Бидай (Triticum) Қазақстан Республикасының аумағындағы негізгі азықтық дәнді дақыл болып табылады. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің ұлттық статистика бюросының деректері бойынша 2020 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы жинағы 19 508,5 мың тоннаны құрады, оның ішінде бидайдың үлесіне 14 258 мың тонна келді, бұл шамамен 73 % құрады [1].

Дақылдарды өсіріп-өндіру кезінде жергілікті астық өндірушілер қолайсыз топырақ-климаттық жағдайлар, дақыл егістігіне қауіп төндіретін және түсімнің ысырап болуына және оның сапасының төмендеуіне әкелетін зиянды ағзалар кешені сияқты бірқатар проблемаларға тап болады.

Жәндіктер-фитофагтар, өсімдіктің ауруларының қоздырғыштары агроэкожүйелердің тұрақты құрамдастары болып табылады. Саны жоғары болған кезде олар ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі мен сапасын төмендетеді. Жыл сайын әлемде зиянкестер мен өсімдік ауруларының салдарынан азықтық дақылдардың ықтимал өнімінің 25 %-дан астамы ысырап болады. Сонымен, зиянкестердің жаппай көбею жылдарында жаздық бидайдың өнімділігі 23,2 % дейін төмендейді; эпифитотия жылдарындағы аурулардан 40,0–60,0 % дейін төмендейді [2]. Тұқымның сапасына жаздық бидай тұқымына тиісті фитосанитарлық бақылаудың болмауы әсер етеді.

Зиянды ағзалардан бидай дақылдарының шығынын болдырмау үшін агробиоценоздардағы фитосанитариялық жағдайдың қалыптасу заңдылықтары туралы, оның негізінде қорғаныс шаралары жоспарланатын және ұйымдастырылатын жеткілікті мәліметтер, атап айтқанда, бидай агроценоздарындағы жәндіктердің түрлік құрамы, олардың бір тіршілік ортасынан екіншісіне ауысуы, олардың бір-бірімен және өсімдіктермен және т. б. өзара әрекеттесуі туралы ақпаратты үнемі жаңартып отыру қажет.

Өсімдіктерді қорғау фитопатогендер мен фитофагтардың мониторингі мен болжамының жүйелік-экологиялық негізін әзірлеуді қоса алғанда, экологиялық заңдар мен заңдылықтарды пайдалана отырып, агроэкожүйелердің фитосанитариялық жай-күйін өзін-өзі реттеудің ұзақ мерзімді тетіктерін жандандыру мақсатында неғұрлым берік ғылыми негізді қажет етеді.

Жаздық бидайдың деструктивті биотасының (фитофагтар мен фитопатогендердің) мониторингі Павлодар облысының әдеттегі шаруашылықтарында жүзеге асырылды.

Фитосанитариялық мониторинг үшін облыстың әртүрлі бөліктерінде топырақ жамылғысының тиісті алуан түрлілігін анықтайтын климаттық жағдайларымен, өсімдіктерімен және геологиялық құрылымымен ерекшеленетін бидай тұқымын себудің негізгі аудандары (Шарбақты, Успен, Железин, Тереңкөл, Ертіс) іріктелді (1-сурет).

1-сурет – Павлодар облысының жаздық бидай тұқымын себетін негізгі аудандары

Зерттеулер әр түрлі бұрынғы егілген егін бойынша аудандардың әдеттегі ауылшаруашылық ұйымдарында жүргізілді. Фитомониторинг дақылдардың жетілуінің негізгі кезеңдері бойынша жаздық бидайдың агроценоздарында да, сондай-ақ жақын орналасқан табиғи стацияларда да жүргізілді.

Железин, Ертіс, Тереңкөл (бұрынғы Қашыр), Успен аудандары Павлодар облысының солтүстік бөлігін алып жатыр, Шарбақты ауданы облыстың шығыс бөлігінде орналасқан.

Павлодар облысы табиғи жағдайлардың алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ол негізінен екі табиғи аймақ шегінде – далалық және шөл дала аймағында орналасқан [3].

Павлодар облысының аумағында жаздық бидайдың өсіп жетіулі кезеңінде келесі климаттық көрсеткіштер тіркелді. 2021 жылдың мамыр айының басында температура режимі өте қалыпты болды. Күндізгі орташа айлық температура 14,5 °C аралығында болды. Айдың бірінші және үшінші онкүндігі температура режимінің салыстырмалы тұрақтылығымен ерекшеленді, ал екіншісі температура көрсеткіштерінің ауытқуымен бірге жүрді. Бүкіл ай жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді, мамыр айында түскен жауын-шашынның орташа мөлшері 28,8 мм болды. Жауын-шашын бір ай ішінде біркелкі емес түсуімен сипатталатынын ескеру маңызды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы (АСЫ) 47 % құрады.

Маусым айы Павлодар облысының аумағында температураның біртіндеп көтерілуімен ерекшеленді. Бір айдағы орташа температура 19,5 °C құрады. Маусымның бірінші және екінші онкүндігі температураның өзгеруімен сипатталады. Үшінші онкүндік кезеңінде температура режимі салыстырмалы түрде тұрақтанды. Бір ай ішінде жауын-шашынның 51,3 мм-ге дейін өсуі байқалады, бұл АСЫ – 52 %-ға дейін көтерілуіне әкелді.

Шілде айында Павлодар облысының аумағында орташа айлық температура 21 °С деңгейінде байқалды, жауын-шашын мөлшері маусымдағы жауын-шашын мөлшерінен 1,3–52,6 мм-ге сәл ғана асып түсті, орташа айлық АСЫ 60 % құрады. Шілде айында температура көрсеткіштерінің күрт ауытқуы, әсіресе екінші онжылдықта айқын көрінеді. Қалған уақытта температура режимі салыстырмалы түрде тұрақты болды.

Тамыз айында температураның күрт өзгеруі байқалмады: ауаның орташа температурасы 19,4 °C, АСЫ – 59 % болды. Өткен айлармен салыстырғанда жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалды, жауын-шашын мөлшері – 34,1 мм құрады.

Жалпы алғанда, 2021 жылдың өсіп жетілу кезеңін орташа көпжылдық деректермен салыстыра отырып, орташа жылы құрғақ ауа-райының өсіп жетілу кезеңі жауын-шашынның аздығымен, бұл дақылдың дамуына және бидай дақылдарындағы фитофагтар мен фитопатогендердің таралуына әсер етті деген қорытынды жасауға болады.

2.1 Павлодар облысының астықты аудандары бойынша белсенді өсіп жетілу кезеңіндегі (себуден пісуге дейін) топырақ-климаттық жағдайларды талдау

Аймақтың климатының басты ерекшелігі – өткір континенттілігі: ұзақ және суық қыс (5–5,5 ай), ыстық және қысқа жаз (3 ай). Ауа-райының қолайсыз факторларына мыналар жатады: кеш көктемгі және ерте күздің басындағы үсік, жауын-шашынның жеткіліксіз және тұрақсыз болуы, қатты жел, шаңды және құмды дауылдар, қыс мезгіліндегі қатты аяз. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200 мм-ден (оңтүстікте) 310 мм-ге дейін (солтүстікте) ауытқиды. Қаңтардың орташа температурасы минус 18–19 °С, шілде плюс 20–21 °С, жауын-шашынның жетіспеушілігі, әсіресе көктемде байқалады.

2.1.1. Шарбақты ауданы

Шарбақты ауданы Павлодар облысының шығыс бөлігінде орналасқан.

Аудан аумағында күңгірт-күрең және қызғылт жеңіл сазды және құмды сазды топырақтар, сондай-ақ шалғынды қара-қоңыр топырақта сортаң жер мен сортаң топырақ кең таралған, шақаттар мен шалғынды топырақтар сирек кездеседі. Аудан аумағы күңгірт-күрең топырақтардағы ақселеулі-бетегелі далалар, сортаң жерлер мен сортаң топырақтардағы галофитті далалармен сипатталады. Оңтүстік-Шығыс бөлігі құмды қарағайлы ормандармен бүркелген.

Климаты күрт континентті, ерекшелігі көктемгі-жазғы кезеңнің құрғақшылығы, жаздың жоғары және қыстың төмен ауа температурасы, тәулік ішінде температураның күрт ауытқуы болып табылады. Қаңтардың орташа температурасы минус 18–19 °С, шілде плюс 20–21 °С, жауын-шашынның жетіспеушілігі, әсіресе көктемде байқалады. Жауын-шашын мөлшері жылына орта есеппен 250–300 мм құрайды.

Мамыр айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 13,6 °С, бұл орташа көпжылдық температурадан 0,3 °С асады. Максималды температура 35 °С-қа жетті (26 мамыр), ең төменгі температура 2 °С-қа жетті, мамырдың бірінші онкүндігі жауын-шашынның нормадан 48 % жетіспеушілігімен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 19 мамырда – 13 мм түсті, жауын-шашын мөлшері бір айда 14 мм құрады, бұл нормадан 52 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 11-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 3 тәулікке аз (2-сурет).

2-сурет – Шарбақты ауданындағы температура мен жауын-шашын көрсеткіштерінің динамикасы

Маусым орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 17,6 °С, бұл орташа көпжылдықтан 1,7 °С төмен. Максималды температура 34 °С (18 маусым), минималды 6 °С-қа жетті, маусымның алғашқы екі онкүндігі жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 23 және 24 маусымда – 30 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері 42,9 мм құрады, бұл нормадан 28 % артық, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 4-ке тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

Шілде айы жоғары температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 20,8 °С, бұл орташа көпжылдықтан 19,6 °С-қа асып түсті. Максималды температура 35 °С-қа жетті (4 шілде), минималды 10 °С (16 шілде), бүкіл шілде жауын-шашынның нормадан 20 % жетіспеушілігімен ерекшеленді, ең көп жауын – шашын 6 шілдеде – 4 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 9,6 мм құрады, бұл нормадан 80 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 10 тәулікке аз.

Тамыз орташа температура режимімен ерекшеленді, орташа айлық температура – 20,7 °С, бұл орташа көпжылдықтан 2,2 °С-қа артық. Максималды температура 30 °С (7 тамыз), минималды 10 °С (31 тамыз) жетті, жауын-шашын бірінші онкүндіктің соңында болды, жауын-шашынның ең көп мөлшері 10 тамызда – 3 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері 7 мм құрады, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 1-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

2.1.2 Успен ауданы

Успен ауданы Павлодар облысының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Ауданның топырағы сортаң және шалғынды қара-қоңыр топырақтарымен кешенде жеңіл гранулометриялық құрамы бар күңгірт-күрең. Өсімдіктер ақселеулі-бетегелі, жусанды және жусанды-бетегелі.

Ауданның климаты көктемнің және жаздың бірінші жартысының құрғақшылығымен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы минус 19,6 °С, шілде плюс 19,6–21,4 °С, атмосфералық жауын-шашын жылына орта есеппен 260–310 мм құрайды, оның көп бөлігі жаздың екінші жартысында түседі, сондықтан дақылдардың өсуі мен дамуы көбінесе егуге дейін жиналған ылғал мөлшерімен анықталады.

Мамыр айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 12,5 °С, бұл орташа көпжылдықтан 1,2 °С төмен. Максималды температура 35 °С (26 мамыр), минималды 4 °С (20 мамыр) жетті, үшінші онкүндікте жауын-шашын – 9 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 9 мм болды, бұл нормадан 69 % аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 6-ға тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз (3-сурет).

Маусым орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 17,5 °С, бұл орташа көпжылдықтан 2,2 °С-қа асып түседі. Максималды температура 34 °С-қа жетті (18 маусым), минималды 4 °С (4 маусым), маусымда жауын-шашын жеткілікті болды, ең көп мөлшері 24 маусымда – 41 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 61,2 мм құрады, бұл нормадан 90 % артық, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 2-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 8 тәулікке аз.

Шілде орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 22,1 °С, бұл орташа көпжылдықтан 0,9 °С-қа асып түседі. Максималды температура 30 °С-қа жетті (21 шілде), минималды 14,5 °С (14 шілде), бүкіл шілде жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді, ең көп жауын-шашын 26 шілдеде – 3,2 мм түсті, жауын-шашын мөлшері бір айда 10,5 мм құрады, бұл нормадан 79 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 1-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

Тамыз орташа температура режимімен ерекшеленді, орташа айлық температура – 19,5 °С, бұл орташа көпжылдықтан 1,1 °С-қа асып түседі. Максималды температура 32 °С (2 тамыз), минималды 7 °С (30 тамыз) жетті, маусымның алғашқы екі онкүндігі жауын-шашынның көп мөлшерімен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 7 тамыздан 12 тамызға дейін түсті, жауын-шашынның жиынтық мөлшері бір айда – 13 мм құрады, бұл нормадан 53 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 2-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 4 тәулікке аз.

3-сурет – Успен ауданындағы температура мен жауын-шашын көрсеткіштерінің динамикасы

2.1.3 Железин ауданы

Железин ауданы Павлодар облысының солтүстік бөлігінде орналасқан.

Өсімдік жамылғысы түрлі шөпті-ақселеулі қауымдастықтар, көктерек-қайың шоқтары да бар. Жер жамылғысы оңтүстік қара топырақтарын жамылған, көбінесе олар сортаң және кермектелген, жер бедерінің төмендеуінде жатқан сортаңдар мен шалғынды-қара топырақты сортаң топырақтармен бірге кешендер мен құралымдарды құрайды. Сортаң топырақтары бар кешендердің болуы егістіктердің әртекті және мен дақты болуына әкеледі, бұл өскіндердің өсуінің әркелкілігін және дақылдардың сирек болуына әкеледі.

Аудан үшін көктемде және жаздың бірінші жартысында жауын-шашынның аздығымен және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының төмендігімен, жаздың ортасында ең көп жауын-шашынмен, жазда және қыста температураның жоғарылығымен, көктемнің аяғында және күздің басында аязбен, жыл бойына желдің жоғары белсенділігімен ерекшеленеді. Ең төменгі температура қаңтар-ақпан айларында болады, мұнда қаңтардың орташа температурасы минус 18–19 °С құрайды. Ауаның максималды температурасы маусым-шілде айларында болады, онда шілденің орташа температурасы плюс 19–20 °С құрайды. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 275,5 мм, кейде 300 мм-ден асады.

Мамыр айында аудан бойынша орташа ауа температурасы 18 °С болды, бұл орташа көпжылдық температурадан 4,8 °С асады. Максималды температура 38 °С-қа (25 мамыр), минималды 6 °С-қа (11 мамыр) жетті, ай бойы жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді – нормадан 16 %, жауын-шашынның ең көп мөлшері 21 мамырда – 3,9 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 4 мм, бұл нормадан 84 %-ға аз, жауын-шашын бір ай ішінде біркелкі түспеуімен сипатталады. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 7-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 5 тәулікке аз (4-сурет).

Маусым орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 17,35 °С, бұл орташа көпжылдықтан 2,4 °С төмен. Максималды температура 33 °С (18 маусым), минималды 4 °С (4 маусым) жетті, маусымның алғашқы екі онкүндігі жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 24 маусымда – 15 мм түсті, жауын-шашын жиынтық мөлшері бір айда 35 мм құрады, бұл нормадан 8 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 4-ке тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 3 тәулікке артық.

4-сурет – Железин ауданындағы температура мен жауын-шашын көрсеткіштерінің динамикасы

Шілде орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 20,9 °С, бұл орташа көпжылдықтан 0,2 °С төмен. Максималды температура 29 °С (5 шілде), минималды 12,5 °С (15 шілде) жетті, бүкіл шілде жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді – нормадан 21 %, жауын-шашынның ең көп мөлшері 6 шілдеде – 10,3 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 10,6 мм құрады, бұл нормадан 79 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 5 тәулікке аз.

Тамыз орташа температуралық режиммен ерекшеленді, температура көрсеткіштері орташа деңгейге жақын, орташа айлық температура – 20 °С, бұл орташа көпжылдықтан 3,8 °С асады. Максималды температура 32 °С-қа (7 тамыз), минималды 7 °С (30 тамыз) жетті, тамыздың бірінші онкүндігінің басы жауын-шашынның жетіспеушілігімен ерекшеленді – нормадан 45 %, ең көп жауын-шашын мөлшері 7 тамыз бен 13 тамыз аралығында түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері 18 мм құрады, бұл нормадан 55 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны жоқ.

2.1.4 Тереңкөл ауданы

Тереңкөл ауданы Павлодар облысының солтүстік бөлігінде орналасқан. Климаты мен топырақ жағдайы Железин ауданының жағдайына жақын.

Мамыр айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 13,2 °С, бұл орташа көпжылдықтан 2 °С-қа асады. Максималды температура 30 °С-қа (23 және 24 мамыр), минималды 6 °С (11 мамыр) жетті, екінші онкүндікте жауын-шашын - 4,2 мм түсті, ең көп жауын-шашын 21 мамырда – 3,1 мм түсті, бір айдағы жауын-шашынның жиынтық мөлшері 4,2 мм құрады, бұл нормадан 83 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 10-ға тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 2 тәулікке аз (5-сурет).

Маусым орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 17,5 °С, аудан бойынша орташа көпжылдық температураға сәйкес келеді. Максималды температура 33 °С (18 маусым), минималды 4 °С (4 маусым) жетті, маусымның алғашқы екі онкүндігі жауын-шашынның аздығымен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 23 маусымда – 14,4 мм түсті, бір айдағы жауын-шашынның жиынтық мөлшері – 42,4 мм құрады, бұл нормадан 36 % артық, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 4-ке тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

Шілде орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 20,8 °С, бұл орташа көпжылдықтан 0,9 °С-қа асып түседі. Максималды температура 28 °С-қа (4 және 5 шілде), минималды 13 °С (15 шілде) жетті, шілде бойы жауын-шашынның – * нормадан 31 % жетіспеушілігімен ерекшеленді, ең көп жауын-шашын 6 шілдеде – 10,3 мм түсті, бір айдағы жауын-шашын мөлшері – 15,6 мм, бұл нормадан 68 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 7 тәулікке аз.

Тамыз айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура 20,3 °C болды, бұл орташа көпжылдықтан 3 °C асып түседі. Максималды температура 33 °C (7 тамыз), минималды 15 °C (31 тамыз) жетті, жауын-шашын жеткілікті мөлшерде болды, жауын-шашынның ең көп мөлшері 7 тамыздан 12 тамызға дейін-16 мм түсті, нормадан 42 % аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

5-сурет – Тереңкөл ауданындағы температура мен жауын-шашын көрсеткіштерінің динамикасы

2.1.5 Ертіс ауданы

Ертіс ауданы Павлодар облысының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан.

Жер қара топырақты және қызғылт топырақты, саз балшықты, құмдақ және гранулометриялық құрамы бойынша құмдауыт, сондай-ақ сортаң-қара сорлы кешендер де кең таралған. Өсімдікжабындары ақселеулі-жусанды-бетегелі.

Аудан климатының ерекшелігі: көктем мен күзі қысқа, жылудан суыққа және көбінесе ыстықтан үсікке өзгеруімен өте құбылмалы температура, жазы ыстық және құрғақ болып табылады, жылына жауын-шашын мөлшері орташа есеппен 250–310 мм түседі. Қаңтардың орташа температурасы минус 18 °С, шілде плюс 20 °С.

