Топырақтың ластану дәрежесін бағалау кезінде жұмыс құнының өте жоғары еңбек сыйымдылығына байланысты ластанған топырақтарды үздіксіз зерттеу қажет емес. Басым ауа ағындарының сектор-радиустарында орналасқан негізгі деп аталатын аймақтарда алынған аралас топырақ үлгілерін талдау арқылы олардың ауа мен судың ластану жолдарын анықтау мақсатқа сай және үнемді.

Негізгі аумақ-топырақтың генезисі мен қасиеттерін жеткілікті түрде көрсететін ландшафттың ең кіші геоморфологиялық бірлігі. Негізгі аумақтың көлемі 1–10 га және одан да көп. Негізгі аумақта өлшемдері ластану көзіне дейінгі қашықтыққа байланысты болатын қарапайым учаскелер бөлінеді.

Белгілі бір қарапайым учаске шегінде аралас топырақ үлгісін жасау үшін сынамалар алынатын жұмыс (сынақ) алаңы таңдалады. Егер қарапайым аумақтың мөлшері үлкен және жер жамылғысы күрделі болса, онда аумақ ішінде бірнеше сынақ алаңдары бөлінеді (әдетте 2–3). Сынақ алаңының ұтымды өлшемі үшін шамамен 1 га жер алынады.

Кәсіпорындардың айналасы қатты ластанған кезде басым жел бағыты бойынша аумақ 20-30 км дейінгі қашықтықта тексеріледі.

Топырақ сипаттамаларының, табиғи және экономикалық жағдайлардың арасындағы байланысты жақсы түсіну үшін аумақты алдын ала барлау жүргізіледі.

Барлау зерттеулерінің нәтижесінде негізгі ландшафтық ерекшеліктер, топырақ жамылғысының кеңістіктік өзгеруінің жалпы заңдылықтары, топырақ түзудің негізгі формалары және т.б. сонымен қатар жергілікті қор материалымен танысу, климат және микроклимат, соңғы жылдардағы ауа-райы жағдайлары туралы ақпарат жинау, халықтың ауруларының статистикасы бар. ластаушы заттардың көп болуынан туындауы мүмкін.

Топырақтың өндірістің техногендік қалдықтарымен ластануын бақылау үшін сынамаларды іріктеу 3 жылда бір рет жүргізіледі. Балабақшалардың, емдеу-алдын алу мекемелерінің және демалыс аймақтарының аумағында топырақтың ластану деңгейі жылына кемінде екі рет (көктемде және күзде) бақыланады.

Топырақты бақылау ластанудан жүзеге асырылады:

- пестицидтер. Пестицидтер – мәдени өсімдіктердің арамшөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресу үшін қолданылатын химиялық заттар. Пестицидтерді жүйелі түрде қолданғанда пайдалы жәндіктердің, құстардың, балықтардың, жануарлардың жойылуына, сонымен қатар адамдардың улануына әкелетін қоршаған ортаның ластануы байқалады.

Топырақтың пестицидтермен ластануын зерттеу тұрақты және уақытша бақылау бекеттерінде жүргізіледі. Тұрақты пункттер зерттеу аймағының әртүрлі шаруашылықтарында 5 жылдан кем емес мерзімге құрылады. Уақытша бақылау пункттерінде топырақтың пестицидтермен ластануын бақылау бір вегетациялық немесе бір жыл ішінде жүргізіледі;

- өндірістік қалдықтар. Топырақтың ауыр металдармен өнеркәсіптік ластануы жағдайында олардың негізгі жинақталуы 1–10 км және одан да көп қашықтықтағы шығарындылар көзі аймағында локализацияланады. Қышқылдық жауын-шашын (SO₂) ластану көзінен жүздеген шақырым жерде болуы мүмкін.

Өндіру, тасымалдау, өңдеу және пайдалану кезінде мұнай және мұнай өнімдері жоғалады. Соның салдарынан үлкен аумақтар ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамсыз болып қалады.

Автомобиль көлігі, авиация, темір жол көлігі, кокстеу және мұнай өңдеу зауыттары, мұнай кен орындары топырақтың канцерогенді заттармен (полиароматты көмірсулар) ластануына ықпал етеді. Автомобиль жолдарынан 200–500 м қашықтықта автокөлік шығарындылары анықталады;

- радиоактивті заттар. Топырақтың радиоактивті элементтермен ластануы олардың атмосферадан түсуі нәтижесінде болады. Жартылай ыдырау периоды ұзақ радионуклидтер топырақтың беткі қабатында жиналады.

Бұл ұзақ уақыт бойы атмосферадан түсетін радиоактивті заттардың жалпы құнын анықтауға мүмкіндік береді. Өлшеулерді жер бетінен 1 м биіктікте және ғимараттардың қабырғаларынан 2–5 м жақын емес жерде жүргізу ұсынылады.

Топырақтың ластануының жай-күйін бағалау және болжамы тек топырақ үлгілерін талдауға негізделуі мүмкін емес. Топырақ ландшафттың элементі болып табылады, сондықтан оны зерттеу табиғи-антропогендік кешеннің барлық құрамдас бөліктерін, табиғи, ауылдық және қалалық жағдайларда ластаушы заттардың жиналуының барлық жолдарын зерттеуден бөлінбейді.

