы кәсіпорындар қалыптастырады. Кәсіпорындар тұрғысынан ластануға отын-энергетикалық кешен кәсіпорындары – 65,4 %, металлургия – 26 %, мұнай-химия – 3,2 %, тау-кен өндіру кешені – 1,2 %, басқа салалар – 4,2 % барынша үлес қосады.

 

3.1-кесте – Қауіптіліктің 1-санатындағы кәсіпорындардың жалпы шығарындылары

Кәсіпорынның атауы	2019 жылғы нақты эмиссиялар (мың тонна)	2020 жылғы нақты эмиссиялар (мың тонна)	2021 жылғы нақты эмиссиялар (мың тонна)
Отын-энергетика кешені
1	2	3	4
"Болат Нұржанов атындағы Екібастұз ГРЭС-1"ЖШС	218,7	222,14	241,13
"Екібастұз ГРЭС-2 станциясы" АҚ	61,446	58,3	67,9
"Павлодарэнерго"АҚ  ((ЖЭО-3, ЖЭО - 2, ЖЭО)	42,8	40,5	39,9
"Еуроазиаттық энергетикалық корпорация" АҚ (Ақсу қаласындағы энергетикалық станция)	141,4	143,0	135,82
Жалпы:	464,346	463,94	484,75
Түрлі-түсті және қара металлургия
"Қазақстан алюминийі" АҚ	90,0	89,2	80,6
"Қазақстан электролиз зауыты" АҚ	39,3	42,0	42,6
Ақсу ферроқорытпа зауыты - "Қазхром" ТҰК " АҚ филиалы	58,37	58,348	58,102
3.1-кестенің аяғы
1	2	3	4
ЖШС «Кастинг»	0,48	0,55	0,28
Жалпы:	191,7	192,943	185,251
Тау-кен өндіру кешені
ЖШС «Богатырь Комир»	3,94	4,14	3,98
"Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы" АҚ ("Восточный"разрезі)	1,6	1,46	1,44
ЖШС«Майкубен – Вест»	0,112	0,204	0,195
"Майқайыңалтын" АҚ	0,43	0,481	0,481
ЖШС «KAZ Minerals Bozshakol»	2,32	0,697	0,796
ЖШС «Ангренсор Энерго» (Екібастұз разрезі)	0,234	0,245	0,247
ЖШС «Гамма Талдыколь»	0,062	0,06	0,095
ЖШС «Гамма Сарыколь»	0,155	0,141	0,142
ЖШС «Директ»	0,012	0	0
Жалпы:	8,865	7,428	7,376
Мұнай химиясы
"Павлодар мұнайхимия зауыты"ЖШС	23,6	22,3	21,2
Жалпы:	23,6	22,3	21,2
Басқа саланың шаруашылық қызметі
1, 2, 3, 4 санаттағы қалған объектілер	28,989	29,789	31,623
Жалпы:	28,989	29,789	31,623
ЖИЫНЫ:	717,5	716,4	730,2

 

Шығарындылардың ең көп мөлшері шаң мен күл (22,3 %), күкірт диоксиді (45,2 %), азот оксиді (14,7 %), көміртегі оксиді (12,2 %) сияқты ластаушы заттарға тиесілі. Олардың түсуінің негізгі көздері жылу электр станцияларының қазандықтарында отынды жағу, металлургия, мұнай-химия зауыттарындағы технологиялық процестер, тау-кен өндіру кешендеріндегі жұмыстар болып табылады. Кәсіпорындардың қолданыстағы тазарту қондырғылары көбінесе қатты бөлшектер мен шаңды ұстауға бағытталған. Газ фракциялары (азот оксидтері, күкірт, көміртегі оксидтері), әдетте, атмосфераға тазартусыз енеді. Бірінші кезекте, қоршаған ортаға зиянды факторлардың төмендеуі өнеркәсіптік кәсіпорындардың табиғатты қорғау іс-шараларын іске асыруына байланысты. Табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыру: 2019 жылы – 14,118 млрд.теңге, 2020 жылы – 14,5 млрд. теңге, 2021 жылы – 22,8 млрд. теңге. Бүгінгі күннің негізгі міндеті-эмиссиялардың одан әрі өсуін тежеу. Алайда, өндіріс түбегейлі жаңғыртылып, 1 санаттағы кәсіпорындар ең озық қолжетімді технологияларға (ОҚТ) көшкен жағдайда ғана шығарындыларды айтарлықтай азайтуға болады. Бұл 2021 жылғы 1 шілдеде күшіне енген ҚР жаңа экологиялық кодексінің негізгі жаңалықтарының бірі. Мәселен, 2025 жылдан бастап 1 санаттағы кәсіпорындардың мерзімсіз берілетін кешенді экологиялық рұқсаттарды (КЭР) алуы және ОҚТ-ға көшу бойынша міндеттемелер қабылданған жағдайда ғана міндетті болады.

Жаңа кодексте ынталандырушы тетік көзделген:

- егер кәсіпорын ОҚТ енгізсе, онда компания эмиссия үшін төлемнен босатылады;

- егер енгізбесе-эмиссия үшін төлемақы мөлшерлемелері кезең- кезеңімен – 2 есе (2025 жылдан бастап), 4 есе (2028 жылдан бастап), 8 есе (2031 жылдан бастап) ұлғаяды.