Мамыр айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 14,7 °С, бұл орташа көпжылдықтан 1,5 °С-қа асады. Максималды температура 38 °С (26 мамыр), минималды 6 °С (11 және 13 мамыр) жетті, бүкіл ай жауын-шашынның нормадан 16 % жетіспеушілігімен ерекшеленді, жауын-шашынның ең көп мөлшері 23 мамырда – 3,9 мм түсті, бір айдағы жауын-шашынның жиынтық мөлшері – 3,9 мм құрады, бұл нормадан 84 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 8-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 4 тәулікке аз (6-сурет).

6-сурет – Ертіс ауданындағы температура мен жауын-шашын көрсеткіштерінің динамикасы

Маусым орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 17,35 °С, бұл орташа көпжылдықтан 2,4 °С-ға төмен. Максималды температура 33 °С (18 маусым), минималды 4 °С (4 маусым) жетті, маусымның алғашқы екі онкүндігі жауын-шашынның аздығымен ерекшеленді, жауын – шашынның ең көп мөлшері 24 маусымда – 15 мм болды, жауын-шашын мөлшері бір айда 35,2 мм құрады, бұл нормадан 8 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 4-ке тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 3 тәулікке артық.

Шілде айы орташа температуралық режиммен ерекшеленді, орташа айлық температура – 21 °С, бұл орташа көпжылдықтан 0,3°С төмен. Максималды температура 29 °С (5 шілде), минималды 12,5 °С (15 шілде) жетті. Жауын – шашынның ең көп мөлшері 6 шілдеде түсті – 3,9 мм, бір айдағы жауын-шашын мөлшері –11,6 мм құрады, бұл нормадан 77 % - ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 5 тәулікке аз.

Тамыз орташа температуралық режиммен ерекшеленді, температура көрсеткіштері орташа деңгейге жақын, орташа айлық температура – 20 °C, бұл орташа көпжылдықтан 3,8 °C-қа асады. Максималды температура 31 °C-қа (2 тамыз), минималды 9 °C (31 тамыз) жетті, ал тамызда ең көп жауын-шашын 8–10 тамыз аралығында болды және ол 9,3 мм құрады, бұл нормадан 75 %-ға аз, жауын-шашын үшін бір ай ішінде әркелкі түсу тән. АСЫ 30 %-дан төмен тәулік саны 0-ге тең болды, бұл орташа көпжылдық мәннен 6 тәулікке аз.

3.1 Егістер мен алқаптардың фитосанитариялық жағдайын жедел бағалау әдістері

Өсімдіктерді зиянкестерден қорғаудың интегралды жүйесінің элементі, ол есепке алудың сандық әдістері негізінде жүзеге асырылатын агроценоздардың фитосанитарлық жағдайын бағалау болып табылады [4].

3.1.1 Топырақта тіршілік ететін зиянкестерді есепке алу

Топырақта тіршілік ететін зиянкестердің санын табу және анықтау көлемі 50 х 50 см (0,25 м2) алаңдардағы топырақты қазу, содан кейін 1 м2-ге қайта есептеу әдісімен жүргізілді. Ауданы 10 га дейінгі алқапта 8 сынама алынады, 11-ден 50-ға дейін – 12,51-ден 100 га-ға дейін – 16 сынама алынады. Қазба тереңдігі зиянкестердің түріне және жыл мезгіліне байланысты болады. Топырақты аздаған мөлшерден қарап шықты және қызығушылық тудыратын барлық зиянкестерді есептеді.

Талданатын алаңдар диагональ бойынша немесе шахмат тәртібімен біркелкі орналастырылды. Осы әдісті қолдана отырып бидай егу алдында топырақ зиянкестерінің барлығы алдын-ала бағаланады.

3.1.2 Алаңқайлардағы зиянкестерді есепке алу

50 х 50 жеңіл жақтау топырақ бетіне қойылды және өсімдіктердегі және топыраққа құлаған ағзалардың саны есептелді (жақтаумен шектелген аумақ шегінде). Осылайша, олар салыстырмалы түрде үлкен және аз қозғалатын жәндіктерді: бақалшақ қандала, астық қоңыздары, сұлықоректі қоңыз, астық жейтін барылдауық қоңыз, түйнек бізтұмсық қоңыздар, шалғынды көбелектің жұлдызқұрттары және басқаларын есепке алды.

3.1.3 Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен зиянкестерді есепке алу (шабу әдісі)

Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен зиянкестерді есепке алу шабындық шөптің жоғарғы деңгейінде орналасқан зиянкестер үшін қолданылды. Стандартты энтомологиялық торлы дорба қолданылды (құрсаудың диаметрі 30 см, қабылдау қапшығының тереңдігі 60 см, тұтқаның ұзындығы 1 м). Торлы дорбамен шабындық шөптің жоғарғы бөлігінде үзіліссіз 10 сілтеу жасалды. Осыдан кейін олар торлы дорбадан аулағандарды алып шығып, қызығушылық тудыратын жәндіктердің санын санады. Олардың жиынтық саны 100-ге жетуі үшін сілтеуден 10 серия жасалды.

Жолақ астық бүргесімен өсімдіктердің зақымдануын есепке алу әр алаңда 10 жерден, 10 өсімдікті тексеру әдісімен, бүргелердің жапырақ бетін жеу дәрежесін бес балдық меже бойынша бағалай отырып жүргізілді: 0-ден 5 %-ға дейін – 1 балл; 5 %-дан 25 %-ға дейін – 2 балл; 50 %-ға дейін – 3 балл; 75 %-ға дейін – 4 балл балл; 75 %-дан 100 %-ға дейін – 5 балл.

3.2 Жаздық бидайдың аэрогендік және жапырақсабақты жұқпамен зақымдануын есепке алу

Аэрогенді немесе жапырақсабақты жұқпасы бар ауруларды есепке алу үшін 25–50 қадамнан кейін әрқайсысында 10 сабақтан (жапырақтан) 10 сынама алынды. Аурудың біркелкі таралуы кезінде оларды егістіктің кез – келген жағынан үшбұрыш немесе тіктөртбұрыш бойымен, шетінен 25–50 м шегініп, егу тереңдігіне 200–300 м дейін, ал біркелкі емес (ошақты) кезде – шахмат немесе егістік диагоналі бойынша алуға болады.

Аурудың даму қарқындылығын көзбен бағалау әдетте келесі меже бойынша жүзеге асырылады:

- 0 – өсімдіктер сау;

- 1 ұпай – мүшенің немесе өсімдіктің әлсіз зақымдануы;

- 2 ұпай – орташа зақымдану, қатты зақымдалған мүшелер немесе өсімдіктер жоқ;

- 3 ұпай – зақымдану орташа, бірақ кейбір мүшелерде немесе өсімдіктерде – күшті;

- 4 ұпай – мүшелердің қатты зақымдануы және өсімдіктердің өлуі.

Жаздық бидайдың фитопатогендермен зақымдануын есепке алу МЕМСТ 12044-93 Аурулармен зақымдануды анықтау әдістері бойынша жүргізілді [5].

4.1 Шарбақты ауданында жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын диагностикалау

Шарбақты ауданының Сосновка ауылындағы шаруа қожалығында бұрынғы егілген егіс бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№51а) және жаздық бидай (№118).

№ 51а алаң, ауданы 106 га, бұрынғы егілген егіс – таза пар.

Себу 15–18 мамыр аралығында жүргізілді, негізгі өңдеу – 10–12 см тереңдікке дейін аудармай қопсыту, сұрыпталмаған бидай, тұқым себу алдында дәріленбеген.

Толық көктеу кезеңі – жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымдану байқалады (25–30 %), жапырақтары сарғайған, бақылау кезінде егістіктерде жолақ астық бүргесі байқалған (7-сурет). Фитофагтардың басқа түрлерінің болмауы дақылдың ерте дамуымен байланысты.

Түптену кезеңі – жапырақтарда сорғыш жәндіктермен аздаған зақымдану (іздері) бар, өсімдіктерде бір сабақта  орташа есеппен 4–5 дана бидай бітесінің  имагосы болуы байқалады, бұл экономикалық зияндылық шегінен (ЗЭШ) төмен – бір сабаққа 8–10 имаго [6].

Масақтану кезеңі – өсімдіктерде бидай бітесі мен бүргеден, сондай-ақ кеміретін жәндіктерден зақымдану белгілері бар. Табылған жәндіктердің ең көп саны астық зиянкестері деп танылған – 92,6 % (8-сурет), бұл кезеңде бидай бітесі (Haplothrips tritici) басым түр болып табылады – дақыл фитофагтарының жалпы санының 97,7 % (7-сурет), оның мөлшері ЗЭШ-тен асады (бір сабаққа 8–10 имаго немесе 1 масаққа 40–50 құрт), бұл егінді зиянкестерге қарсы жәндікжойғымен емдеу қажеттілігін көрсетеді. Қалған түрлер бірлі-жарым данадан табылды.

Дәннің уыздану кезеңі – өсімдіктердің биіктігі 50-ден 65 см-ге дейін өзгереді, масақ кішкентай, дәні орташа. Өсімдіктерде 1 өсімдікке 15–20 дана мөлшерінде үлкен астық бітесі бар, зақымдалған өсімдіктердің пайызы 2 %-дан төмен (100 дана өсімдікке). Шашақ қанаттылар саны (имаго) 1 масаққа 1–3 дана. Табылған жәндіктердің көп бөлігі астық зиянкестері деп танылған – 58,3 %, олардың ең көп бөлігі қара жегілер (Laodelphax striatella) – 39 %, қарапайым астық бітесі (Schizaphis graminum) – 28,6%, астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 24,8 %. Жолақ жегілер (Psammotettix striatus L.)  және үлкен сабақ бүргелері (Chaetonema aridula) аз мөлшерде кездеседі (2-сурет).

а) № 51а егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

7-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен астық зиянкестерін жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (51а)

№ 51а егістіктің жанындағы табиғи стацияларда толық көктеу кезеңінде энтомофагтар басым болды – 58,3 % (8-сурет), астық зиянкестерінің үлесі – 25 % құрады және негізінен жолақ жегі (Psammotettix striatus L.) және астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) болды. Бидайды түптеу кезеңінде дәнді зиянкестердің (25,7 %), көп қоректілердің (25,7 %), ілеспе жәндіктердің (27,2 %) және энтомофагтардың (21,4 %) саны шамамен бір деңгейде болды. Масақтану кезеңінде астық зиянкестерінің өсуі байқалады – 38,4 %, олардың арасында бидай бітесі (Haplothrips tritici) басым болды –  71,4 %. Дәннің балауызданып пісу кезеңінде бидай фитофагтары санының өсуі байқалады – 63,1 %, астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 73,1 %, қарапайым астық бітесі (Schizaphis graminum) – 19,5 % және қара жегі (Laodelphax striatella) – 7,4 % (7-сурет).

а) № 51а егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

8-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (51а)

№ 118 егістік, ауданы 140 га, бұрынғы егілген егіс – жаздық бидай.

Себу 26 мамырдан бастап, негізгі өңдеу – 10–12 см тереңдікке дейін аудармай қопсыту, сұрыпталмаған бидай, себу алдында тұқымдар дәріленбеген.

Көктеудің басталу кезеңі - жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымдануы байқалады (30 %), жапырақтары сарғайған, бақылау кезінде дақылдарда бірнеше жолақ астық бүргелерінен басқа зиянкестер байқалмаған (Phyllotreta vittula) – 1 сабаққа 4–5 дана (9-сурет). Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен зиянкестерді анықтау кезінде дақылдың ерте даму кезеңіне байланысты басқа зиянкестер табылған жоқ.

Өсімдіктерді түптену кезеңі – жапырақтарда жолақ астық бүргесімен аз зақымдануы байқалады (5–10 %), бидай бітесі имагосы (Haplothrips tritici) – 1 сабаққа 6–7 дана, бұл ЗЭШ-тен төмен (9-сурет). Қолайсыз ауа-райы жағдайлары (қатты жел, жаңбыр) энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен зиянкестерді анықтауға кедергі келтірді.

Масақтану кезеңі – өсімдіктер шашақ қанаттылар мен астық бүргелерінен зақымдалған. Бір сабақта орта есеппен 9 дейін шашақ қанаттылар (Haplothrips tritici) имагосы және 5–6 құрт кездеседі, фитофаг мөлшері ЗЭШ-тан асады, дақылдарды зиянкестерге қарсы жәндікжойғымен емдеу керек. Осы кезеңде зерттелген барлық жәндіктердің ішінде астық зиянкестері – 43 %, олардың ішінде бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 73,5 %, көп қоректі зиянкестер – 35,4 %, бұл ретте шабындық көбелегінің (Loxostege sticticalis) ең көп саны тіркелді – 75 % (9-сурет).

Дәннің балауызданып пісу кезеңі - бидай өсімдіктерінің биіктігі 60-тан 70 см-ге дейін өзгереді, масақ орташа, дән толықтанған, бидай өсімдіктерінің сабақтарында ашық күлгін түс байқалады, мүмкін фосфордың жетіспеушілігінің белгісі, масақта ақ жолақтар түрінде шашақ қанаттылармен (Haplothrips tritici) аздаған зақымдалулар кездеседі. Өсімдіктерде 1 өсімдікке 15 дана мөлшерінде үлкен астық бітесі бар, зақымдалған өсімдіктердің пайызы төмен 2–3 % (100 дана өсімдікке), шашақ қанаттылар саны (имаго) 1 масаққа 1–5 дана. Жәндіктердің жалпы санынан астық зиянкестерінің үлесі 51,3 % құрайды, олардың ішінде астық қандаласы басым (Trigonotylus ruficornis) – 67,7 %, қалған түрлері аз мөлшерде кездеседі. Энтомофагтар үлесі 24,1 % құрайды, оның ішінде кокцинеллидтер (Coccinellidae) – 35,6 %, слепняктар (Miridae) – 62,2 % (9-сурет).

а) № 118 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

9-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (118)

№ 118 егістіктің жанындағы табиғи стацияларда көктеудің басталу кезеңінде астық зиянкестері басым болды – 58,3 %, олардың басым бөлігі астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 89,3 %. Астықтың түптену кезеңінде табиғи стацияларда астық зиянкестерінің санының азаюы байқалады – 23,3 %, бұл олардың дәнді дақылдарға көшуінің басталуын көрсетуі мүмкін, олардың көпшілігі астық және сабақ бүргелерінен тұрады. Масақтану кезеңінде астық зиянкестерінен бидай бітесі (Haplothrips tritici) жиі кездеседі – 62,5 %. Дәннің балауызданып пісу кезеңінде кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum) санының өсуі байқалады – 37 %, сонымен бірге олардың энтомофагтары – кокцинеллидтердің (Coccinellidae) саны энтомофагтардың жалпы санының 90,5 %-ға өсті (10-сурет).

а) № 118 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

10-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (118)

Шарбақты ауданының Орловка ауылындағы ауыл шаруашылығы ұйымында бұрынғы егілген егіс бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№35) және жаздық бидай (№35/1).

№ 35 егістік, ауданы 526 га, бұрынғы егілген -таза пар.

Астықты себу 14 мамырдан бастап, сұрпы Дала толқыны, 3 репродукция, себу алдында тұқымдар Ситизен, Витакс препараттарымен дәріленген.

Түптенудің басталуы кезеңі – жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымданған, көзбен бақылау кезінде егістіктерде шыбындар мен көбелектер көрінеді. Дәнді дақылдардың зиянкестерінен астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis), үлкен сабақ бүргесі (Chaetonema aridula), жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) және т. б. (11-сурет) байқалды.

Түтіктену кезеңі – жапырақтарда сорғыш жәндіктермен зақымдану бар, өсімдіктерде бидай бітесінің имагосы көп байқалады (жеке өсімдіктерде 1 сабаққа 2 данадан 10–20 данаға дейін) (11-сурет).

Масақтану кезеңі – өсімдіктерде бүргелер мен шашақ қанаттылармен, сондай-ақ шыбындармен зақымдану бар. Бір масақта 15 шашақ қанаттыларға дейін кездеседі, бұл ЗЭШ-тен асады (1 масаққа 8–10 дана), бұл дақылдарды осы зиянкестерге қарсы жәндікжойғымен өңдеу қажеттілігін көрсетеді. Осы кезеңдегі астық зиянкестерінің саны қалған жәндіктерге қарағанда басым – 48,7 %, олардың ішінде жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 30,8 % және бидай бітесі көп кездесті (Haplothrips tritici) – 51,3 %, фитофагтардың қалған түрлері аз мөлшерде болды (11-сурет).

Дәннің толық пісу кезеңі – өсімдіктердің биіктігі 55-тен 70 см-ге дейін ауытқиды, масақ орташа ұзындықта, астық толықтанған. Астық зиянкестерінің саны жәндіктердің жалпы санының 34,6 % құрады, бұл ретте арамшөптермен қоректенетін көптеген ілеспе түрлер байқалды, өйткені егістік көпжылдық және біржылдық қосжарнақты және біржарнақты өсімдіктерге (далалық шырмауық, тауық тары және т. б.) қатты толып қалған. Астық зиянкестерінің ішінде: астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 23,5 %, қара жегі (Laodelphax striatella) – 11,8 %, жолақ жегі (Psammotettix striatus L.) – 18,6 %; кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum) – 20,6 %, жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 12,7 % байқалды. Сондай – ақ, бидай дәнінің қауіпті зиянкестерінің болуы – бақалшақ қандаланың (Eurygaster integriceps) болуы – астық зиянкестерінің жалпы санының 2,9 % (11-сурет) құрады. Энтомофагтардың үлесі 15,6 % құрайды, кокцинеллидтердің (Coccinellidae) келесі түрлері атап өтілді: Propylea quatuordecimpunctata – энтомофагтардың жалпы санының 41,3 %, Coccinella septempunctata – 13 %, Harmonia axyridis – 6,5 % (12-сурет).

а) № 35 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

11-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (35)

а) № 35 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

12-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (35)

№ 35/1 егістік, ауданы 665 га, бұрынғы егілген  егіс-жаздық бидай.

Себу 15 мамырдан бастап, сұрыпы Дала толқыны, 3 репродукция, себу алдында тұқымдар Ситизен, Витекс препараттарымен дәріленген.

Толық көктеу кезеңі – жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымдану байқалады (5 %), бақылау кезінде егістіктерде шыбындар мен көбелектер көрінеді, егістік қатты қоқыстанған, арамшөптер олармен қоректенетін, содан кейін дақылға ауысатын қосымша зиянкестерді тартады. Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен зиянкестерді анықтау кезінде дақылдың ерте жетілу кезеңіне байланысты басқа зиянкестер табылған жоқ.

Түптеу кезеңі – жапырақтардың сорғыш жәндіктермен аздап зақымдануы бар (5 %), бидай бітесінің көп мөлшері байқалады (1 сабаққа 4-тен 10–20 данаға дейін), бұл жеке өсімдіктер бойынша ЗЭШ-тен асады және дақылдарды жәндікжойғылармен өңдеуді қажет етеді (13-сурет).

Бидайдың масақтану кезеңінде бидай бітесінің үстемдігі байқалады – 1 масақта 20 данаға дейін. Өсімдіктерде шашақ қанаттылармен және бүргемен зақымдану бар. Жәндіктердің жалпы санынан астық фитофагтарының саны 27,8 % құрады, оның ішінде шашақ қанаттылардан басқа жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 45 %, кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum) – 25 % (13-сурет) жиі кездеседі. Көп қоректілердің үлесі 20,8 % құрайды, оның ішінде шабындық көбелегі (Loxostege sticticalis) көбірек байқалады – 53,3 % (14-сурет).