Топырақтың ластануы туралы мәліметтерді зертханалар ілеспе талон түрінде, ал топырақ талдау нәтижелерін жұмыс парақтары түрінде алады.

Осы деректер негізінде анықтамалар мен шолулар құрастырылады.

Сынамаларды іріктеу топырақтың ластануын бақылау және табиғи және бұзылған құрамдағы топырақтардың сапалық жағдайын бағалау үшін жүргізіледі. Химиялық, бактериологиялық және гельминтологиялық талдаулар үшін сынама алу жылына кемінде бір рет жүргізіледі.

Ауыр металдармен ластануды бақылау үшін сынамаларды іріктеу кемінде үш жылда бір рет жүргізіледі.

Балабақшаларда, емдеу мекемелерінде және демалыс орындарында топырақтың ластануын бақылау үшін жылына кемінде екі рет – көктемде және күзде сынамаларды іріктеу жүргізіледі.

Сынамаларды іріктеу тік құрылымды, топырақ жамылғысының біркелкі еместігін, жер бедері мен аумақтың климатын ескере отырып, сонымен қатар ерекшеліктерді, ластаушы заттарды немесе организмдерді ескере отырып жүргізіледі.

Сынамаларды іріктеу қоршаған ортаның әсерінен талдау нәтижелерінің бұрмалануын болдырмайтындай етіп орналастырылған сынақ алаңдарында жүргізіледі.

Сынамалар конверт әдісін қолдана отырып, диагональ бойынша немесе профиль бойынша кез келген басқа жолмен топырақ горизонттарынан немесе қабаттарынан әрбір жағдайда үлгі осы топырақ типінің генетикалық горизонттарына немесе қабаттарына тән топырақ бөлігі болып табылатындай етіп алынады.

Сынақ алаңының көлемі, нүктелік және аралас үлгілердің саны зерттеу міндеттеріне байланысты: химиялық заттардың құрамын, топырақтың физикалық қасиеттері мен құрылымын анықтау, патогендік организмдер мен вирустарды анықтау.

Химиялық талдауға арналған топырақ үлгілері кептіру камерасында 40 °С температурада ауа-құрғақ күйге дейін кептіріледі. Кептіру аяқталуы органолептикалық жолмен бақыланады.

Сынама, егер оның жеке құрамдас бөліктері бір-біріне жабыспаса, қатты заттарға жабыспаса, ұсақталса, ұсақтағанда шаң жиналмаса, ол ауада құрғақ күйге жеткізілді деп саналады.

Үлгілерді мата қалталарында, картон қораптарда немесе шыны ыдыстарда сақтайды (4.1-сурет).

4.1-сурет – Топырақ сынамаларын өңдеу және зерттеу схемасы

Химиялық талдау үшін біріктірілген сынама бір сынама алаңынан алынған кемінде бес нүктелік үлгіден тұрады. Біріктірілген үлгінің массасы кемінде 1 кг болуы керек. Монолиттерді кем дегенде 100 см3 көлемде таңдау керек.

Алынған үлгілер нөмірленуі және журналда тіркелуі керек, онда келесі мәліметтер көрсетіледі: реттік нөмірі және сынама алу орны, жер бедері, топырақ түрі, аумақтың мақсаты, ластану түрі, сынама алынған күні, топырақ кесу нөмірлері, топырақ айырмашылығы, іріктеу көкжиегі мен тереңдігі, фамилиялары зерттеуші.

Үлгілерді орау, тасымалдау және сақтау талдаудың мақсаты мен әдісіне байланысты жүзеге асырылады.

Химиялық заттарды анықтау үшін зертханада топырақ үлгісін қағазға немесе калькаға шашып, үлкен кесектерді пестильмен илейді. Содан кейін қосындылар таңдалады – өсімдік тамырлары, жәндіктер, тастар, шыны, көмір, жануарлар сүйектері, сондай-ақ ісіктер - гипс друзасы, әк тырналары және т.б. Топырақ пестильмен ерітіндіде ұнтақталып, тесігі бар електен өткізіледі. Диаметрі 1 немесе 2 мм. Таңдалған неоплазмалар бөлек талданады, оларды топырақ үлгісі сияқты талдауға дайындайды.

Талдау үшін үлгі кемінде бес нүктеден алынады. Органикалық заттардың массалық үлесі 30 %-ға дейінгі топырақты талдау үшін үлгі массасы – 30 г, органикалық заттардың массалық үлесі 30 %-дан жоғары топырақты талдау үшін – 15 г.

Бақылау сұрақтары

1. Жер және топырақ ресурстары туралы түсінік беріңіз.
2. Топырақтың деградациясының негізгі факторлары.
3. Омыртқасыздардың түр құрамы мен санының өзгеруі нені көрсетеді?
4. Топырақтың химиялық құрамы жердің сапасына қалай әсер етеді?
5. Топырақ мониторингі бағдарламасына не кіреді?
6. Пестицидтермен ластанған топырақпен күресу туралы айтыңыз.
7. Өндірістік қалдықтармен және радиоактивті заттармен ластанған топырақтарды бақылау туралы айтыңыз.