Жалпы, ОҚТ-ға көшу бойынша жұмыстар мыналарды көздейді:

2018–2019 жж. – ОҚТ-ға көшу мүмкіндігі тұрғысынан 56 кәсіпорынның ағымдағы жай-күйіне зерттеулер жүргізілді.

2020 ж. – халықаралық жасыл технологиялар орталығы базасында ОҚТ бюросын құру.

2020–2021 жж. – мұнай өңдеу кәсіпорындарында, металлургиялық және энергетикалық кәсіпорындарда техникалық аудит жүргізу;

2020–2023 жж. – ОҚТ анықтамалығын әзірлеу жүргізілуде;

2024 ж. – кешенді экологиялық рұқсат алу үшін өтінімдерді қалыптастыру (КЭР);

2025 ж. – алғашқы ТОП 50 кәсіпорын КЭР алуға міндетті.

Павлодар облысы бойынша пилотқа 8 компания кірді – «Қазақстан алюминий» АҚ, «Қазхром» ТҰК АҚ, «Еуроазиялық энергетикалық корпорация» АҚ, «Екібастұз ГРЭС-1» ЖШС, «Екібастұз ГРЭС-2 станциясы» АҚ, «Павлодар мұнай-химия зауыты» ЖШС, «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ, «Павлодарэнерго».

2025–2035 жж. – ОҚТ енгізу.

Облыстағы ауа жағдайын бақылау мақсатында «Қазгидромет» қызметтері (қалалардың қоныстану аймағында), санитарлық-эпидемиологиялық бақылау департаменті (қоныстану және жұмыс аймағы, СҚА), Облыстың ішкі істер департаменті (автокөлік) және жалпы қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау (экология департаменті) тұрақты түрде бақылау мен мониторинг жүргізеді. Елді мекендердің атмосфералық ауасы сапасының жай-күйін бақылау «Қазгидромет» РМК тұлғасындағы ұлттық оператордың мониторинг станциялары бойынша жүзеге асырылады.

Мониторинг бекеттерінің саны – 10, оның ішінде:

- Павлодар қ.бойынша – 7 (2 – қолмен іріктеу, 5 – автоматты);

- Екібастұз қаласы бойынша – 2 (1 – қолмен іріктеу, 1 – автоматты);

- Ақсу қаласы бойынша – 1 (автоматты).

Жалпы Павлодар қаласы бойынша 13 көрсеткішке дейін анықталады: қалқыма бөлшектер (шаң), РМ-2,5 қалқыма бөлшектер, РМ-10 қалқыма бөлшектер, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді, азот оксиді; озон (жерге жақын), күкіртті сутек, фенол, хлор, хлорлы сутегі, аммиак.

 

3.2 кесте – Бақылау бекеттерінің орналасуы

№	Сынама алу	Мекен-жай бекеті	Анықталатын қоспалар
Павлодар қаласы
1	2	3	4
1	қолмен іріктеу Күніне 3 рет	Камзин және Чкалов көшелерінің қиылысы	қалқыма бөлшектер (шаң), күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, диоксид және азот оксиді, күкірт сутегі, фенол, хлор, сутегі хлориді.
2		Айманова көш, 26
3	үздіксіз режимде-әрбір 20 минут сайын	Ломова көш.	РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, озон(жер үсті), күкіртсутек, сәулелену гаммасының эквивалентті дозасының қуаты (гамма-фон).
3.2-кестенің аяғы
1	2	3	4
4		Каз. Правды көш.	РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, озон(жер үсті), күкіртсутек, сәулелену гаммасының эквивалентті дозасының қуаты (гамма-фон).
5		Естая көш., 54	РМ-2,5 қалқыма бөлшектері, РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, күкіртті сутек, озон (жер үсті), аммиак.
6		Затон көш., 39	РМ-2,5 қалқыма бөлшектері, РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, күкіртті сутек.
7		Торайгырова-Дюсенова көш	РМ-2,5 қалқыма бөлшектері, РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, күкіртті сутек.
Экибастуз қаласы
1	қолмен іріктеу	8 ш. а., Беркімбаев және Сәтпаев к	қалқыма бөлшектер (шаң), күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді.
2	үздіксіз режимде-әрбір 20 минут сайын	МашхурЖусупа көш., 118/1	РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, гамма сәулеленудің эквивалентті дозасы.
Аксу қаласы
1	үздіксіз режимде-әрбір 20 минут сайын	Ауэзова көш, 4 «Г»	РМ10 қалқыма бөлшектері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксиді, гамма сәулеленудің эквивалентті дозасының қуаты (гамма-фон).