Дәннің толық пісу кезеңі - өсімдіктердің биіктігі 50-ден 55 см-ге дейін, масақтың ұзындығы кішкентай, дәні орташа және ұсақ. Егістік қатты қоқыстанған. Өсімдіктер көбінесе қураған, бірақ кейбір жерлерде балауыздың пісу кезеңіндегі дән бар, оларда қарапайым астық бітесі бар – 82,3 %. Сондай-ақ оның энтомофагы – кокцинеллидтер (Coccinellidae) байқалды – 85,7 % (14-сурет).

№ 35, 35/1 егістер жақын орналасқан, сондықтан олардың табиғи стациялары ортақ. Дәнді фитофагтардан дақылдың дамуының алғашқы кезеңінде үлкен сабақ бүргесі (Chaetonema aridula), бидай қара шыбыны (Fhorbia fumigata Meigen) (13-сурет) байқалды. Масақтану кезеңінде бидайдың фитофагтарының аз мөлшері байқалады – 13,5 %, бұл олардың дақылдардың алқабына ауысуына байланысты. Энтомофагтардың үлесі 21,1 % құрайды, кокцинеллидтердің (Coccinellidae) түрлері: Propylea quatuordecimpunctata – энтомофагтардың жалпы санының 54,5 %, Coccinella septempunctata – 36,4 % (14-сурет).

Дәннің толық пісу кезеңінде дәндердің зиянкестерінің үлесі 27,7 %-ға дейін артады, өйткені бидай жетілуін аяқтады, фитофагтар қоректену үшін табиғи стацияларға қоныс аударады және жабайы өсетін дәнді өсімдіктермен қоректенеді. Астық фитофагтарының ішінде кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum)  – 75,9 % және астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 20,7 % жиі кездеседі (13-сурет). Энтомофагтардың үлесі 15,3 % құрады, оның көп бөлігі – имаго және кокцинеллид құрттары (Coccinellidae) – 95,8 % (14-сурет).

а) № 35/1 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

13-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (35/1)

а) № 35/1 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

14-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Шарбақты ауданы (35/1)

4.2 Успен ауданындағы жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын диагностикалау

Успен ауданының шаруа қожалығында бұрынғы егілген егін бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№65, Ковалевка ауылы) және жаздық бидай (№65, Лозовое ауылы).

№ 65 егістік (Ковалевка ауылы), ауданы 516 га, бұрынғы егілген егін – таза пар.

Себу 18 мамырдан бастап жүргізілді, бидай сұрыпы Омская 35, тұқым себу алдында Дивиденд Экстрим (фунгицид) және Калибр (инсектицид) препараттарымен дәріленді. Тұқымдарды себер алдында Калибр, ВДГ инсектицидтерімен өңдеу оларды тұқымның көктеу кезеңінен бастап түптеуге дейін – дәнді дақылдардың сабақтануы басталғанға дейін қорғайды. Қорғаныс әсері зиянкестердің түріне және көктеу кезеңіндегі ауа-райына байланысты 30–40 күн немесе одан да көп уақыт ішінде көрінеді. Әсер сорғыш жәндіктерге, соның ішінде қаттықанаттылар (Coleoptera), теңқанаттылар (Coleoptera), және қос қанаттылар (Diptera) тұқымдастарына қарсы бағытталған. Бұнымен дақылдың жетілуінің бастапқы кезеңдеріндегі фитофагтардың төмен санын түсіндіруге болады.

Кезең – түптеудің басталуы, жапырақтардың бүргеден зақымдануы байқалады (10 %), зиянкестер: бидай бітесі және жолақ астық бүргесі аз мөлшерде кездеседі.

Кезең – сабақтанудың басталуы, жапырақтарда зиянкестермен зақымдану шамалы, 1 сабаққа 2–3 дана шашақ қанаттылар (имаго)бар, бұл ЗЭШ-тен төмен. Мониторинг жүргізу кезеңінде энтомологиялық торлы дорбамен жұмыс істеуге мүмкіндік бермейтін қолайсыз ауа райы жағдайлары (жаңбыр, қатты жел) болды (15-сурет).

Масақтану кезеңі – өсімдіктердің бидай бітесімен зақымдануы байқалады, масақтарда 1 масаққа 3–5 дана шашақ қанаттылар құрты бар. Жәндіктердің басқа топтарымен салыстырғанда астық зиянкестерінің басым болуы байқалады – 96,7 % (16-сурет), олардың ішінде ең көп жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 36,2 % және бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 56,5 % (15-сурет) анықталды.

Кезең – дәннің толық пісуі, дәннің балауызданып пісуіндегі өсімдіктер жекелеп кездеседі, өсімдіктердің биіктігі 52-ден 60 см-ге дейін ауытқиды, масақтың ұзындығы 6,5–7 см, дән орташа көлемде, егістік күнбағыстың жерге түскен жемісімен қатты қоқыстанған, жасыл бидай өсімдіктерінде 1 масаққа 8–9 дана кәдімгі астық бітесі табылды, 1 масаққа 9 дана шашақ қанаттылар құрты табылды. Астық фитофагтары санының барлық зерттелетін жәндіктердің жалпы санынан 61,7 %-ға дейін төмендеуі байқалады, бұл ретте энтомофагтар санының 26,9 %-ға дейін өсуі байқалады, олардың ішінде кокцинеллидтер (Coccinellidae) – 47 % және слепняктар (Miridae) – 47 % ерекшеленеді. Астық зиянкестерінің ішінде бидайдың шабан өркені мен жасыл бөліктерінде қоректенетін астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 10,3 %, бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 39,5 %, кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum) – 5,9 % басым болды (15-сурет).

а) № 65 (Ковалевское)егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

15-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Успен ауданы (65 Ков.)

а) № 65 (Ковалевское)егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

16-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Успен ауданы (65 Ков.)

№ 65 егістіктің жанындағы табиғи стацияларда дақылдың жетілуінің бастапқы кезеңдерінде астық зиянкестерінің саны азғантай болды, энтомофагтардың шамалы басымдылығы байқалды – 51,8 % (16-сурет). Масақтану кезеңінде астық зиянкестері санының, жолақ астық бүргесінің (Phyllotreta vittula) санының – 57,1 % басымдығымен барлық жәндіктер топтарының жалпы санынан 48,8 %-ға дейін өсуі байқалады. Дәнді дақылдардың толық пісу кезеңінде дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны 73,3 %-ға дейін өсті, бұл фитофагтардың бидай агроценоздарынан тамақ іздеп, жабайы дәнді шөптермен қоректенетін табиғи стацияларға қоныс аударуын көрсетеді. Оның көп бөлігі кәдімгі астық бітесіне (Schizaphis graminum) – 36,4 %, астық қандаласына (Trigonotylus ruficornis) –   29,5 % және бидай бітесіне (Haplothrips tritici) – 15,1 % (15-сурет) келді.

№ 65 егістік, (Лозовое ауылы), ауданы 495 га, бұрынғы егілген – жаздық бидай.

Себу 28 сәуірден басталды, аңыздық егіс, бидай сұрыпы Тризо, 2 репродукция, тұқым себу алдында Дивиденд Экстрим (фунгицид) және Калибр (инсектицид) дәріленген.

Өсіп жетілу кезеңі – түптеу-сабақтанудың басталуы, жапырақтардың сарғаюы және жолақ астық бүргесімен зақымдануы (5–10 %) байқалады, егістікті тексеру кезінде аздаған мөлшерде зиянкестер: шашақ қанаттылар, жегілер, шабындық көбелегі, жолақ астық бүргесі кездесті. Жәндіктердің барлық түрлерінің санының аздығы тұқымдарды жоғары қорғаныс мерзімі бар Калибр, ВДГ жәндікжойғымен өңдеумен байланысты.

Кезең - масақтану, масақ 1 масаққа 10–15 дана бидай бітесімен (имаго) қатты залалданған, бұл ЗЭШ-тен асады және өсімдіктерді жәндікжойғымен қосымша өңдеу қажеттілігін көрсетеді. Егін жатаған, жапырақтарда астық бүргесімен зақымдану белгілері бар (10 %), жапырақтары мен масақтарында шашақ қанаттылармен зақымдану белгілері бар (15–20 %). Астық зиянкестерінің саны жәндіктердің қалған топтарынан екі есе дерлік жоғары – 51,8 %, оның ішінде бидай шашақ қанаттылары (Haplothrips tritici)  ең үлкен үлес салмағын алады – 96,5 % (17-сурет).

Кезең – дәннің сүттеніп пісуі, масақтың шашақ қанаттылармен (15–20 %) және астық бүргелерімен (10 %) зақымдану іздері бар (17-сурет). Шашақ қанаттылар өсімдікте 1 масаққа 3-4 дана кездеседі. Дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны басқа жәндіктер санынан 4 есе көп (68,8 %) (13 – сурет), олардың ішінде жолақ астық бүргелерінің үлесі жоғары (Phyllotreta vittula) – 73,8 %. Сондай-ақ, шалғынды көбелектің (Loxostege sticticalis) санының– жәндіктердің барлық түрлерінің жалпы санынан 14,7 % өсуі байқалады (17-сурет).

а) № 65 егістік (Лозовское), бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

17-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Успен ауданы (65 Лоз.)

Кезең – дәндердің толық пісуі, егін жатаған, өсімдіктердің биіктігі 30–37 см, масақтың ұзындығы 4–5 см, дән кішкентай, семген. Кейбір өсімдіктерде балауызданып пісу кезеңінде 1 масаққа 8 дана кәдімгі астық бітесі және 1 масаққа 7–8 дана бидай бітесінің құрты байқалады. Астық зиянкестерінің саны 74,4 %-ға дейін едәуір өсті. Астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 25,6 %, жолақ жегілер (Psammotettix striatus L.) – 14,4 %, жолақ астық бүргелері (Phyllotreta vittula) басым – 18,4 %, қалған түрлері бірлі-жарым кездеседі (18-сурет).

а) № 65 егістік (Лозовское), бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

18-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Успен ауданы (65 Лоз.)

№ 65 егістіктің жанындағы табиғи стацияларда (Лозовое ауылы) түптену кезеңінде – түтіктенудің басталу кезеңінде астық фитофагтарының үлесі 22,7 % құрады, олардың арасында астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 70 % (диаграмма) басым болды. Фитофагтардың төмен пайызы жәндіктердің бидай дақылдарының көшуіне және қоныстануына байланысты болуы мүмкін. Масақтану кезеңінде астық зиянкестерінің саны 24,4 %-ға дейін артады. Астықтың сүттеніп пісу кезеңінде олардың саны 60 %-ға дейін өсті, олардың ішінде бидай бітесі (Haplothrips tritici) 40,7 % құрады. Фитофагтардың көбеюі дән піскен сайын жапырақтарының, сабақтарының қатқылдануы, дәнінің қатаюы, зиянкестердің қоректену мүмкіндігі төмендейтіндігімен түсіндіріледі, сондықтан олар табиғи стацияларға жабайы дәнді шөптерге қоныс аударады немесе шабан өркен өсімдіктерімен қоректенеді. Дәннің толық пісу кезеңінде фитофагтардың ең көп саны астық қандаласына (Trigonotylus ruficornis) – 30,8 % және қарапайым астық бітесіне (Schizaphis graminum) – 33,3 % (17-сурет) келді.

4.3 Железин ауданындағы жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын диагностикалау

Железин ауданының шаруа қожалығында бұрынғы егілген егіс бойынша төрт егістік: таза пар (№ 16(1), № 13(2), жаздық бидай (№57), майлы зығыр (№ 57) зерттелді.

№ 16(1) егістік, 201 га алқап, бұрынғы егілген егіс – таза пар, тұқымдар дәріленген, кешенді тыңайтқыш енгізілген).

Себу 15 мамырдан басталған, тереңдігі 5–6 см, парға арналған агротехника – 20 см тереңдікке негізгі өңдеу, физикалық салмақта 20 кг/га себу кезінде Внутрибус күрделі тыңайтқышы енгізілген, сұрыпы Ликомеро, 1 репродукция, себу алдында тұқымдар Ситизен (фунгицид) препаратымен дәріленген.

Өсіп жетілу кезеңі – түптенудің басталуы, жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымдану бар. Дақылдардың ерте жетілуіне байланысты дақылдарға негізгі астық фитофагтарының қоныстануы әлі байқалған жоқ.

Кезең – түтіктенудің басталуы, жапырақтарда астық бүргесімен зақымдану бар (10–15 %). Өсімдіктерде бидай бітесінің белсенді қоныстануы байқалады (1 сабаққа 2-ден 7 данаға дейін).

13.06.21 дақылдарды арамшөптерге, зиянкестер мен ауруларға қарсы бактік қоспамен: Эфир Экстра + Галантный + Клорид 200, ВК (инсектицид) + Пропикон 250, КЭ (фунгицид) өңдеу жүргізді. Тиісінше, егістікті зерттеу кезінде тек бидай бітесі ғана (Haplothrips tritici) байқалды.

Кезең – дәннің толысуы. Бір өсімдікке шашақ қанаттылар имагосының саны 4–5 дана, масақтар мен жапырақтарында бидай бітесімен зақымдану іздері бар. Осы кезеңде дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны едәуір өсті-жәндіктердің барлық топтарының        92,9 %, мүмкін көп компонентті бактік қоспаның құрамындағы Клорид 200, ВК препаратының тиімділігі төмен болған болар, сонымен қатар оның қорғаныс әсері 18–25 күн. Олардың ішінде ең көбі бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 31,8 % және үлкен сабақ бүргесі (Chaetonema aridula) – 63,7 % болды (19-сурет).

а) № 16/1 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

19-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (16/1)

Кезең – дәннің толық пісуі. Өсімдіктердің биіктігі шамамен 78 см, масақтың ұзындығы 7–8 см, дәні ірі. Астық зиянкестерінің саны 51,5 %-ға дейін азайды, себебі бидай жетілуін аяқтады, сондықтан көптеген түрлер тамақ іздеп жақын маңдағы стацияларға қоныс аударады (20-сурет). Жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 25,7 % және қарапайым сабақ бүргесі (Chaetonema hortensis) – 37,1 % басым болды (19-сурет).

а) № 16/1 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

20-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (16/1)

№ 13(2) егістік, ауданы 354 га, п бұрынғы егілген егіс - таза пар, тұқым себу алдында дәріленбеген.

Себу 24 мамырдан басталды, тереңдігі 5–6 см, парға арналған агротехника – 20 см тереңдікке негізгі өңдеу, сұрыпы Омская 35, себу алдында тұқымдар дәріленбеген.

Кезең – толық көктеу, жапырақтарда жолақ астық бүргесімен аздап зақымдалу бар (5 %). Дақылдардың ерте жетілуіне байланысты дәнді дақылдардың зиянкестері көп мөлшерде байқалмады.

Кезең – түптену, жапырақтарда астық бүргесімен аздап зақымдану бар (5 %), 1 сабаққа 5-тен 10 данаға дейін шашақ қанаттылардың едәуір саны байқалады (21-сурет). Астық зиянкестерінің саны басқа топтармен салыстырғанда басым – 61,3 %, басым өкілі бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 52,6 % болды (21-сурет).

13.06.21 дақылдарды арамшөптерге, зиянкестер мен ауруларға қарсы бактік қоспамен: Эфир Экстра + Галантный + Клорид 200, ВК (инсектицид) + Пропикон 250, КЭ (фунгицид) өңдеу жүргізді.

Кезең – дәннің толысуы, өсімдік жапырақтары шашақ қанаттылармен зақымдалған. Астық зиянкестерінің саны 92,9 %-ға дейін өсті (17-сурет), олардың арасында бидай бітесінің (Haplothrips tritici) – 63,9 % және үлкен сабақты бүргенің (Chaetonema aridula) – 31,9 % саны көп (16-сурет).

Кезең - дәннің толық пісуінің басталуы. Өсімдіктердің биіктігі 70–75 см, масақтың ұзындығы 5–7 см, дән көлемі орташа. Астық зиянкестерінің саны 15,1 %-ға дейін айтарлықтай төмендеді, бұл фитофагтардың тамақ іздеп басқа стацияларға қоныс аударуымен байланысты, бұл ретте барлық астық зиянкестерінің ішінен қауіпті астық зиянкестері – бақалшақ қандала (Eurygaster integriceps) – 50 % байқалды. Энтомофагтардың 42,4 %-ға дейін өсуі байқалады, оның көп бөлігі кокцинеллидтер (Coccinellidae) – 92,9 % (22-сурет).

№ 16(1), 13(2) егістіктер қатар орналасқан, сондықтан олардың табиғи стациялары ортақ. Егістік стацияларында егістіктің басталу кезеңінде көп қоректі зиянкестер басым болды – 48,9 %, олардың көп бөлігі шегірткелер (Acrididae) – 50 % болды (22-сурет). Астық фитофагтарының үлесі 15,6 % құрады, оның ішінде жолақ астық бүргелері (Phyllotreta vittula) көп болды (21-сурет). Түптенудің басталуы кезеңінде астық зиянкестері санының 25,3 %-ға дейін өсуі байқалады. Дәннің толысу кезеңінде дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны 33,8 %-ға дейін болмашы өсті (17-сурет), ал олардың ішінде астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 53,8 % көбірек болды (21-сурет), көп қоректілердің пайызы 36,4 %-ға дейін өсті, олардың ішінде шалғынды көбелек (Loxostege sticticalis) көбірек кездеседі – 82,1 % (22-сурет). Дәнді дақылдардың толық пісу кезеңінде бидай алқаптарынан фитофагтардың қоныс аударуына байланысты дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны 64,5 %-ға дейін өсті (22-сурет), өйткені, жолақ астық бүргелерінің (Phyllotreta vittula) - 34,9 %, астық қандаласының (Trigonotylus ruficornis) – 24,8 %, бидай бітесінің (Haplothrips tritici) – 11,4 % басымдығымен дақыл жетілуін аяқтады (21-сурет).

а) № 13/2 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

21-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (13/2)

а) № 13/2 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

22-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (13/2)

№ 57 егістік, ауданы 282 га, бұрынғы егілген  егіс – жаздық бидай.

Себу 24 мамырдан басталған, тереңдігі 5–6 см, негізгі өңдеу жүргізілмеді, тікелей себу, сұрыпы Оралсібір, 2 репродукция, тұқым себу алдында дәріленген жоқ.

Кезең – толық көктеу, көзбен қарағанда жапырақтарда жолақ астық бүргесімен зақымдану жоқ.

Кезең – түптену, жапырақтарда астық бүргесімен аздап зақымдалу (5 %) бар (23-сурет), өсімдіктерде бидай бітесінің болуы байқалады (1 масаққа 4–5 дана), дақылдарды өсіп жетілу кезеңінде жәндікжойғылармен өңдеу жүргізілмеген. Көп қоректілер мен ілеспе зиянкестердің саны болмашы.

а) № 57 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

23-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (57 жаздық бидай)

Кезең – дәннің толысуы. Бір өсімдіктегі шашақ қанаттылар саны саны – 5–6 дана. Өсімдіктердің жапырақтары мен масақтарында шашақ қанаттылармен зақымдану аймақтары бар. Осы кезеңде астық зиянкестерінің 92,7 %-ға дейін өсуі байқалады (24-сурет), олардың арасында бидай бітесі басым (Haplothrips tritici) – 87,8 % (23-сурет).

