Топырақ-литосфераның жоғарғы қабаты, ол судың, ауаның, климаттық факторлардың және тірі организмдердің бірлескен әсерінен пайда болады және дамиды. Топырақтың маңызды қасиеті – құнарлылық, яғни өсімдіктердің өсуі мен дамуын қамтамасыз ету мүмкіндігі. Топырақта синтез, биосинтез және әртүрлі химиялық реакциялар жүреді, табиғаттағы заттардың айналымына белсенді қатысады, атмосфераның газ құрамын қолдайды.

Жер мен топырақ ресурстарын ажырата білу қажет.

Жер ресурстары экономиканың әртүрлі салаларында пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін аумақтар, жер бетінің бөліктері ретінде анықталады.

Топырақ ресурстары – бұл оны пайдалану формасына қарамастан қарастырылатын белгілі бір аумақтың топырақ жамылғысының ресурстары.

Топырақ қатты, сұйық және газ тәрізді бөліктерден тұрады. Қатты бөлігінде минералдар басым. Қатты топырақтың минералогиялық құрамы оның құнарлылығын анықтайды.

Топырақтың сұйық бөлігі – оның құрамындағы заттардың тасымалдануын, топырақтан шығарылуын және өсімдіктерді сумен және еріген қоректік заттармен қамтамасыз етуді жүзеге асыратын топырақтың белсенді компоненті.

Газ тәрізді бөлігі – топырақ ауасы. Оның тірі бөлігін топырақ микроорганизмдері (бактериялар, саңырауқұлақтар, саңырау-құлақтар, балдырлар, құрттар және т.б.) құрайды.

Нәтижесінде табиғи себептер де, адамның экономикалық белсенділігі де топырақтың деградациясына әкеліп, топырақ қасиеттерінің біртіндеп нашарлауы, бұл қарашіріктің азаюымен, құрылымның бұзылуымен және нәтижесінде құнарлылықтың төмендеуімен көрінеді.

Топырақтың деградациясының негізгі факторлары:

- топырақ эрозиясы;

- шамадан тыс мал жаю;

- дұрыс емес ауылшаруашылық тәжірибесі;

- токсиканттармен, пестицидтермен ластану;

- қышқылды жаңбыр;

- суару, құрғату;

- қайталама тұздану;

- ашық әдіспен өндіру;

- урбанизация процесі.

Ауаның және судың жаһандық, аймақтық және жергілікті ластануы, сондай-ақ қалдықтарды көму нәтижесінде топыраққа құрамында металл катиондары (мырыш, мыс, темір және т.б.) бар қосылыстардың мөлшері артады. Бұл өсімдік ұлпаларында белгілі бір металдардың жиналуына әкеледі. Өсімдіктердің жабайы өсетін нысандарын далалық зерттеу нәтижесінде ашық-сарғылт қызғалдақтардың темірлі топырақтарда (Орта Азия) өсетіні, мыстың жиналуы Алтай тауларының шамдарына көк түс беретіні анықталды.

Топыраққа және жалпы экожүйеге антропогендік әсер етудің маңызды көрсеткіштерінің бірі омыртқасыз жануарлардың түр құрамы мен санының өзгеруі болып табылады. Оларды зерттеу есептеу алаңдарында, желілік-радиалды маршруттарда, қазулар жасалатын және тұзақтар Орнатылатын профильдерде жүргізіледі. Жер құрттары-топырақтың тұрақты тұрғындары. Құрттардың саны мен биомассасын зерттеу зерттелетін аймақтағы топырақ түзілу процесінің барысын түсінуге мүмкіндік береді. Бірнеше жыл ішінде Омыртқасыздардың санын зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдау топырақ құнарлылығының өзгеруі, ылғал мен оттегімен қамтамасыз ету туралы түсінік береді.

Топырақ жамылғысының ластану деңгейін бақылау үш негізгі параметрге негізделген:

1) топырақтың ластану деңгейін көрсететін аралас топырақ үлгісі бар элементарлық учаскенің мөлшері (ауданы) ;

2) аралас топырақ үлгісін жасау үшін қажетті сынамалар саны;

3) негізгі учаске – топырақтың генезисі мен қасиеттерін жеткілікті дәрежеде көрсететін ландшафттың ең кіші геоморфологиялық бірлігі.

Экологиялық қауіптілік дәрежесі бойынша топыраққа түсетін химиялық заттар үш класқа бөлінеді. Біріншісі – сынап, қорғасын, кадмий, фтор. Екіншісі – кобальт, молибден, мыс. Үшіншісі - барий, вольфрам, ванадий. Барлық зиянды заттар қалыпқа келтіріледі. ШРК-топырақтың егістік қабатындағы шекті рұқсат етілген концентрация, мг/кг.

Жерді ұтымды пайдалану және топырақ-жер ресурстарын қалпына келтіру:

1) жер заңнамасының және жер кадастры талаптарының сақталуы. Топырақ пен жердi пайдалану, иелiктен шығару және қалпына келтiру жөнiндегi заң талаптары мен ережелерiн сақтау, оның iшiнде жердi пайдалану талаптарын бұзғаны үшiн жауаптылық;

2) иеліктен шығарылған жерлерді шаруашылық айналымға қайтару. Егістік, шабындық, орман алқаптарын пайдаланудан заңсыз бас тарту бөлігінде бұзушылықтарды жоюды қамтамасыз етеді;

3) топырақ құнарлылығын қалпына келтіру. Ауыспалы егіс ережелерін сақтау;

4) топырақты қорғаудың алдын алу шаралары (белдеу, аэрация, агротехнология және т.б.);

5) техногендік эрозия көріністерінің алдын алу (топырақтарды, карьерлерді, шұңқырларды және басқа да рельефті толтыру);

6) жерді рекультивациялау, жайылым айналымы нормаларын сақтау, қолайсыз жерлерді қалпына келтіру.