«Қазгидромет» РМК мамандандырылған бөлімшелері Ұлттық гидрометеорологиялық қызметтің бақылау желісіндегі қоршаған ортаның жай-күйіне мониторинг жүргізу бойынша орындайтын жұмыстардың нәтижелері бойынша дайындалған ақпараттық бюллетеннің деректері бойынша, жалпы 2021 жылы атмосфералық ауаның ластану деңгейі жыл бойынша бағаланды:

- Павлодар қ. – ластанудың төмен деңгейі ретінде ол СИ=5 (жоғары деңгей) және НП=1 % (жоғары деңгей) мәндерімен анықталды, ИА 3 (төмен деңгей) құрайды;

- Екібастұз қ. – төмен ретінде, ол СИ=2 (жоғары деңгей) және НП=0 % (төмен деңгей) мәндерімен анықталды, АЛИ 1 (төмен деңгей) құрайды.

- Ақсу қ. – төмен болғандықтан, ол СИ=2 (жоғары деңгей) және НП=0 % (төмен деңгей) мәнімен анықталды, АЛИ 1 (төмен деңгей) құрайды.

Егер ИЗА, СИ және НП әртүрлі градацияға түссе, онда атмосфераның ластану дәрежесі АЛИ бойынша бағаланады.

Экстремалды жоғары (50 ШЖК-дан астам) және жоғары ластану (10 ШЖК-дан астам) жағдайлары тіркелген жоқ.

Анықтамалық. Атмосфералық ауаның қоспамен ластану дәрежесі қоспалар концентрациясын ШЖК-мен (мг/м³, мкг/м³) салыстыру кезінде бағаланады.

Атмосфералық ауаның ластану деңгейін бағалау үшін бір жылдағы көрсеткіштер пайдаланылады:

- стандартты индекс (СИ) – кез келген ластаушы заттың ШРК-ға бөлінген қаладағы ең үлкен өлшенген ең жоғары бір реттік шоғырлануы.

- ең көп қайталану; (НП), %, ШРК арту-қала ауасындағы кез келген ластаушы заттың ШРК артуының ең көп қайталануы;

- атмосфераның ластану индексі (АЛИ) – атмосфераның ластану көрсеткіші. Оны есептеу үшін ШРК-ға бөлінген және күкірт диоксидінің зияндылығына келтірілген әртүрлі ластаушы заттар концентрациясының орташа мәндері пайдаланылады.

Атмосфераның ластану дәрежесі СИ, НП және АЛИ көрсеткіштерінің төрт стандартты градациясымен сипатталады.

Жаңа экологиялық кодекстің талаптарын ескере отырып, 2023 жылдан бастап тікелей 1-санаттағы кәсіпорындар шығарындыларының көздеріне міндетті автоматтандырылған онлайн мониторингті енгізу көзделіп отыр. 

Ауа ластануының қалыптасуына ауа-райы жағдайлары үлкен әсер етеді.

Қолайсыз метеорологиялық жағдайлардың басталуы (ММУ) (тұман, әлсіз жел немесе тыныштық) қоспалардың нашар таралуына және атмосфералық ауаның беткі қабатында зиянды заттардың жиналуына ықпал етеді.

Павлодар облысы бойынша экология департаменті Аir KZ қосымшасында атмосфералық ауаның сапасын талдау арқылы мониторингті жүзеге асырады. Қазгидромет бекеттерінде асып кетуді тіркегеннен кейін Департамент зертханасы желдің бағытын ескере отырып, бақылау өлшеулері үшін тиісті кәсіпорындардың санитарлық – қорғау аймағына шығуды жүзеге асырады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындардың СҚА шекараларында асып кетулердің болмауын назарға ала отырып, қаланың селитебті аймағындағы мониторинг бекеттерінде асып кетулер тіркелген сәтте, көбінесе ММУ кезеңінде бірқатар заттар бойынша жоғары және жоғары көрсеткіштер атмосфераның жерге жақын қабатындағы – жеке сектордың, автокөліктің жылыту пештеріндегі төмен көздер шығарындыларынан қалыптасады деген қорытынды жасауға болады.

Мәселен, Павлодар қаласында 17 183 жеке тұрғын үй бар, оның ішінде 4442 үй орталық жылуға қосылған. Суық мезгілде жеке тұрғын үй секторының маңызды бөлігі қатты отынның жану өнімдерінің көзі болып табылады. Қаланың атмосфералық ауасына жеке сектордың жылу көздері шығаратын шығарындылардың саны жылына шамамен 10 мың тоннаны құрайды.  Орташа алғанда, бұл бір пештен жылына 0,783 т құрайды (бір маусымда орташа көмір шығыны 12 т), оның ішінде: шаң 0,304 т/жыл; SO₂=0,1 т/жыл; 0,345 Т/жыл; NO₂ = 0,034 т/жыл.

ЖЭО-дағы жылу қуаттарының тапшылығы және жылу желілерінің тозуы бойынша қалыптасқан жағдайды ескере отырып, Павлодар қаласының жеке үйлерін орталық желілерге қосу үшін техникалық шарттар беру іс жүзінде жүргізілмейді.

Сондықтан жеке секторды орталық жылуға ауыстыруды бір жылда аяқтау мүмкін емес. Ол үшін жылу магистральдарының, айдау және айдау сорғы станцияларының жаңаларын салу және жұмыс істеп тұрғандарын реконструкциялау бойынша кезең-кезеңмен жұмыстар жүргізілуде.