а) № 57 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

24-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (57 жаздық бидай)

Кезең – дәннің толық пісуінің басталуы, өсімдіктің биіктігі 58–91 см, масақтың ұзындығы 5–8 см, дәннің балауызданып пісу кезеңінде жекелеген өсімдіктерде және шабан өркенде фитофагтардың негізгі массасы байқалады, дегенмен астықтың дамуы аяқталғаннан кейін олардың саны 44,1 %-ға дейін азаяды (24-сурет). Зиянкестердің негізгі үлесі: кәдімгі астық бітесіне (Schizaphis graminum) – 29,1 %, жолақ астық бүргесіне (Phyllotreta vittula) – 17,4 %, қара жегіге (Laodelphax striatella) – 17,4 %, астық қандаласына (Trigonotylus ruficornis) – 18,6 % келеді (23-сурет).

№ 57 егістіктің (282 га) жанындағы табиғи стацияларда толық көктеу кезеңінде көп қоректілер басым болды (24-сурет), ал астық зиянкестерінің арасында жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) (23-сурет) кездесті. Түптену кезеңінде дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны 59,1 %-ға дейін айтарлықтай өсті (24-сурет), олардың ішінде бидай бітесі (Нaplothrips tritici) – 50 %, үлкен сабақ бүргесі (Chaetonema aridula) – 33,8 % басым болды (23-сурет). Дәннің толысу кезеңінде стацияларда дақылдарға қоныс аударуға байланысты олардың саны 21,4 %-ға дейін айтарлықтай төмендеді, бұл ретте көп қоректі зиянкестердің 45,2 %-ға дейін өсуі байқалады, олардың ішінде шегірткелер (Acrididae) – 52,6 % және шалғынды көбелектер (Loxostege sticticalis) – 36,8 % (24-сурет) жиі кездеседі. Дәннің толық пісу кезеңінде астық зиянкестерінің саны олардың стацияларға кері қоныс аударуларына байланысты 77,4 %-ға дейін артады (24-сурет), зиянкестердің негізгі үлесі қарапайым астық бітесіне (Schizaphis graminum) – 61 % келді (23-сурет).

№ 57 егістік, ауданы 50 га, бұрынғы егілген  егіс – майлы зығыр.

Себу 24 мамырдан басталған, тереңдігі 5–6 см, тікелей себу, сұрыпы Оралсібір, 2 репродукция, себу алдында тұқымдар дәріленбеген.

Өсіп жетілу кезеңі – толық көктеу, көзбен шолып қарағанда жолақ астық бүргесімен зақымдану жоқ, көктеу біркелкі емес.

Түптену кезеңі, жапырақтар астық бүргесімен аздап зақымданған (10–15 %), өсімдіктерде 1 сабаққа 2-ден 7 данаға дейін шашақ қанаттылардың болуы тіркелді (25-сурет). Астықтың өсіп жетілуі кезеңінде жәндікжойғылармен емдеу жүргізілмеген. Астық зиянкестерінің саны шамалы.

Кезең – дәннің толысуы, өсімдіктердің жапырақтары мен масақтарында шашақ қанаттылардан зақымдану аймақтары бар. Бір өсімдіктегі шашақ қанаттылардың саны – 3–4 дана. Дәнді дақылдардың зиянкестерінің саны 87,5 %-ға дейін артады (26-сурет), оның ішінде бидай бітесі басымдырақ (Нaplothrips tritici) – 92,6 % (25-сурет).

Кезең – дәннің толық пісуінің басталуы, өсімдіктің биіктігі 85-100 см, масақтың ұзындығы 5–9 см. Стациядағы жәндіктердің қоныс аударуына байланысты астық зиянкестерінің саны 38,8 %-ға дейін төмендеді, басым түрі қарапайым астық бітесі (Schizaphis graminum) - 30,1 % болды (25-сурет). Сондай-ақ энтомофагтардың 41,5 %-ға дейін өсуі байқалады, олардың негізгі үлесі кокцинеллидтер (Coccinellidae) – 98,7 % болды (26-сурет).

а) № 57 егістік, бұрынғы егілген зығыр майы

б) егістікке жақын табиғи стация

25-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (57 зығыр майы)

а) № 57 егістік, бұрынғы егілген зығыр майы

б) егістікке жақын табиғи стация

26-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Железин ауданы (57 зығыр майы)

№ 57 (50 га) егістіктің жанындағы табиғи стацияларда толық көктеу кезеңінде көп қоректілер басым болды – 40,5 % (26-сурет), астық зиянкестерінен қара жегі (Laodelphax striatella) кездесті (25-сурет). Түптену  кезеңінде астық зиянкестерінің саны 59,1 %-ға дейін өсті (26-сурет), жәндіктердің ең көп саны бидай бітесі (Нaplothrips tritici) – 50 % және үлкен сабақ бүрге (Chaetonema aridula) – 33,8 % (25-сурет) болды. Дәннің толысу кезеңінде фитофагтардың бидай дақылдарына қоныс аударуларына байланысты астық зиянкестерінің саны 7,1 %-ға дейін күрт төмендейді, ал астықтың толық пісу кезеңінде бидай өсімдіктері қураған кезде астық зиянкестерінің саны қайтадан 77,4 %-ға дейін артады, өйткені түрлер қоректену көзін іздеп артқа қоныс аударады (26-сурет). Бұл ретте, зиянкестердің негізгі үлесі қарапайым астық бітесі (Schizaphis graminum) – 61 % (25-сурет) болды.

4.4 Тереңкөл ауданындағы жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын диагностикалау

Тереңкөл ауданының Федоровка ауылындағы ауыл шаруашылығы ұйымында бұрынғы егілген егіс бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№ 25), жаздық бидай (№ 26).

№ 25 егістік, ауданы 489 га, бұрынғы егілген егін – таза пар.

Себу 18 мамырдан 20 мамырға дейін, негізгі өңдеу – 25 см тереңдікке дейін аудармай қопсыту, бидай сұрыпы Омская 38, егу алдында тұқымдар Акиба, ВСК жәндікжойғысымен және Раксон, КС фунгицидімен дәріленген.

Өсіп жетілу кезеңі – толық көктеу, жоғары температураның әсерінен жапырақтардың сарғаюы байқалады, көзбен шолып қарағанда астықтың ерте жетілу кезеңіне байланысты зиянкестер байқалмады.

Түптену кезеңінде жапырақтар астық бүргесімен аздап зақымдалған (шамамен 5 %), жапырақтары жоғары температурадан жартылай сарғаяды (27-сурет).

Кезең – масақтану. Жапырақтарда астық бүргесімен зақымдану бар (шамамен 5 %), жапырақтары жартылай сарғаяды. Осы кезеңдегі астық фитофагтарының саны айтарлықтай болды – 81,7 % (28-сурет), оның көп бөлігі бидай бітесі (Нaplothrips tritici) – 94,3 % (27-сурет) (диаграмма).

Кезең – дәннің толық пісуі. Өсімдіктердің биіктігі 70–80 см, масақтың ұзындығы 7–9 см, дәні ірі, толықтанған. Жәндіктердің, дәнді зиянкестердің барлық топтарының санының 73,6 %-ға дейін төмендеуі байқалады (28-сурет), олардың ішінде астық қандаласы (Тrigonotylus ruficornis) – 46,1 % (27-сурет) басым болды. Жәндіктер санының азаюы астықтың жетілуінің аяқтағанымен және олардың жабайы дәнді дақылдармен қосымша қоректенетін стацияларға қоныс аударуымен түсіндіріледі.

а) № 25 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

27-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (25)

№ 25 егістіктің жанындағы табиғи стацияларда бидайдың толық көктеу кезеңінде астық зиянкестерінің үлесі болмашы болды. Түптену кезеңінде астық зиянкестерінің саны 37,1 %-ға дейін (28-сурет), негізінен астық қоңыздары: красун қоңызы (15,4 %) және ызылдауық қоңыз (38,5 %) есебінен өсті (27-сурет). Бұл түрлер бидай масағының қауіпті зиянкестері болып табылады. Табиғи стацияларда олар жабайы дәнді шөптермен - еркекшөп, бидайықпен қоректенеді, содан кейін дәндер пісіп-жетілген кезде дақылдарға қоныс аударады. Масақтану кезеңінде астық фитофагтарының үлесінің 67,3 %-ға дейін артуы байқалады (28-сурет), оның ішінде ең көп мөлшерде кәдімгі астық бітесі (Schizaphis graminum) – 36,4 % (27-сурет) табылды. Астықтың толық пісіп-жетілу кезеңінде стацияларда астық зиянкестерінің саны 29,3 %-ға дейін төмендегені байқалады (28-сурет), оның көп бөлігі астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 31,8 % (27-сурет) болды.

а) № 25 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

28-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (25)

№ 26 егістік, ауданы 286 га, бұрынғы егілген егіс - жаздық бидай.

Себу 3 маусымда, негізгі өңдеу – 25 см тереңдікке дейін аудармай қопсыту, бидайдың сұрыпы Оралсібір, 3 репродукция, егу алдында тұқымдар Акиба, ВСК жәндікжойғысымен және Раксон, КС фунгицидімен дәріленген.

Кезең – түтіктену кезеңі. Жапырақтарда шашақ қанаттылармен зақымданудың аздаған іздері бар. Осы кезеңде дақылдарда жәндіктер аз байқалды (29-сурет), жәндікжойғының қорғаныс әсері көрінеді, астық зиянкестерінен бидай бітелері (Haplothrips tritici) табылды.

а) № 26 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

29-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (26)

Кезең – толық көктеу, бидайдың ерте жетілу кезеңіне және себу алдында тұқымдарды дәрілеуге байланысты дақылдарда астық зиянкестерінің қоныстануы байқалмады. 4.07.21 дақылдар Цеппелин, КЭ (инсектицид) + Ассолюта + Орикс + Трибун (гербициды) препараттарының бактік қоспасымен өңделді.

Кезең – масақтану, өсімдіктердің биіктігі 50-ден 90 см-ге дейін ауытқиды, масақтың ұзындығы 5–8 см, астық әлі толық қалыптаспаған. Егістіктің шеті тары тәрізді арамшөптермен қатты қоқыстанған. Өсімдіктерде (жапырақтары, масағы) 1 өсімдікке 6–7 дана үлкен астық бітесі, 1 өсімдікке 3–10 дана қарапайым астық бітесі кездеседі, осы кезеңде астық зиянкестері дақылдарда белсенді қоректенеді, олардың саны – 91,6 % (29-сурет), олардың көпшілігі қарапайым астық бітесі – 69,1 % (29-сурет).

а) № 26 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

30-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (26)

№ 26 егістікке жақын стацияларда толық көктеу кезеңінде астық фитофагтарының саны 42,4 %-дан жоғары болды (30-сурет), олардың ішінде астық қоңыздары мен астық қандаласы жиі байқалды. Түтіктену кезеңінде бидай бітесі (Нaplothrips tritici) ең көп кездеседі. Масақтану кезеңінде астық қандаласы ең көп мөлшерде табылды (Тrigonotylus ruficornis) – 64,7 % (29-сурет).

Тереңкөл ауданының Калиновка ауылындағы шаруа қожалығында бұрынғы егілген егіс бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№ 12), жаздық бидай (№ 7).

№ 12 егістік, ауданы 469 га, бұрынғы егілген – таза пар.

Себу 24 мамырдан бастап, негізгі өңдеу – 25 см тереңдікке дейін терең аудармай қопсыту, бидай сұрыпы Оралсібір, 3 репродукция, егу алдында тұқымдар Акиба, ВСК жәндікжойғысымен және Раксон, КС фунгицидімен дәріленген.

Өсіп жетілу кезең – көктеудің басталуы. Дақылдың жетілуінің ерте кезеңіне байланысты дәнді дақылдардың зиянкестері егінге әлі қоныстанған жоқ, сондықтан олар табылған жоқ.

Кезең – түптену, жапырақтарда астық бүргесімен аздап зақымдалу бар – 10–15 %. Дақылдарда бүргелер мен сорғыш зиянкестердің бірлі-жарымы байқалды.

Кезең – дәннің толысуының басталуы. Жапырақтарда астық бүргесі мен бидай бітесімен зақымдануының іздері бар (15–20 %). Дақылдарда бидай бітесі (Haplothrips tritici) көп мөлшерде, өсімдіктерде 1 сабаққа 10 данаға дейін басым болды. Оның саны ЗЭШ-тен асады, бұл зиянкестерге қарсы жәндікжойғылармен өңдеу қажеттілігін көрсетеді (31-сурет).

Кезең – дәннің толық пісуі, бірақ дақылдардың жетілуінде әртүрлілік бар, өсімдіктердің бір бөлігі балауызданып пісу кезеңінде. Өсімдіктердің биіктігі 63-тен 84 см-ге дейін ауытқиды, масақтың ұзындығы 5–12 см, дәні ірі, толықтанған. Дәннің балауызданып пісу кезеңіндегі өсімдіктерде 1 масаққа 8 дана шашақ қанаттылар құрты бар, 1 масаққа 6 дана үлкен астық бітесі бар. Сонымен қатар, астық зиянкестерінің саны едәуір азайды (31-сурет), балауызданып пісу кезеңінің басталуымен бидай бітесінің құрттары масақтан кетеді, өйткені дәндер қоректенуге жарамсыз.

№ 12 егістікке жақын стацияларда түптену кезеңінде астық зиянкестерінен астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) және қандала (Chorosoma schillingi) кездесті. Дәннің толысуының басталу кезеңінде астық зиянкестерінің саны өсті, бидай бітесі (Нaplothrips tritici), үлкен сабақ бүргелері (Chaetonema aridula) және жолақ астық бүргелері (Phyllotreta vittula) табылды (31-сурет). Астықтың толық пісетін кезеңінде олардың саны едәуір артады, бұл олардың қорек пен болашақ қыстайтын жерлерді іздеу үшін егістіктерден қоныс аударуына байланысты (32-сурет).

>

а) № 12 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

31-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (12)

а) № 12 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

32-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (12)

№ 7 егістік, ауданы 463 га, бұрынғы егілген – жаздық бидай.

Себу 22 мамырдан бастап, негізгі өңдеу – 25 см тереңдікке дейін аудармай терең қопсыту, бидай сұрыпы Оралсібір, 3 репродукция, егу алдында тұқымдар Акиба, ВСК жәндікжойғысымен және Раксон, КС фунгицидімен дәріленген.

Өсіп жетілу кезеңі – көктеудің басталуы, дақылдарда астық зиянкестерінің қоныстануы табылған жоқ.

Кезең – түптену, жапырақтары астық бүргесімен зақымдалған (15–20 %). Ол сондай – ақ астық зиянкестерінің арасында басым болды (Phyllotreta vittula) – 50 % (33-сурет).

а) № 7 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

33-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (7)

Кезең – дәннің толысуы, жапырақтарында астық бүргесімен (20 %) және шашақ қанаттылармен зақымдану іздері бар. Өсімдіктерде 1 өсімдікке 8 данаға дейін шашақ қанаттылар бар. Астық зиянкестерінің саны едәуір өсті, қалған жәндіктер арасында ең үлкен үлес бидай бітесіне (Нaplothrips tritici) келеді (33-сурет).

Кезең – дәннің толық пісуі. Өсімдіктердің биіктігі 30-дан 60 см-ге дейін, масақтың ұзындығы 4–7 см, дәні орташа. Балауызданып пісу кезеңінде жеке өсімдіктерде 1 масаққа 4–6 дана қарапайым астық бітесі байқалады. Астық фитофагтарының үлесі 54,7 % құрады, оның ішінде қарапайым астық бітесі (Schizaphis graminum) 51,1 % құрады (34-сурет).

а) № 7 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

34-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Тереңкөл ауданы (7)

№ 7 егістікке жақын стацияларда түптену кезеңінде астық зиянкестері басым болды – 84,4 % (34-сурет), олардың негізгі бөлігі астық қоңыздары: ызылдауық (Anisoplia Agricola Poda) – 82,5 % және красун (Anisoplia austriaca) – 11,6 % болды (33-сурет). Табиғи стациядағы бұл түрлер есекшөп өсімдіктерінде белсенді қоректеніп, жұптасқан. Астықтың дамуының қалған кезеңдерінде стацияларда фитофагтардың саны аз болды. Көп қоректілерден шегірткелер, ал энтомофагтардан кокцинеллидтер (дәннің толық пісу кезеңінде) жиі кездеседі (34-сурет).

4.5 Ертіс ауданындағы жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын диагностикалау

Ертіс ауданының Агашорын ауылының шаруа қожалығында бұрынғы егілген егіс бойынша үш егістік зерттелді: жаздық бидай (№ 31), күнбағыс (№ 17), зығыр майы (№ 50).

№ 31 егістік, ауданы 372 га, бұрынғы егілген егіс – жаздық бидай.

Себу 5 мамырдан бастап, негізгі өңдеу – аударусыз қопсыту, бидай сұрыпы Тризо, 3 репродукция, себу алдында тұқымдар Иншур Перформ фунгицидімен + Семя Старт өсуін ынталандырумен дәріленген, себу кезінде азот тыңайтқыштары (аммиак селитрасы 20 кг/га) енгізілген.

Кезең – түптену, жапырақтарда жолақ астық бүргесімен қатты зақымдану байқалады (50 %) (35-сурет), 20 мамырда дақылдарды бүргеге қарсы Фобос жәндікжойғысымен бүрку жүргізілді, оның қорғаныс әрекеті кезеңі 1–3 апта, көзбен бақылау кезінде зиянкестер байқалмады.

Кезең – масақтану. Жапырақтарда астық бүргесімен зақымдану 5–15 % құрайды, жапырақтардың қолтығында 1 сабаққа 2–4 дана шашақ қанаттылар имагосы бар (35-сурет).

Кезең – дәннің толысуы. Өсімдіктер шашақ қанаттылар мен астық бүргелерінен зақымдалған. Өсімдіктерде жоғары температура мен төмен ылғалдылықтың әсерінен жапырақтары сарғайып кетеді. Астық зиянкестерінің саны өсіп 92,7 % құрады (36-сурет), оның едәуір бөлігі жолақ астық бүргесінен (Phyllotreta vittula) тұрады (35-сурет).

Кезең – дәннің толық пісуі. Өсімдіктердің биіктігі 10-дан 30 см-ге дейін ауытқиды, масақ мөлшері орта есеппен 6 см, дәні кішкентай, өсімдіктері толығымен қураған. Астық зиянкестерінің саны 23 %-ға дейін төмендеді (36-сурет), бірақ олардың арасында жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 54 % (35-сурет) басым болып қалды. Энтомофагтардың үлесі 19,2 %-ға дейін өсті, оның көп бөлігі кокцинеллидтер (Coccinellidae) – 93,5 % (36-сурет).

а) № 31егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

35-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (31)

№ 31 егістікке жақын стацияларда масақтану кезеңінде астық зиянкестері басым болды – 78,2 % (36-сурет), олардың ішінде жолақ жегілер (Psammotettix striatus) көп болды – 88,9 % (35-сурет). Толысу кезеңінде бидай фитофагтарының саны олардың егістікке қоныс аударуларына байланысты 73 %-ға дейін азаяды (36-сурет), бұл ретте олардың арасында жолақ астық бүргесінің (Phyllotreta vittula) – 89 % (35-сурет) үлесі үлкен болды. Бидайдың толық пісетін кезеңінде стацияларда жолақ жегілер (Psammotettix striatus), астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis), сабақ астық бүргесі (Chaetocnema hortensis) (35-сурет) кездесті.

а) № 31егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

36-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (31)

№ 17 егістік, ауданы 108 га, бұрынғы егілген егіс – күнбағыс.

Себу 21 мамырдан бастап, нөлдік технология қолданылды, бидай сұрыпы Қазақстандық 15, 2 репродукция, тұқым себу алдында Иншур Перформ фунгицидімен + Семя Старт өсуін ынталандырумен өңделді, себу кезінде азотты тыңайтқыштар енгізілді (аммиак селитрасы 20 кг/га). Бұл егістікте дақылдың өсіп жетілуі кезеңінде пестицидтермен өңдеу жүргізілмеген.

Кезең – көктеудің басталуы, бақылау кезінде аз мөлшерде астық және сабақ бүргелері байқалды (37-сурет).

а) № 17 егістік, бұрынғы егілген күнбағыс

б) егістікке жақын табиғи стация

37-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (17)

Кезең – түптенудің-түтіктенудің соңы, жапырақтарда астық бүргесімен зақымдануының іздері 5 % дейін, 1 сабаққа 2–7 дана шашақ қанаттылар имагосы бар. Астық фитофагтарының 84,1 %-ға дейін өсуі байқалады, олардың ең көп саны қара бидай шыбынына (Fhorbia fumigate)келеді – 89,2 % (37-сурет).

Кезең – дәннің сүттеніп пісуі. Бір өсімдікте 20 данаға дейін шашақ қанаттылар белгіленген. Астық зиянкестерінің үлесі 78 % құрады (38-сурет), оның ішінде бидай бітесі (Нaplothrips tritici) –     90,9 % (37-сурет) жиі кездесті. Сондай-ақ, көп қоректі зиянкестердің өсуі 20,6 %-ға дейін байқалды, бұл ретте  шабындық көбелегінің (Loxostege sticticalis) үлкен үлесі болды – 96,5 % (38-сурет).

Кезең – дәннің толық пісуі, балауызданып пісу кезеңіндегі жеке өсімдіктер кездеседі, дәннің жетілуінде аздап әртүрлілік бар. Өсімдіктердің биіктігі 65-тен 75 см-ге дейін ауытқиды, масақтың ұзындығы 7–8 см, дән орташа көлемде, масақтан (балауыздың пісу кезеңіндегі өсімдіктер)1 масаққа  2–3 дана шашақ қанаттылардың құрты табылды, қалған жасыл жапырақтар мен масақтардан 1 өсімдікке 8 данаға дейін қарапайым астық бітесі кездесті. Астық зиянкестерінің үлесі 68,5 % болды (38-сурет), оның негізгі салмағы бидай бітесіне (Haplothrips tritici) келді – 73 % (37-сурет). Энтомофагтардың шамалы өсуі байқалады 17,5 %, оның ішінде ең көбі кокцинеллид (Coccinellidae) – 65,7 % (38-сурет).

 № 17 егістікке жақын стацияларда түптену-түтіктену және сүттеніп пісу кезеңінде фитофагтардың дақылдарға қоныс аударуына байланысты астық зиянкестерінің саны аз болды, бірақ шабындық көбелектері санының өсуі байқалады. Дәннің толық пісіп-жетілу кезеңінде астық зиянкестері санының 58,7 %-ға дейін өсуі байқалады (38-сурет), олардың көп бөлігін астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) – 28,2 %, жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) құрады – 32,4 % (37-сурет).

а) № 17 егістік, бұрынғы егілген күнбағыс

б) егістікке жақын табиғи стация

38-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (17)

№ 50 егістік, ауданы 307 га, бұрынғы егілген егіс – майлы зығыр.

Себу 21 мамырдан бастап, нөлдік технология қолданылады, бидай сұрыпы Қазақстандық 15, 2 репродукция, тұқым себу алдында Иншур Перформ фунгицидімен + Семя Старт өсуін ынталандырумен өңделді, себу кезінде азотты тыңайтқыштар енгізілді (аммиак селитрасы 20 кг/га).

Кезең – көктеудің басталуы, бақылау кезінде 1 м2 үшін 7 дана жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) байқалды, астықтың жетілуінің ерте кезеңіне байланысты егістерге жаппай қоныстану әлі болған жоқ (39-сурет).

а) № 50 егістік, бұрынғы егілген зығыр майы

б) егістікке жақын табиғи стация

39-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (50)

Кезең – түптенудің-сабақтанудың соңы, жапырақтар 5 %-ға дейін бүргемен зақымдан. Бидай бітесі (Нaplothrips tritici) 1 сабаққа 2–7 данадан табылды (39-сурет). 24.06.21 жәндікжойғымен химиялық өңдеу жүргізілді, осыған байланысты астық зиянкестерінің саны аз болды.

Кезең – дәннің сүттеніп пісуі. Бір масақта 3 данаға дейін шашақ қанаттылар кездеседі. Астық зиянкестерінің саны барлық кезеңдерде өте көп болды – 83,5 %, сондай-ақ шабындық көбелектері санының өсуі байқалады – 11,6 % (40-сурет).

 

а) № 50 егістік, бұрынғы егілген зығыр майы

б) егістікке жақын табиғи стация

40-сурет-Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (50)

Кезең – дәннің толық пісуі. Өсімдіктердің биіктігі 60-тан 76 см-ге дейін өзгереді, масақтың ұзындығы орта есеппен 6–7,5 см, дәні орташа, масақта (балауызданып піскен немесе шабан өркен өсімдіктерде) 1 масаққа 5–10 дана шашақ қанаттылар құрты кездеседі. Астық зиянкестерінің саны 9,6 %-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Олардың ішінде ең көбі астық қандаласы (Trigonotylus ruficornis) және жолақ жегілер (Psammotettix striatus) болды (39-сурет). Энтомофагтардың 21 %-ға дейін өсуі байқалады, оның 97 %-ы кокцинеллидтер (Coccinellidae). Сондай-ақ, зығыр бүргесінің (Aphthona euphorbiae) көп мөлшері бар – барлық жәндіктердің жалпы санының 51 %, бұл бұрынғы егілген егіс майлы зығыр болғандығына байланысты және бұл егістікте оның арналған зиянкестерінің жиналуына ықпал етті (40-сурет).

№ 50 егістікке жақын стацияларда сүттеніп пісу кезеңінде астық зиянкестерінің саны аз болды. Дәннің толық пісетін кезеңінде олардың егістіктен көшуіне байланысты астық фитофагтарының саны едәуір өсті (40-сурет), олардың көп бөлігін бидай бітесі (Нaplothrips tritici) құрады – 92,6 % (39-сурет).

Ертіс ауданының Ұзынсу ауылындағы шаруа қожалығында бұрынғы егілген егіс бойынша екі егістік зерттелді: таза пар (№ 85), жаздық бидай (№ 84).

№ 85 егістік, ауданы 367 га, бұрынғы егілген егіс – таза пар.

Себу 19 мамырдан бастап, негізгі өңдеу – 20 см тереңдікке дейін аударусыз қопсыту, сұрыпталмаған бидай, себу алдында тұқымдар дәріленбеген.

Кезең – көктеудің басталуы, көзбен бақылау кезінде зиянкестер байқалмады, дақылдың ерте дамуына байланысты фитофагтардың қоныстануы әлі басталған жоқ.

Кезең – түптену, көзбен қарағанда дақылдар таза, зиянкестермен зақымдану табылған жоқ.

Кезең – дәннің сүттеніп пісуі. Өсімдіктердің жапырақтарында шашақ қанаттылармен және астық бүргелерімен зақымдану байқалады. Астық зиянкестерінің саны 54,6 %-ға дейін өсті, оның ішінде бидай бітесі (Haplothrips tritici) – 50,8, үлкен сабақты бүрге (Chaetonema aridula) – 19,8%, жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) – 26,4 % (41-сурет) басым болды. Сондай-ақ, жирен қалқантұмсықтардың көп саны байқалады, бұл ілеспе жәндіктер, өйткені егістік ол қоректенетін далалық шырмауықпен қатты қоқыстанған. Сондай-ақ, энтомофаг– алтынкөз қоңыз (Chrysoperla carnea) санының өсуі байқалады - барлық энтомофагтардың 98 % (42-сурет).

а) № 85 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

41-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (85)

Кезең – дәннің толық пісуі. Егін аз, 20–30 см, масақтары кішкентай, дәндері кішкентай, семген, пішіні жоқ, егістік қатты қоқыстанған, өсімдіктері толығымен қурап қалған. Астық зиянкестерінің саны 48,5 %-ға дейін аздап төмендеді (42-сурет), зиянкестер негізінен шабан өркен өсімдіктерде қоректенеді, бұл ретте жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) басым түрге айналды – 42,3 % (41-сурет).

№ 85 егістікке жақын стацияларда астықтың сүттеніп пісу кезеңінде астық зиянкестерінің саны аз болды. Дәннің толық пісу кезеңінде астық зиянкестерінің саны едәуір өсті, өйткені олар дақылдың жетілуіне байланысты бидай егістерінен қоныс аударады – 35,9 % (42-сурет).

а) № 85 егістік, бұрынғы егілген таза пар

б) егістікке жақын табиғи стация

42-сурет-Энтомологиялық торлы дорбаың көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (85)

№ 84 егістік, ауданы 409 га, бұрынғы егілген егіс – жаздық бидай.

Себу 24 мамырдан бастап, себу нормасы 120 кг/га, негізгі өңдеу – 20 см тереңдікке дейін аударусыз қопсыту, қатарлап себу әдісі – 15 см, сұрыпталмаған бидай, себу алдында тұқымдар дәріленбеген.

Кезең – көктеудің басталуы, көзбен бақылау кезінде зиянкестер байқалмады.

Кезең – түптену, көзбен шолғанда дақылдар таза. Астық зиянкестерінің саны аз болды.

Кезең – масақтану. Бидай бітесі бір өсімдікте 5 данаға дейін кездеседі (43-сурет). Астық зиянкестерінің саны 66,7 %-ға дейін өсті (44-сурет).

а) № 84 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

 

б) егістікке жақын табиғи стация

43-сурет – Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (84)

Кезең – дәннің толық пісуінің басталуы. Бір масақта 8 данаға дейін шашақ қанаттылар құрты кездеседі (43-сурет). Өсімдіктердің биіктігі 30–40 см, масақтың ұзындығы 8–10 см-ге дейін, дән орташа мөлшерде. Астық зиянкестерінің саны 26,4 %-ға дейін төмендеді. Кокцинеллидтердің (Coccinellidae) өсуі байқалады – барлық энтомофагтардың 94,6 % (44-сурет).

№ 84 егістікке жақын стацияларда түптену және масақтану кезеңінде фитофагтардың саны аз болды. Дәннің толық пісіп-жетілу кезеңінде астық зиянкестерінің саны олардың егістіктен көшуіне байланысты 35,9 %-ға дейін едәуір өсті (44-сурет).

а) № 84 егістік, бұрынғы егілген жаздық бидай

б) егістікке жақын табиғи стация

44-сурет-Энтомологиялық торлы дорбаның көмегімен жәндіктерді жинау нәтижелері, Ертіс ауданы (84)

4.6 Павлодар облысының тұқым себудің негізгі аудандары бойынша жаздық бидай зиянкестерінің түрлік құрамын талдау

Жаздық бидайдың даму кезеңдерін фитофагтар кешенінің санымен салыстыру осы кезеңдерде өскіннің пайда болуынан бастап сабаққа шығу кезеңіне дейін өсімдіктерге жолақ астық бүргесі мен жасырынсабақты зиянкестер белсенді түрде кіріп алатындығын көрсетті. Бұл жағдайда егін құрылымының көктеу тығыздығы және өсімдіктердің өнімді түптілігі сияқты элементтерінің төмендеуі байқалады. Сабақтану кезеңінен бастап масақтануға дейін егінге сорғыш зиянкестер – бидай бітесінің имагосы, астық жегісі, астық қандаласы және астық бітесінің жаппай қоныстануы жүріп жатыр. Дақылдың жетілуінің бұл кезеңі биомассаның қарқынды өсуімен және масақтың қалыптасуымен сипатталады, сондықтан өсімдіктердің осы фитофагтармен зақымдануы масақтағы дәндердің санын азайту арқылы дақылдың өнімділігін төмендетеді.

Егіннің қалыптасуы үшін ең қауіпті кезең дәннің қалыптасу кезеңінен бастап сүттеніп пісуіне дейінгі кезең болып табылады, негізінен сорғыш фитофагтар (бидай бітесінің құрттары мен имагосы, біте) зиян келтіреді, осы кезеңде түсімнің құрылымының маңызды элементі қалыптасады – дәндердің массасы, зақымдалған жағдайда дән семген, деформацияланған болып қалыптасады, егіннің айтарлықтай жетіспеушілігі байқалады, сонымен бірге астықтың сапалық көрсеткіштері ғана емес, сонымен қатар себуге қасиеттері де төмендейді.

2021 жылы жүргізіліп жатқан зерттеулерде жаздық бидай дақылдарында Павлодар облысының жағдайындағы доминантты зиянкестер кешені: бидай бітесі, сабақты және жолақ астық бүргелері, астық қандаласы, астық жегісі көрсетілді, бірақ олардың жалпы облыс аудандары бойынша және әртүрлі бұрын егілген егістер бойынша таралуы біркелкі емес (1, 2-кесте; 45, 46-сурет).

1-кесте – Жаздық бидай дақылдарында жәндіктер топтары мен астық зиянкестерінің түрлерін орта есеппен Павлодар облысының аудандары бойынша тарату (бұрын егілген егіс – таза пар, 2021 ж.)

2-кесте-Жаздық бидай дақылдарында жәндіктер топтары мен дәнді зиянкестер түрлерінің орта есеппен Павлодар облысының аудандары бойынша таралуы (бұрынғы егілген егіс – жаздық бидай, 2021 ж.)

Осы зиянкестерден басқа аз мөлшерде жапырақ жегіш қоңыздардың түрлері (Chrysomelidae), қалқан қандалалар (Pentatomidae), бізтұмсықтар (Сurculionidae), сыңармүйіздер (Mylabris), медляктардың әртүрлі түрлері (Blaps), имаго және гамма-көбелектің құрттары (Autographa gamma), шегіртке (Tettigonioidea), шыртылдақтар (Еlateridae), дала қандалалары (Lygus pratensis (L.) және т. б. кездесті.

Бұрынғы егілген егістің жәндіктер санына әсерін бағалау нәтижелері әртүрлі жауаптар береді, мысалы, бұрынғы егілген егіс кезінде – таза пар егісіне астық фитофагтары, әсіресе Шарбақты (барлық жәндіктердің жалпы санының 63,52 %) және Успен (71,08 %) аудандарында көбірек қоныстанған болып шықты, дегенмен егістікте өсімдік қалдықтары мен сабан аз, сонымен қатар соңғы парда негізгі өңдеу үлкен тереңдікте жүзеге асырылады, бұл, мұнда жәндіктер сабан мен аңыздықта қосымша қыстай алатын бұрынғы егілген егіс жаздық бидайға қарағанда шашақ қанаттылар үшін қыстау жағдайларын нашарлатады. Мүмкін, бұл таза пар бойынша дақылды өсімдіктер осы бұрынғы егілген егіс бойынша жасалған қолайлы жағдайларға байланысты үлкен жер үсті массасын қалыптастыратындығы және жәндіктер үшін тартымды болатындығында болар. Зығыр бұрынғы егілген егіс ретінде біздің зерттеулерімізде астық фитофагтарының санына ерекше әсер еткен жоқ, бірақ егістіктерде зығыр – зығыр бүргесінің (Ертіс ауданының № 50 егістігі) көптеген арналған зиянкестері байқалды. Күнбағыстың бұрынғы егілген егісі болған дақылдарда көп мөлшерде күнбағыстың үзіліп түскен жемістері байқалады, олар егінге көп қоректі зиянкестерді, атап айтқанда шалғынды көбелектерді тартады (Ертіс ауданының № 17 егістігі).

4.7 Павлодар облысының аумағындағы жаздық бидай фитофагтарының маусымдық динамикасы

Фитомониторинг нәтижелерін талдау Павлодар облысының аумағында жаздық бидайдың тұқымын себудің барлық аудандарында бидай бітесі (Нaplothris tritici) кең таралғандығын көрсетті. Қоректік мамандануы бойынша олигофаг болып табылады. Бидай дақылдарында бидай бітесі көп мөлшерде көбейген (барлық жәндіктердің жалпы санының 3,27–72,28 %) және егінді зерттеу жүргізілген жекелеген шаруашылықтарда басымды түр болған (Тереңкөл, Шарбақты аудандарының шаруашылықтары), бұл бидайдың агроценоздарында оны жетілдіру үшін қолайлы жағдайлар жасалатындығына байланысты.

2021 жылдың көктемінде құрғақ, жылы ауа-райы дернәсілдердің белсенді дамуына ықпал етті, өйткені жаңбырлы ауа-райында олар энтомопатогенді саңырауқұлақтардың дамуына байланысты көп мөлшерде өледі.

Бидай дақылдарындағы бидай бітесі фенологиялық бейімделумен сипатталады, яғни оның өмірлік циклдарының дақылдың жетілу кезеңдеріне тығыз байланысы. Фитофагтың алғашқы имагосын бидайдың түптену кезеңінде байқауға болады, мысалы, Шарбақты ауданында – 1 сабаққа 4–5 дана, жекелеген алқаптарда 1 сабаққа 10–20 данаға дейін, шашақ қанаттылардың ең көп саны масақтану кезеңінде байқалады – 1 масақта 20 данаға дейін, өйткені бұл кезеңде дақыл түрдің көбеюі үшін ең қолайлысы. Имаго жапырақтың түбінде жиналып, өсімдік шырынымен қоректенеді, қоректену орындарында ақшыл дақтар пайда болады (47-сурет).

Шашақ қанаттылардың аналығы масаққа еніп масақтың қабыршақтарының ішкі жағына белсенді түрде жұмыртқа сала бастайды, масақтану кезеңінің соңына қарай масақтың қабыршақтарының астындағы жұмыртқалардың тығыздығы жоғары болған кезде аналықтар жұмыртқаларын масақтың өзекшесіне салады. Бір аналықтан алынған жұмыртқалардың саны 20-дан 25 данаға дейін өзгереді. Бұл ретте, жұмыртқа салу үшін шашақ қанаттылар масақтың ортаңғы бөлігін қолайлы көреді, өйткені бұл бөлікте дәнге түсетін қоректік заттардың ағымы белсенді.

Ұрғашылардың жұмыртқа салу қарқындылығына себу мерзімі әсер ететіні анықталды: ерте себу кезінде жұмыртқалардың саны кеш егілгенге қарағанда аз болады, бұл шашақ қанаттылардың популяциясы физиологиялық тұрғыдан жұмыртқа салуға дайын кезеңмен сәйкес келуімен түсіндіріледі.

Дернәсілдер гүлдену және дәннің қалыптасу кезеңіне қарай жарыққа шыға бастайды. Жас дернәсілдер бірден масақтың гүлді бөлігінде гүл қабыршақтары астында қоректене бастайды. Қоректену орнын таңдау кездейсоқ емес, дәл гүлді бөлігінде дән түзетін құрамалық заттар ағыны жүреді. Дернәсілдердің қоректену қарқындылығы дәннің толысуы мен сүттеніп пісу кезеңіне қарай арта түседі. Осы кезеңде қорлы қабаттағы майлар мен ақуыздар эмульсия күйінде болады және дернәсілдер үшін қол жетімді. Дәннің балауызданып пісуі басталған кезде, құрамалық заттардың қосалқы заттарға айналдыру процесі басталған кезде, дернәсілдердің бір бөлігі тамақтануды тоқтатады және масақтан кетеді. Дернәсілдердің қоректенуі кезінде зақымдалған гүлдер өліп қалады және масақта алақат дәнділік дамиды, дән толықтанбайды, бұл одан әрі өнімділіктің (зақымдалған дәндердің массасы 1-ден 14 %-ға дейін төмендейді) және егу сапасының (зертханалық өнгіштігі 98-ден 72 %-ға дейін) төмендеуіне әкеледі. Олардың зияндылығы бір ағзаның қоректенуінен бір масақтан 1,71 мг түсім екендігі анықталды.

Р. Н. Фисечконың ақпаратына сәйкес, дернәсілдердің масақтан қоныс аударуы белгілі бір тәуліктік ырғаққа ие. Белсенді қоныс аудару таңертең және кешке, сондай-ақ дәннің балауызданып пісетін кезеңінің басталуымен белсенді жүреді, ал масақты барлық дернәсілдер, тіпті қоректеніп және жетіліп болмағандар тастап кетеді, өйткені дәндер қатып, қоректенуге жарамсыз болып қалады, бұл дәннің толық пісетін кезеңінде өсімдіктерде олардың санының азаюымен түсіндіріледі. Иесін-өсімдікті тастап шықпас бұрын, дернәсілдер масақтың бетіне шығып, ауа ағынымен ұсталып басқа егістік өсімдіктеріне, негізінен шабан өркен немесе дамымаған өсімдіктерге, сондай-ақ көршілес егістіктің бидай дақылдарының өсімдіктеріне ауысады.

Жетілуін аяқтағаннан кейін шашақ қанаттылардың дернәсілдері бидай өсімдіктерінің тамыры бойындағы бөлігінде топтармен 5–20 данадан жиналады, сабан қалдықтарында жиналады немесе топыраққа 10–20 см тереңдікке кетеді. Шашақ қанаттылардың санына өсіп жетілу кезеңнің ауа-райы жағдайлары (температура, жауын-шашын және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы) әсер ететіні анықталды.

2021 жылдың өсіп жетілу кезеңі көктем мен жаз мезгілінде жоғары ауа температурасымен ерекшеленді: мамыр айында ауаның максималды температурасы 35–38 °C дейін жетті, жауын-шашынның болмауы байқалды, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30 %-дан төмен күндер саны – 7–9 күн болды, мұның бәрі мамырдың құрғақшылығын көрсетеді. Маусым айында ауаның максималды температурасы 34–36 °C болды, жауын-шашын маусымның екінші жартысында ғана байқалды, мұның бәрі бидай дақылдарында шашақ қанаттылардың белсенді көбеюіне және дамуына ықпал етті.

Ылғалды жылдары шашақ қанаттылардың саны құрғақ жылдармен салыстырғанда шамамен 3 есе аз, мысалы, жауын-шашынның 10–15 мм-ге артуы олардың санын екі есеге азайтады.

Осылайша, бидай бітесі, ол осы фитофагтың негізгі жемшөптік өсімдігі болып табылатын дақылға трофикалық және фенологиялық байланыстылығымен сипатталатын жаздық бидайдың ерекше қауіпті зиянкестері болып табылады.

Бидай бітесі мен оның дернәсілдері бидай дақылдарына шеттік әсердің көрінісімен қоныстанады, егістіктің шетінен алшақтағанда олардың саны азаяды. Табиғи стацияларда негізінен дәнді өсімдіктерде (бидай шөптері, еркекшөп) аз мөлшерде кездеседі.

Астық қандаласы (Тrigonotylus ruficornis) өзінің илемділігіне байланысты жаздық бидай дақылдарында көп кездеседі. Дақылдың  бүкіл өсіп өну кезеңінде зиян келтіреді, тән зақымдары – қандаланың шаққан жерлерінің түсі өзгереді, өйткені ол өсімдіктердің жасушалық шырынын сорып алады, бұл сіңіру тіндерінің азаюына және дәннің пішінінің өзгеруіне әкеледі. Ылғал тапшылығы мен ауа температурасының жоғарылығына байланысты бидай дақылдары әлсіреген құрғақшылық жылдары қандалалардың зияндылығы артады. 2021 жылдың мамыр және жаз айларының ауа райы жағдайлары жалпы облыс бойынша бидайдың өсіп жетілу кезеңінде жоғары температурамен және жауын- шашынның аздығымен ерекшеленді, бұл астықтың пісетін кезеңінде ең көп болған астық қандаласы санының – бидайдың барлық фитофагтарының жалпы санының 10,3-тен 67,7 %-на дейін өсуіне ықпал етті. Жас дернәсілдер табиғи стацияларда әртүрлі дәнді шөптерде немесе арамшөптердегі егістіктерде дамиды: ерекешөп, бидайық, тауық тары және т.б. Мамыр айында ересек жәндіктер пайда болады, олар бидай дақылдары бар егістіктерге ұшып бара бастайды, мұнда жәндіктердің екінші және үшінші буыны дамиды. Егінді жинағаннан кейін қандалалар табиғи стацияларға дәнді шөптерге немесе дәнді дақылдардың үзіліп түскен жемістеріне ұшып барады, жұмыртқа салады және имаго өледі. Мамырдың аяғынан бастап қазан айының соңына дейін барлық үш ұрпақ нақты бөлінбейді және өсімдіктерде астық қандаласының жетілуінің барлық кезеңдері бір уақытта кездеседі. Оның аудандар бойынша саны Ертісте 2,19 %-дан Успен аудандарында 14,50 %-ға дейін ауытқыды.

Жолақ астық бүргесі (Phyllotreta vittula) жаздық дәнді дақылдар мен дәнді шөптердің қауіпті зиянкестері. Қоңыздар орман жарында, орман белдеулерінде, топырақтың жоғарғы қабатында, үзіліп түскен жемістер мен өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Көбінесе қыстайтын жерлер егістіктердің жанында шоғырланған. Ауа температурасы плюс 8–10 °C болған кезде имаго оянады, қорек іздеп әр түрлі бағытта қозғалады, алдымен жабайы дәнді шөптерге қоныстанады, ал жаздық дәнді дақылдардың көктеуімен оларға ұшып барады. Қыстан шыққан қоңыздардың ұшуы маусым айының соңына дейін жалғасады. Жұптасуға арналған оңтайлы ауа температурасы плюс 17–20 °C, дәл осы кезеңде жәндіктердің белсенді қоректенуі мен көбеюі байқалады. Аналықтар жұмыртқаларын топыраққа 1–3 см тереңдікте салады, эмбрионның даму ұзақтығы ауа-райының жағдайымен анықталады, егер топырақта ылғал жетіспесе, жұмыртқалар дамымайды және өледі. Пайда болған құрттар топырақта өмір сүреді, кішкентай тамырларды кеміреді, бірақ өсімдіктерге көп зиян келтірмейді. Топырақтағы қоректену орындарында құрттар қуыршақтанады, қуыршақтың дамуы топырақтың температурасымен анықталады және 10-нан 18 тәулікке дейін созылады. Имагоның шығуы жаздың екінші жартысына (шілде) келеді, олардың саны тез артады, негізінен дәнді дақылдар мен жүгерінің жапырақтарымен қоректенеді, бұл кезеңде бидайға қатты зиян келтірілмейді.

Қоңыздардың ұшу динамикасы климаттық жағдайларға байланысты (жауын-шашын мөлшері, ауа температурасы). Ауа температурасының 14–16 °С дейін жоғарылауымен қоңыздар белсенді түрде ұша бастайды, биылғы жылдың шілдесі қоңыздардың ұшуы үшін оңтайлы болды.

Ертіс ауданында ең көп кездесетіндігімен (барлық жәндіктердің жалпы санының 15,69–22,69%) жолақ астық бүргесінің аудандарға таралуы да біркелкі емес.

Фитофагтың көп бөлігі дәнді дақылдардың жапырақтары қурағанша қоректенуді аяқтайды. Егістіктерден дәнді дақылдарды жинағаннан кейін (қыркүйектің ортасы) имаго қыстайтын жерлерге ұшып барады немесе топырақ жарықтарында, өсімдік тамырларының арасында қыстауға қалады, ұрпақ бір жылдық болады. Өсімдік қалдықтары мен тығыз шөптер, белгілі бір стацияда қыстайтын қоңыздардың жиналуына маңызды рөл атқарады, бірақ олардың санын анықтайтын фактор болып табылмайды.

Өсімдіктердің зақымдану дәрежесі дақылдардың орналасуына байланысты, олар зиянкестердің мекендейтін жерлеріне неғұрлым жақын болса, соғұрлым зақымдану күшейе түседі. Имаго жапырақтардың жоғарғы бөлігін зақымдайды, жұмсағын қырып алып, бүкіл жапырақ алақанында ұзын, жалпақ жолақтар мен дақтар қалдырады, бұл жапырақтардың кебуіне және түсуіне әкеледі, осылайша жапырақтардың сіңіру беті мен дақылдың өнімділігі төмендейді (48-сурет). Дақылдар жартылай сирек және биіктігі бойынша тураланбай қалыптасады, бұл дақылдың астық өнімінің нашарлығына әкеледі. Сонымен қатар, зақымдалған өсімдіктер ауруларға (ақұнтақ) бейім болады және астық шыбындарының зақымдауына төзімділігі аздау болады.

Өсімдіктердің зақымдану дәрежесі себу мерзіміне де байланысты. Біздің аймақтың жағдайында бидайдың ерте өскінінің пайда болуы қоңыздардың қыстауынан жаппай шығуымен және олардың дақылдарға қоныстануымен сәйкес келеді. Өскіндерде қоңыздар алдымен жапырақтардың ұштарын, содан кейін бүкіл жапырақ алақанын кеміреді, қатты зақымданған кезде дақылдар сарғыш-сұр түске ие болады. Жолақ астық бүргесі осы жылдың өсіп жетілу кезеңіне тән ерте көктемгі құрғақшылық жылдары ең қауіпті болды.

48-сурет – Бидай жапырағының жолақ астық бүргесімен зақымдануы

Қара жегі (Laodelphax stratella), жолақ жегі (Psammotettix striatus L.) жегілердің бұл екі түрі дәнді өсімдіктермен қоректік тығыз байланысты, жұмыртқалар көпжылдық дәнді шөптердің жапырақтарында қыстайды. Олардың саны жаздың бірінші жартысында, түптелу және бидайдың түтіктену кезеңінде, дәннің қалыптасуы мен пісуі кезінде жегілердің саны да өсе түседі. Жалпы облыс аудандары бойынша қара жегі саны таза пар бойынша Шарбақты ауданында 0,18 %-дан бастап, жаздық бидай бойынша Железин ауданында3,42 %-ға дейін, жолақ жегілер жаздық бидай бойынша Шарбақты ауданында 0,77 %-дан бастап Успен ауданында 5,46 %-ға дейін таралады.

Жапырақтар мен сабақтардың жасушалық шырынымен қоректенетін имаго да, дернәсілдер де зиян келтіреді, шағу орындарында ақшыл дақтар пайда болады, бұл зақымдалған мүшелерді мәрмәр түске бояйды. Жегілер вирустық аурулардың тасымалдаушысы ретінде үлкен қауіп төндіреді: жолақ жегілер бидайдың теңбілдігі мен ергежейлілігін, қара жегі – сұлының қуыршақтануы мен ергежейлілігін тасымалдайды. Егістіктерде жегілер жасырын қалады, қорқытқан кезде олар үлкен секірулер жасайды немесе әр тарапқа ұшып кетеді.

Бидайдың бір өсімдігінде 10 жегінің қоректенуі оның өліміне әкелетіні анықталды, 5–6 ағзаның бес күндік қоректенуі алғашқы аязда өсімдіктің қатты тежелуіне және өлуіне ықпал етеді. Жегілермен зақымдалған өсімдіктерге ақұнтақ тез жұғады. Жегілердің дамуы мен көбеюі үшін оңтайлы температура 25 °С құрайды.

Астық бітесі бидай дақылдарына үлкен қауіп төндіреді, өйткені олар қысқа мерзімде жапырақтар мен масақтарды көптеген колониялармен толтыра алады, жасуша шырынымен қоректене отырып олар астықтың өнімділігін едәуір төмендетеді. Бидай дақылдарындағы бақылау кезеңінде: кәдімгі дәнді дақылдар (Schizaphis graminum) және үлкен дәнді дақылдар (Sitobion avenae F.) бітесі табылды. Олар қоныс аудармайтын түрлерге жатады, даму жемшөптік өсімдіктердің өзгеруінсіз, толығымен дәнді дақылдардың жапырақтарында жүреді. Кәдімгі астық бітесі тары мен судан шөптерінде де қоректенуі мүмкін. Үлкен колониялар салады, оларды негізінен жапырақтардың түбіне салады.

Көпжылдық дәнді өсімдіктердің сабақтарының немесе жапырақтарының түбіне салынған жұмыртқалар қыстайды. Көктемде, орташа тәуліктік температура плюс 8–10 °C басталғанда, құрттар жұмыртқадан шығады, олар 10–15 күннен кейін олар тірі туатын қанатсыз негізін қалаушы аналықтарға айналады. Жаздық дақылдардың көктеуі кезеңінде кейбір құрттар қанатты аналық қоныстандырушыларға айналады, бұл ұрпақ жемшөптік өсімдіктерде екінші ұрпақтан бастап пайда болады. Зиянкестер қоныстанбаған өсімдіктерге ұшып барады, ол жерде олар қоректенеді және тірі туылу арқылы көбейеді.

Бітенің зияндылығы құрғақшылық жылдары артады (ауа ылғалдылығы төмендеген кезде), өйткені өсімдіктерде ылғалдың болмауына байланысты тығыздық пен зақымдануға төзімділік төмендейді. 2021 жылғы өсіп жетілудің ауа-райы жағдайлары шілде-тамыз айларында бітенің санының көбеюіне ықпал етті, әсіресе, өсім облыс аудандарында масақтану кезеңінен бастап (25–69 дейін, барлық астық фитофагтарының жалпы санының 1 %) астықтың толық пісуіне дейін (барлық астық фитофагтарының жалпы санының 82,3 % дейін) байқалды,   осы кезеңде біте жетілуінде артта қалған өсімдіктерде немесе шабан өркенде қоректенді. Дән одан әрі пісіп, өсімдік тіндері қатайған сайын қоректену жағдайы нашарлайды және біте саны азаяды. Колонияларда жас шырынды дәнді өсімдіктерге ұшып баратын аналық орналастырушылар пайда болады. Бітелер жылына 8 ұрпаққа дейін бере алады.

Түтіктену кезеңінде дәнді өсімдіктердің бітелермен көп қоныстануы өсімдіктердің қурауына және өлуіне әкелуі мүмкін, бұл ретте дәннің сапасы нашарлайды, ол семе бастайды, бос масақтар пайда болады, осылайша өнімділік төмендейді (49-сурет). Өсімдіктің зақымдану орындарының түсі өзгереді, сонымен қатар біте өсімдіктердің вирустық ауруларын тасымалдауы мүмкін.

49-сурет – Бидай масағындағы астық бітесі

Осы мониторинг мәліметтері бойынша, қарапайым астық бітесі облыстың аудандарында жиі кездеседі, бұл басқалармен салыстырғанда осы түрдің экологиялық икемділігіне байланысты болуы мүмкін.

Сабақ бүргелері негізінен бидай дақылдарында екі түрден тұрады: үлкен сабақ бүргесі (Chaetocnema aridula) және сабақ бүргесі (Chaetocnema hortensis). Екі түрі де өсімдік қалдықтарының астында, негізінен орман белдеулерінде, орман шөптерінің жиегінде немесе егістіктің шеттерінде қыстайды. Олар топырақтың жоғарғы қабаты 8-12 °C қызғанда, ерте көктемде жер бетіне шығады. Олар алдымен алабота және көкпек тұқымдасының арамшөптерімен қоректенеді, содан кейін өнім пайда болған кезде олар жаздық дақылдарға ұшып барады.

Бүргелер негізінен солған жапырақтардың ұлпаларын қырып алып қоректенеді, бірақ кейде жасыл жапырақтармен қоректенуі мүмкін. Бүргелердің ұшуы мамыр айында белсенді жүріп маусым айына қарай төмендейді. Үлкен сабақты бүргенің аналығы жұмыртқаларын жертаған жапырақтардың тініне немесе колеоптилге, ал қарапайым бүрге жұмыртқасын өскіннің түбіндегі топыраққа салады, соның салдарынан ұзақ құрғақшылық жылдары жұмыртқалардың көп бөлігі өледі. Жарып шыққаннан кейін дернәсілдер сабаққа еніп, онда ұзын жолдар салып кеміре отырып, орталық жапырақтың өлуіне әкеліп сабақтың төменгі орталық бөлігін жейді, бұл ретте олар өте белсенді және бір сабақтан екіншісіне өтіп отырады. Қуыршақтану алдында дернәсіл сабақтың төменгі бөлігін кеміріп топыраққа кетеді. Жас қоңыздардың шығуы шілде-тамыз айының ортасына келеді, олар алдымен дәнді дақылдармен қоректенеді, ал егін жинағаннан кейін олар қыстайтын жерлерге қоныс аударады, ұрпағы бір жылдық. Жалпы аудандар бойынша сабақ бүргелерінің саны көп болған жоқ, тек Железин ауданының егістіктерінде олардың саны астық фитофагтарының басқа түрлерінен асып түсті: дәннің толысуы кезеңінде 31,9–63,7 %, дәннің толық пісуі кезеңінде 37,1 %, бұл егістіктерге орман шоқормандарының, бүргелердің қыстайтын жерлеріне жақын болуымен түсіндіріледі.

Онда сабақ бүргелері түптену, түтіктену және масақтану кезінде айтарлықтай зиян келтіретін жаздық бидайдың жетілу кезеңдері. Құрттармен зақымдалған сабақтар масақ түзбейді, өсімдіктер өсуін тоқтатады, осылайша өнімділікті төмендетеді. Масақтану кезеңіндегі зақымдану ақ масақтыққа және сабақтарының жатып қалуына әкеледі. Сабақтардың сабақ бүргесінің құрттарымен зақымдануының тән белгісі – негізіндегі айқын көрінетін шығар тесік болып табылады. Бидайдың жетілуінің кеш кезеңдерінде өсімдіктердің зақымдануы сирек кездеседі және өнімділік айтарлықтай төмендемейді.

Сабақ бүргелерімен зақымданудың зияндылығы құрғақшылық жылдары ерте көктемде күшейеді, бұл имагоның қыстайтын жерлерінен және жазда бидайдың көктеуіне ерте шығуына байланысты.

Өткір басты қандала (Aelia acuminata) қоректену орындарында (бидай аңыздығында), көпжылдық шөптерде, орман белдеулерінде қыстайды. Облыс аудандары бойынша аз мөлшерде кездесті: Ертіс (0,13 %), Тереңкөл (0,11 %), Шарбақты (бұрынғы егілген егіске байланысты 0,18–0,38 %).

Көктемде қандалалар жаздық бидайдың өскіндеріне ұшып барады, онда аналықтары жұмыртқаларын дақылдың жапырақтары мен сабақтарына және көпжылдық дәнді шөптерге салады.

Жұмыртқадан ересек қандалаға дейінгі жетілу ұзақтығы ауа-райына байланысты, температура қолайлы жағдайда жетілу жеделдейді. Жылы көктем мен жазда, мол жауын-шашынсыз, қандалалар екі ұрпақта көбейеді, кезеңде суық және жаңбырлы ауа-райында өсіп өну бір ұрпақта ғана болады. Масақтарға қатты зақым келген кезде ақ масақтылық болу мүмкін. Қандалалар астықты жинағанға дейін және шабылған дестелерде дәнмен қоректенеді, қандалалардан айырмашылығы бақалшақ қандалалардың зақымдауы астықтың наубайханалық сапасына аз әсер етеді.

Бақалшақ қандалалар (Eurygaster integriceps) жаздық бидайдың қауіпті зиянкестері. Қыстау үшін қандалалар құлаған жапырақтар мен өсімдік қалдықтарының астына 1–3 см тереңдікке, негізінен орман белдеулерінде немесе орман шоқормандарында кетеді. Қандалалар ауа температурасы шамамен 10–12 °C болғанда ұша бастайды, ал жаппай ұшу 18–19 °C температурада басталады. Ұшу қашықтығы кейде 100–200 км жетеді. Екі жыныстың арақатынасын теңестірген кезде ұшу аяқталады. Бидай дақылдарына ұшар алдында қандалалар көпжылдық дәнді шөптермен қоректенеді, дақылдардың егініне әдетте түптену кезеңінде және тағы 1–3 апта бойы қоныстанады. Дақылдарда олар дереу белсенді қоректенуге және жұптасуға кіріседі, бұған жылы ауа-райы ықпал етеді. Сабақтардың 1 м2-не 3–5 қандалалар саны болғанда 40–50 % дейін, 8–10 данадан болғанда 70–80 % сабақ өлетіні анықталды. Жұмыртқа салу бидайдың жоғарғы жапырақтарының төменгі бөлігінде, салуда 35–50 жұмыртқаға дейін болады, температура мен ылғалдылыққа байланысты одан да көп болуы мүмкін. Аналықтың өсімталдығы 20–21 °С ауа температурасында және 60–70 % салыстырмалы ылғалдылықта 150–200 жұмыртқаны құрайтыны анықталды.

6–10 күннен кейін жұмыртқадан шыққан дернәсілдер жапырақтардың, сабақтардың, бидай масақтарының және дәнді дақылдардың қоректік заттарымен қоректенеді, өздерінің жетілуінде олар бес жастан өтеді және 10–20 күн ішінде қыста физиологиялық дайындықтан өтетін жас қандалаларға айналады. Түнде немесе жоғары ауа температурасында қандалалар масақтардан түсіп, өсімдік қалдықтарының немесе топырақ кесектерінің астына тығылады. Жас қандалалардың жаппай қанаттануы дәннің сүттеніп немесе толық пісу кезеңін өтеді. Жетілуін аяқтамаған дернәсілдер мен жас қандалалар егінді жинағаннан кейін жерге түскен масақ пен астықта қоректенуі мүмкін, жыл ішінде бір ұрпақ пайда болады. Бидайды жинағаннан кейін, қоректенуді аяқтаған қандалалар күндізгі немесе қыстайтын жерлерге кешкі уақытта ұшып барады. Олар 4–5 м деңгейінде ұшады. Қандалалардың ұшуының себебі – қоректің жетіспеушілігі және ауа температурасының жоғары болуы. Қоректенуді аяқтамаған қандалалар басқа дақылдарға (жаздық дәнді дақылдардың, жүгері, көпжылдық дәнді шөптердің жиналмаған алқаптары) таралуы мүмкін.

Жақсы қыстау үшін қандалаларда қоректенуі және қоректік заттардың майлы денеде жиналуы өте маңызды. Дәннің толысуы кезеңінде мол қоректену және бидай жинауды кешіктіру қандалаларға қыстауды сәтті өткізу үшін жеткілікті мөлшерде май жинауға мүмкіндік береді. Қыс мезгілінде қандалаларға қыстан шығу үшін кезектесіп еруі және күрт салқындауы бар ауа-райының тұрақсыз сипаты қолайсыз, бұл ретте биік қар жамылғысы оларды топырақта қатып қалудан қорғайды.

Бақалшақ қандала дақылдың бүкіл өсіп жетілуі кезеңінде зиянын тигізеді, қыстаудан шыққан қандалалар өсу нүктесін зақымдап, масақтың бүршігіне әсер ете отырып сабақтың түбіне укол жасайды. Сыртқы жағынан қарағанда, бұл орталық жапырақтың қурап қалуы түрінде көрінеді, зақымдану өсімдіктің өлуіне әкеледі. Өсімдіктің әртүрлі бөліктерінің шырынымен қоректенетін дернәсілдер масақтың ақ масақтануына және пішінінің өзгеруіне әкеледі. Үлкен жастағы дернәсілдер мен жас қандалалар сүттеніп пісуден толық піскенге дейінгі кезеңде үлкен зиян келтіреді, олардың шағуы көрінетін шағу ізі бар семген, қатпарлы түйіршікті дәндердің қалыптасуына әкеледі, бұл аймақта эндосперм борпылдақ болып қалады, өйткені, қандала дәнге өзінің сілекейімен нәтижесінде желімшелікті ыдырататын, астықтың наубайханалық, тағамдық және себу сапасы азайтатын күшті протеолитикалық ферменттерді енгізеді. Қандалалар дәнінің жоғары мөлдірлігімен ерекшеленетін күшті және құнды бидай дақылдарына үлкен зиян келтіреді. Мұның бәрі 1 м2-ге 1–3 қандала санымен дақылдың өнімділігінің 6–7 ц/га төмендеуіне әкеледі.

Қандалалар санының динамикасын талдау ұзақ депрессия кезеңдері (10 жылға дейін немесе одан да көп) қандалалар санының өскен жылдарымен (2–4 жыл) ауысып отыратындығын көрсетті, бұл онда қандалалар қыстаудан ерте жаппай шығуы байқалатын жылы және құрғақ көктемде 2–3 жылдық кезеңмен қолайлылық тудырады. 

Шарбақты, Тереңкөл және Железин аудандарында қандаланың бірнеше имагосы табылды, егістіктер жәндіктердің қыстайтын жерлеріне – орман шоқормандарына жақын орналасқан.

Chorosoma schillingi қандаласы дәнді дақылдар мен жабайы көпжылдық дәнді дақылдардың вегетативтік және генеративтік мүшелерін зақымдайды. Қандалалардың шаққан және қоректенген орындарында олар бірігіп, жапырақтардың толық өлуіне әкелетін ақ дақтар пайда болады, сонымен қатар, қандалалар гүл үлпектерін және масақтардағы түйіндерді зақымдайды, бұл ақ масақтануға және дәннің семуіне әкеледі. Жас қандалалар бидайда өсімдіктің түтіктену кезеңінде пайда болады, тамыз-қыркүйек айларында жұмыртқа салады, ұрпағы бір жылдық. Түр барлық аудандарда кездеседі.

Астық қоңыздары екі түрден тұрады: крестоносец қоңызы (Anisoplia Agricola) және красун қоңызы (Anisoplia segetum), бидайды, арпаны, ал дәнді дақылдардың жабайы түрлерінен – атқонақ, бидайық, арпабас, еркекшөп және т. б. артық көре отырып дәнді дақылдар тұқымдасының өсімдіктерінде (Poaceae) қоректенеді. Морфологиялық жағынан жақын түрлер негізінен қанатының алдындағы суретімен ерекшеленеді. Қоңыздардың ұшуы жылы ауа-райына байланысты мамырдың аяғында-маусымның басында атап байқалады, өйткені 2021 жылдың көктеміндегі ауа-райы ауаның жоғары температурасымен ерекшеленді, содан кейін мұндай жағдайлар олардың ертерек көктеуіне қолайлы болды және тамыз айында аяқталады, климаттық жағдайларға байланысты ол бір айдан екі айға дейін созылуы мүмкін. Топырақтан ерте шыққан кезде олар жабайы дәнді арамшөптермен қоректенеді, содан кейін дәнді дақылдарға ұшып барады. Қоңыздар дала өсімдіктері бар құрғақ, ашық жазықтарға көбірек назар аударады. Қоңыздар көбінесе құмды топырақтардан аулақ бола отырып балшықты, сазды, қара топырақты жақсы көретіндіктен олар тек Железин және Тереңкөл аудандарында байқалды, сонымен қатар осы аудандардың зерттелген шаруашылықтарында жемдік мақсаттағы еркекшөп дақылдары бар алқаптар бар, сондай-ақ № 7 егістіктің (Тереңкөл ауданы) жанындағы табиғи стацияларда, осы жерлерде қоңыздар белсенді қоректеніп, жұптасқан еркекшөптің жабайы түрі өскен. Осы кезеңдегі дақылдың жетілуінің кезеңі – түптену, сондықтан олар дақылдарға әлі қоныстанған жоқ. Крестоносец қоңызының саны (Anisoplia agricola) барлық астық фитофагтарының жалпы санының 38,5-тен 82,5 %-ға дейін, красун астық қоңызы (Anisoplia segetum) 11,6-дан 15,4 %-ға дейін болды.

Имаго жылу сүйгіш және жарық сүйгіш, сондықтан олар таңертең өсімдіктерде 9–10 сағаттан ерте пайда болмайды, ыстық, шуақты күндерде 20 °C-тан жоғары температурада ең белсенді (қоректенеді, ұшады және жұптасады), түнде олар масақтардан топыраққа түседі, бұлтты, жаңбырлы күндерде де топырақта болады, жер мен оның үйінділерінің астында, жарықтарда, өсімдік қалдықтарына жасырынады. 15 °C-тан төмен температурада белсенді емес. Осыған байланысты қоңыздардың жаппай көбеюі жылы құрғақ жылдары байқалады, ал суық, жаңбырлы жаз олардың санын күрт төмендетеді. Осылайша, 2021 жылғы өсіп жетілу кезеңнің ауа-райы жағдайлары олардың жазының белсенді болуы мен жұптасуларына ықпал етті: маусымның орташа айлық температурасы 17,5°С, шілдеде – 20,8 °С болды, осы айларда жауын-шашынның жетіспеушілігі тіркелді, мол жауын-шашын маусымның үшінші онкүндігінде екі тәулік ішінде ғана болды (Тереңкөл өзені).

Екі аптадан кейін аналықтар топыраққа көміліп жұмыртқа сала бастайды, жұмыртқаларын топырақтың ылғалды қабаттарына 10–12 см тереңдікке салады, негізінен пар айдайтын, отамалы және техникалық дақылды жерлерде салады, өйткені олар борпылдақ жеңіл топырақты жақсы көреді, құрғақ жылдары жұмыртқаларды көбінесе ылғалдылық жоғары және тереңірек болатын алқаптардың жиектеріне салады. Құрғақ ауа-райында жұмыртқалар көп мөлшерде өледі, дернәсілдер тамызда жаппай өсіп, қарашірік пен өсімдік тамырларымен қоректенеді. Дернәсілдер екі рет қыстайды және топырақта 22–23 ай өмір сүреді. Тіршілік ету тереңдігі топырақтың жоғарғы қабатының ылғалдылығына және температураға байланысты: көктемде олар 1–5 см қабатта орналасады, жазда ылғалдың жетіспеушілігімен олар 20–30 см-ге дейін тереңірек түседі, жауын-шашын немесе суару кезінде, сондай-ақ күзде дернәсілдер топырақ бетіне жоғары көтеріледі, суық ауа райының басталуымен олар тереңге, топырақтың қатпайтын қабаттарына кетеді. Олар 40 см-ден төмен тереңдікте 0 °С плюс 1,5 °С температурада қимылдамай қыстайды. Екінші қыстаудан кейін олар көктемде өсімдіктердің, соның ішінде бидайдың тамырларымен қоректеніп, топырақтың жоғарғы қабатына көтеріледі. Мамыр-маусым айларында олар топырақта 10–15 см тереңдікте қуыршақтала бастайды, ал қуыршақтың дамуы топырақтың жарығы мен ылғалдылығына байланысты. Жас қоңыздар маусым-тамыз айларында топырақтан шығады, олардың шығуы масақтану кезеңіне - бидай дәнінің сүттеніп пісуіне келеді, ол барлық дәндерге қарағанда қоңыздардан қатты зардап шегеді, өйткені олар онымен үш аптадан астам уақыт қоректенеді. Алайда қоңыздардың бір ұрпағы екі жыл ішінде дамиды, сондықтан келесі жылы қоңыздардың жаппай пайда болмауы да мүмкін.

Қоңыздар көбінесе егістіктердің шеттерінде шоғырланады (60–80 м), бұл олардың дернәсілдері орналасқан отамалы немесе техникалық дақылдар алқаптарында пайда болуымен, содан кейін дәнді дақылдарға ұшуымен түсіндіріледі. Егіндерге көп қоныстануымен имаго егістікке түбіне қарай ұшып бара алады, бірақ олардың шеттерінде олардың шоғырлануы 2–3 есе жоғары болады.

Қоңыздардың зияндылығы дернәсілдерге қарағанда жоғары. Қоңыздар басын масақтың қабыршақтарының арасына тығады да және сүттеніп пісуі кезінде дәндерді жейді, ал қатты дәндер соғылып жерге түседі. Олар іштеріндегінің барлығын қағып түсіріп, масақтарды жай ғана бүлдіреді. Осылайша, қоңыздар оны жеуге қабілетті болғаннан әлдеқайда көп өнім жойылады. Әр қоңыз өмір бойында 7–8 г дән жейді және жалпы 9–10 масақты жояды. 1 м2-ге 10 қоңыздан көп болған кезде астық шығымының ысырабы 50 % жетеді. Қолайлы жылдары зиянкестердің нақты саны жекелеген егістіктердің шеттерінде м2-ге 60–100 қоңызға жетеді. Екінші жастағы дернәсілдер өсімдіктердің сабақтары мен тамырларын кеміріп, әртүрлі дақылдардың өскіндерінің сарғаюына, кебуіне, дақылдардың сиреуіне әкеледі. Қоңыздардың жетілуі мен көбеюі үшін ең оңтайлы жағдайлар жазда ыстық, құрғақ ауа-райында, имагоның пайда болу уақыты бидайдың масақтануымен сәйкес келген кезде және өмірдің екінші жылындағы дернәсілдердің өлімі аз болған кезде қалыпты ылғалды жылдары қалыптасады.

Көккөз шыбын (Chlorops pumilionis) астық шыбындары (Chloropidae)тұқымдасына жатады, дәнді дақылдарды, соның ішінде жаздық бидайды зақымдайды. 2 және 3 жастағы дернәсілдері астық арамшөптерінің өркендерінде қыстайды, көктемде олар қоректенуді қалпына келтіреді, дернәсілдердің қуыршақтануы мамыр айында өркенде жүзеге асады. Шыбындардың ұшуы мамырдың аяғынан маусымның басынан 16 °C температурада басталады, 4–5 күннен кейін аналықтар дәнді дақылдардың жоғарғы жапырақтарына жұмыртқа сала бастайды. Шыбын жұмыртқалары жеткілікті ылғалды қажет етеді, ал су жетіспесе және ауа температурасы жоғары болса, олар өледі. Жекелеген үлгілері егін егу кезеңінен бастап толық піскенге дейінгі егістіктерде де, Шарбақты, Успен және Железин аудандарындағы стацияларда да кездесті, маусым айында ауа-райы құрғақ болды, жауын-шашын аз болды, жауын-шашын айдың үшінші онкүндігінде ғана болды, қолайсыз жағдайларға байланысты шыбынның жұмыртқаларының өлімі болуы мүмкін және имаго санының аздығымен түсіндіріледі.

Жаңадан пайда болған дернәсілдер жоғарғы жапырақтың қынапшасына еніп, масақтанбайтын немесе жетілуі кешігетін масақтың аяғын зақымдайды, осылайша дақылдың өнімділігі төмендейді. Осы жерде қуыршақтанады, жылына екі ұрпақ қалыптасады. Дақылдың дамуының кейінгі кезеңдеріндегі зақымданулар кезінде егіннің шығыны шамалы болады.

Астық меромизасы (Meromyza nigriventris) дәнді дақылдар мен жабайы дәнді шөптерді зақымдайды. Соңғы жастағы дернәсілдер сабақтарының ішінде қыстайды, көктемде қуыршақтанады, мамыр-маусым айларында шыбындардың ұшуы басталады. Аналық шыбындар жұмыртқаларын қазірдің өзінде жетілген өсімдіктердің жапырақтарына салады, екі ұрпақта дамиды, екінші ұрпақ шыбындарының ұшуы шілдеден тамыздың аяғына дейін басталады, түптенуден толық пісуінен дейінгі дақылдың даму кезеңдерімен сәйкес келеді. Меромизамен зақымдану дақылдың даму кезеңіне байланысты басқа астық шыбындарының (швед шыбыны және көккөз шыбын) зақымдауларына ұқсас. Дернәсілдер зиян келтіреді, олардың сабақ ішіндегі дамуы өсімдіктің өліміне немесе дамымаған масақтың пайда болуына әкеледі, меромиз дернәсілдері зақымданған кезде бидай сабақтарының қалыңдауы байқалады. Ол Железин ауданында табиғи стацияларда жиі кездеседі, мүмкін жақын жерде орман шоқормандары болғандықтан болар топырақта ылғал көп болады, өйткені меромиза ылғалданған биотоптарды жақсы көреді, сонымен қатар Тереңкөл, Успен және Ертіс аудандарында аздаған мөлшерде кездеседі.

Бидай қара шыбыны (Phorbia fumigata Meigen) – дәнді дақылдардың қауіпті зиянкесі болып табылады. Ерте дақылдар олардың зақымдануынан көп зардап шегеді. Дақылдың дамуының ең осал кезеңі – ол үшінші жапырақтың қалыптасуы. Бидай тұқымын себудің барлық аудандарда байқалды, бірақ Ертіс ауданындағы (№17 егістік – бұрынғы егілген күнбағыс) шыбындардың саны ең көп. Егістіктерде егін егу кезеңінен (жаппай ұшу) және дән толық піскенге дейін (бірлі-жарым даналар) тіркеледі. Жаңадан пайда болған дернәсілдер өсімдіктің ішіне еніп, өсу конусын зақымдап, орталық жапырақтың немесе бүкіл өркеннің өліміне әкеледі. Фитофагтың жоғары санымен өсімдіктерде олардың өліміне әкелетін үздіксіз зақымданулар байқалады. Көктемде имагоның ұшуы орташа тәуліктік ауа температурасы 6–8 °C және топырақ беті 9–10 °C дейін қызған кезде пайда болады.

Астық егегіш (Cephus pygmaeus) – дәнді дақылдардың зиянкестері болып табылады, фитофагтармен зақымдану дақылдардың өнімділігінің төмендеуіне және жас өркеннің жатып қалуына әкеледі. Соңғы жастағы дернәсіл қыстауға дәнді дақылдардың сабақтарының ішіндегі пілләға, олардың негізіне жайғасады. Имагоның ұшуы мамырдың аяғынан маусымның басынан басталады, қосымша айқышгүлді және күрделігүлді арамшөптермен қоректенеді, жұптасқаннан кейін қалың сабанды дәнді дақылдардың сабақтарына жұмыртқа салады. Жаңадан пайда болған дернәсілдер сабанның ішкі тіндерімен қоректенеді, сабаннан төмен түсіп, қоректенуді аяқтайды, ұрпақтары бір жылдық болады. Осылайша, толықтанбаған дәні бар семген масақ қалыптасады. Қуыршақтаудан бұрын ол сабақтың түбінде шеңберлі кесік жасайды, ол арқылы сабақ желден немесе жинау кезінде сынуы мүмкін. Тек Ертіс ауданында стацияда ғана біррлі-жарым данада тіркелді.

Сұр астық көбелегі (Аratea anceps) бидайға, арпаға және жүгеріге зиян тигізеді. Соңғы жастағы жұлдызқұрттар топырақтың жоғарғы қабатында 5–10 см тереңдікте топырақ пілләлерінде қыстайды, сонымен қатар сабан, өсімдік қалдықтары мен арамшөптердің астында кездесуі мүмкін. Көктемде температура 3–9 °С-дан жоғары көтерілгенде, жұлдызқұрттар қыстайтын жерлерінен шығып, арамшөптер мен астықтың дәнді дақылдарының өскіндерімен немесе егістіктегі астық қалдықтарымен қоректене бастайды, біздің жағдайда бұл сәуір айының соңы. Қуыршақтану мамырдың ортасынан маусымның бірінші онкүндігіне дейін топырақ пілләсінде немесе 2–6 см тереңдікте топырақта болады. Көбелектің ұшуы маусым айында ауа-райына байланысты байқалады, бір айға жуық уақытқа созылады. Сұр астық көбелегі тек Железин ауданында бидайдың даму кезеңдерінде – толық көктеу мен түптену кезінде табиғи стацияда тіркелді. Дақылдың өсіп жетілу кезеңінің кеш кезеңдерінде бақылау кезінде зиянкестер табылған жоқ. Көбелектер масақ дәндерінің түтігінде орналасқан сұйықтықпен және гүлдердің балшырындарымен қоректенеді, тек түнде 18–22 °C температурада белсенді болады. Жұмыртқалардың саны қуыршақтардың массасына, температураға және имагоның қоректенуі мен жұмыртқа салу кезіндегі ауаның ылғалдылығына байланысты. Плюс 24–25 °C ауа температурасы және ылғалдылық 70–85 % аналықтардың өсімталдылығының жоғарылауына ықпал етеді. Жұмыртқа салу кезеңінде ауаның ылғалдылығы талап етілгеннен едәуір төмен болғандықтан, бұл жұмыртқа санының азаюына және салынғаннан кейін олардың өлуіне ықпал етеді деп болжауға болады. Аналық жұмыртқаларын бидай масағының қабыршағының масақты және гүлді ішкі жағына салады. Ауа температурасына байланысты эмбрионның дамуы 5–15 күнге созылады. Жаңадан пайда болған дернәсілдер гүлдің ішінде масақтың бөліктерімен қоректене бастайды, масақ бойымен бір түйіннен екіншісіне ауысады. Төртінші жастан бастап олар ашық өмір салтына көшеді: күндіз олар жапырақ қолтығында және топырақтың беткі қабатында жасырынады, ал түнде олар масаққа көтеріледі де дәнмен қоректенеді, қоректену астық түйіндеген сәттен бастап толық піскенге дейін созылады. Оның дамуында сегіз жас өтеді, ал жас ұлғайған сайын зияндылығы артады. Орташа алғанда, бүкіл даму кезеңінде бір жұлдызқұрт шамамен 2 г дәнді жояды. Егінді жинағаннан кейін, жас жағынан үлкен жұлдызқұрттар топыраққа шашылған дәндермен қоректенеді, оны бүтіндей жейді, бұл сәтті қыстау үшін қажет және тұрақты суыққа дейін қоректену жалғасады, жылына бір ұрпақ дамиды.

Сұр астық көбелегінен және оның дернәсілдерінен зақымдану мөлшері жұлдызқұрттардың санына, қоректену кезеңінің ұзақтығына, бидайдың пісетін кезеңіндегі ауа-райына байланысты. Мысалы, құрғақ ауа-райында астықтың ысырап болуы, әсіресе ерте кезеңдегі дақылдарда, аз болады, өйткені астық тезірек толық пісетін кезеңге жетеді, кебеді және ылғалдылығы 20 %-дан жоғары астықты зақымдайтын жұлдызқұрттарды қоректендіруге қол жетімді болмайды. Суық және жаңбырлы ауа-райы дәнді дақылдардың пісетін кезеңін кешіктірсе, жұлдызқұрттар дәнмен ұзағырақ қоректене алады, бұл егін шығынын арттырады.

Осылайша, көктем-жаз мезгіліндегі мол жауын-шашын жекелеген жылдары жаппай көбеюдің өршуіне әкелуі мүмкін.

Астық жейтін барылдауық қоңыз (Zabrus gibbus) Тереңкөл және Ертіс аудандарында аз мөлшерде дәннің толық пісіп жетілуі – астықтың масақтану мәдениетінің дамуы кезеңдерінде байқалды. Ерте көктемде мамыр айында қуыршақтанатын жұлдызқұрттар қысқы баспанадан шығады. Қоңыздар пісу кезеңінде бидай дәнімен қоректенеді, ал кешірек дамыған кезде дәнді масақтан жартылай қағып алады. Тек кешке және түнде белсенді. Аналықтардың өсімталдығы қоректенулеріне байланысты. Егінді жинағаннан кейін қоңыздар арамшөптерде, орман белдеулерінің жанында, маяларда, сабанмен, өлекселермен және т. б. қоректенеді. Жаңадан пайда болған дернәсілдер олардың кебуіне және өсуінің артта қалуына әкеліп жапырақтармен қоректенеді.

Бидай дақылдарында астық зиянкестерінен басқа көп қоректі фитофагтар да байқалды. Олардың ішінде шегірткелер мен шалғынды көбелектер облыстың барлық аудандарында жиі кездеседі.

Көкқасқа кегірткелер дернәсілдер мен имаго сатысында да барлық ауылшаруашылық өсімдіктеріне зиян келтіреді. Жылына бір ұрпақ дамиды. Жұмыртқалар топырақтың жоғарғы қабатында текшеде қыстайды. Әр аналық 2–3 текше салады. Әр түрдің пайда болу уақыты рельефке, ылғалдылыққа, учаскелердің жылынуына байланысты. Дернәсілдер өскен сайын олардың тіршілік ету ортасы артады. Ересек көкқасқа шегірткелер ұзақ қашықтыққа ұшып барады. Дернәсілдер мен қанатты топтық емес шегірткелер қысқа қашықтыққа ұшады, негізінен тамақ іздеп, текшелер салу үшін орын іздейді. Көкқасқа шегірткелерден италялық прус немесе италялық шегіртке (Сalliptamus italicus) жиі кездеседі, бұл бір жылдық ұрпақ. Текшелер топырақта 2–5 см тереңдікте қыстайды. Дернәсілдердің пайда болуы мамырдың ортасынан бастап шілденің басына дейін болады. Олардың жаппай пайда болуы топырақтың плюс 23 °С-тан жоғары жылынуымен байқалады. Жас ағзалардың пайда болуы жаздың екінші жартысында байқалады.

Жаппай көбею жылдарында ол табын түрінде болуы мүмкін, осы кезеңде фитофагтың жиналуы ауылшаруашылық өсімдіктеріне айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін. Топтанған шегірткелер бірнеше ондаған шақырымға дейін ұзақ қашықтыққа ұшады, бірақ ауа массаларының әсерінен одан әрі тасымалдануы мүмкін. Алайда, мұндай топтар тез ыдырайды және жәндіктер жалғыз пішінді мінез-құлыққа ие болады.

Имаго жусан-дәнді дақылдарда, сортаң батпақтарда және қараусыз қалған жерлерде тұрады. Прус көбінесе жапырақтары мен сабақтарын ішінара немесе толығымен жеп, зақымдалған өсімдіктердің өліміне әкелетін жалпақ жапырақты өсімдіктермен қоректенеді. Фитофагтың санын азайтатын факторлар - көктемгі кезеңдегі топырақтың температурасы мен ылғалдылығы. Мысалы, ыстық және құрғақ жылдары жұмыртқалар кеуіп қалады, ал салқын және ылғалды жылдары олар саңырауқұлақ жұқпаларынан көп мөлшерде өледі. Осы вегетациялық жылдың мамыр айында жауын-шашынның жетіспеушілігі (1–4,2 мм) және жекелеген күндердегі жоғары температура (34–38 °C), ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмендігі (20–74 %) байқалды, бұл факторлар шегіртке жұмыртқаларының өліміне ықпал етуі мүмкін, өйткені айтарлықтай жиналған зиянкестер табылған жоқ.

Шалғынды көбелек (Loxostege sticticalis L.) қауіпті көп қоректі зиянкес. Үлкен жастағы дернәсіл топырақтың жоғарғы қабатындағы пілләде қыстайды, аязға жақсы төзімді және минус 30 °C дейін температураға төтеп бере алады. Жұлдызқұрттардың  қуыршақтануы 11–13 °C ауа температурасында басталады. Көктемде көбелектердің ұшуы 15–16 °C орташа тәуліктік ауа температурасында басталады, биылғы вегетациялық кезеңде бұл сәуірдің аяғы-мамырдың басы болды, түнде және қас қарайғанда имаго белсенді. Өсімталдықты арттыру үшін оларға нектармен және сумен қосымша қоректену қажет, ылғалдың жетіспеушілігі имагоның бедеулігіне әкелуі мүмкін. Эмбриональды даму ауаның температурасы мен ылғалдылығымен анықталады, 25–30 °C температурада ол 5–7 күнде өтеді, төмен температурада ол 10 күнге дейін созылады, егер температура 30 °C-тан жоғары болса және ауа ылғалдылығы 40 %-дан төмен болса, онда жұмыртқалардың едәуір бөлігі өледі. Жаңадан пайда болған жұлдызқұрттар оларды қаңқаға айналдырып өсімдіктердің жапырақтарымен қоректенеді, ал өскен жұлдызқұрттар өсімдікті тормен өріп, зақымдалған өсімдіктердің өліміне әкеліп, тамырлардан басқа барлық паренхиманы толығымен жейді. Белсенділікті күндізгі уақытта көрсетеді, түнде және жаңбырлы ауа-райында белсенді емес. Жұлдызқұрттардың дамуы сонымен қатар ауа температурасымен анықталады: 25–30 °C температурада олар 14–17 күнде дамиды, ал температура төмендеген кезде ол 30 күнге дейін созылады. Сондай-ақ, бірінші жастағы жұлдызқұрттар ауаның ылғалдылығын өте қажет етеді, олар өсіп, дамыған сайын ылғалға деген қажеттілік азаяды. Жұлдызқұрттар күннің жарық уақытының ұзақтығына да сезімтал. Оңтайлы температура мен күннің ұзақтығы 16 сағат немесе одан да көп болған жағдайда олардың дамуы үздіксіз жүреді. Плюс 18 °C-тан төмен температурада және күндізгі жарықта 14 сағаттан аз уақыт ішінде жұлдызқұрттардың дамуы тоқтап, диапауза байқалады. 

Қоректенуді аяқтағаннан кейін, жұлдызқұрттар қуыршақтану топыраққа түседі. Қуыршақтану кезеңі ауа температурасына байланысты және 12-ден 25 күнге дейін созылуы мүмкін. Жұлдызқұрттар көп қоректі, дәнді дақылдарды көбінесе жас кездерінде басқа қорек болмаған кезде зақымдайды, ал өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін ғана емес, генеративті мүшелерін де жей алады. Олардың ең үлкен зияндылығы көктемде бидайдың дамуының бастапқы кезеңдерінде. Жаппай даму кезінде (8–10 жылда бір рет) жұлдызқұрттар жолындағы барлық өсімдіктерді жеп, бір егістіктен екіншісіне ауыса алады.

Шабындық көбелек қоныс аударуының екі түрімен сипатталады: біріншісі көбелектердің қосымша қорек іздеу үшін және жұмыртқа салудың оңтайлы жағдайларын іздеу үшін ұшып баруымен (20–25 км қашықтықта) байланысты; екіншісі – имагоны үлкен қашықтыққа (1000 км-ге дейін) тасымалдайтын күшті ауа ағындарының әсерінен болады. Зиянкестердің санын, әсіресе аз қоныстанған жерлерде және зиянкестердің қыстайтын қоры қалыптаспайтын жерлерде болжаудағы қиындықтар қоныс аударудың екінші түрімен байланысты.

Шабындық көбелектің дамуына ауа-райы әсер етеді. Оңтайлы шарттары: ауа температурасы – 25 °С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы – 60–70 %, тамшылы-сұйықтықты ылғалдың болуы. Биылғы жағдай фитофаг үшін қолайсыз болды, сондықтан ол үшін оңтайлы температурада жауын-шашынның жетіспеушілігі және мамыр мен маусымда ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмен болды, бұл оның жаппай дамуын тежейді. 16 °C-тан төмен температурада көбелектердің жұмыртқалар жетілмейді, ал жоғары температурада (35 °C-тан жоғары) және ылғалдың жетіспеушілігінде имаго бедеулігі пайда болады (аналықтардың аналық бездері азғындайды). Фитофагтың дамуы үшін ең төменгі температура – 10–12 °C, ұрпақтың толық дамуы үшін тиімді температураның жиынтығы – 400 °C.

Осы зиянкестерден басқа аз мөлшерде жапырақ жегіш қоңыздардың түрлері (Chrysomelidae), қалқан қандалалар (Pentatomidae), бізтұмсықтар (Сurculionidae), сыңармүйіздер (Mylabris), медляктардың әртүрлі түрлері (Blaps), имаго және гамма-көбелектің құрттары (Autographa gamma), шегіртке (Tettigonioidea), шыртылдақтар (Еlateridae), дала қандалалары (Lygus pratensis (L.) және т. б. кездесті.

Павлодар облысында 2021 жылғы өсіп жетілу кезеңнің ауа райы жағдайлары жаздық бидайдың ауруларының дамуына қолайлы деп сипатталды.

Железин ауданы жағдайында № 16(1) егістікте түтіктену кезеңінде тамыр шірігі (Вipolaris sorokiniana) сынама алынған өсімдіктердің 33 % табылды, бұл осы кезеңдегі жауын-шашынның көптігімен байланысты. Көктеу кезеңінде тамырлар таза болды, өйткені тұқымдық материал фунгицидпен өңделген болды. Дәннің толысуы кезеңінде бұл көрсеткіш 20 %-ға дейін төмендеп, жапырақта қара қоңыр дақтар пайда болды. Тамыр шірігінің төмендеуі Эфир Экстра + Галантный + Клорид 200, ВК (инсектицид) + Пропикон 250, КЭ (фунгицид) бактік қоспасымен өңдеу жүргізілумен байланысты. Пропикон 250, КЭ – дақылдарды саңырауқұлақ ауруларының кең ауқымынан қорғауға арналған жоғары тиімді жүйелік фунгицид. Пропиконазол өсімдіктердің ассимиляциялық бөлігімен өте тез сіңеді және патогендердің өсуін бірден тоқтатады. Фунгицидтік өңдеудің максималды тиімділігіне саңырауқұлақ ауруларының дамуының алғашқы кезеңдерінде қолданған кезде қол жеткізіледі. Толық пісу кезеңінде сынамадағы өсімдіктердің 30 %-да тамыр шірігі қоздырғышы (Bipolaris sorokiniana (Helmintosporium sativum) байқалады (50-сурет).

50-сурет – Железин ауданының егістіктерінде жаздық бидайдың ауруының таралуы №16(1) егістік, бидай сұрыпы Ликомеро

13(2) егістік жағдайында дәннің толысуы және толық пісудің басталуы кезеңінде өсімдіктердің тиісінше 25 % және 30 %-да тамыр шірігі байқалады, ал өсімдіктердің 5 %-да жапырақтардың қара-қоңыр дақтылықтары табылды. Өсімдіктің жетілуінің бастапқы кезеңдерінде патология байқалмайды, мұны біз өсімдіктің жетілуінің бастапқы кезеңінде фитопатогендерге төзімді Омская 35 аудандастырылған сұрыпын өсірумен байланыстырамыз (51-сурет).

51-сурет – Железин ауданының №13(2) егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Омская 35 элита

№ 57 егістікте (бидайдың бұрынғы егілген егісі) (52-сурет) және 57-егістікте (зығырдың бұрынғы егілген егісі) (53-сурет) дәннің толысу кезеңінде және толық пісудің басталуында сәйкесінше 25 % және 35 % тамыр шірігі (Bipolaris sorokiniana) бар өсімдіктер анықталды және қара қоңыр дақтылықтары (Bipolaris sorokiniana) бар жапырақтар және фузариозды (Fusarium graminearum) дақтары масақтар бар. Біз екінші егістіктің көрсеткіштерінің жоғарылығын бұрынғы егілген егіспен байланыстырамыз, өйткені екі учаскедегі тұқымдар да дәріленбеген және Омбы селекциясының аудандастырылған сұрыптарына жатады.

52 – сурет – Железин ауданының №57 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Оралсібір

53-сурет – Железин ауданының №57 (Звездочка) егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Оралсібір

Ертіс ауданының агроценоздарындағы тамыр шірігінің алғашқы белгілері № 17, № 85, № 84 және № 50 егістіктерде дақылдарды түптену кезеңінің соңында (54–58-суреттер) – тиісінше сынамадан алынған өсімдіктердің 3 %, 3, 3 және 6 % анықталды. № 31, № 84 және № 85 егістіктердегі толық пісу кезеңінде өсімдіктердің 60 %, 50 % және 50 % сәйкесінше тамырдың шірік (Вipolaris sorokiniana) және (Fusarium graminearum) белгілері болды. Тамыр шіріктерінің қарқынды дамуына ауылшаруашылық технологиясының бұзылуы, құрғақшылықтан топырақтың шамадан тыс ылғалдылығына дейін күрт ауытқу ықпал етті, бұл осы аймаққа тән болды. № 85, № 50 және № 17 егістіктер жағдайында сүттеніп пісу кезеңінде масақтың ақ зеңденуінің іздері (Fusarium graminearum) 5 %, 16 % және 4 % сәйкесінше және 5 % альтернариоз (Alternaria tenuis Fr.) № 50 егістікте анықталды.

54-сурет – Ертіс ауданының №31 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Тризо

55-сурет – Ертіс ауданының №17 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Қазақстан 15

56-сурет – Ертіс ауданының №50 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Қазақстан 15

57-сурет – Ертіс ауданының №85 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, сұрыпты емес

58-сурет – Ертіс ауданының №84 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, сұрыпты емес

2021 жылдың тамыз айындағы гидротермиялық жағдайлар бидай дақылдарының зақымдануының өсуіне ықпал етті. Жаздық дақылдардың агроценоздарындағы жұқпаның қолда бар қоры өсіп жетілу кезеңінде қолайлы ауа-райы жағдайында олардың кең таралуын қамтамасыз ете алады, бұл мол жауын-шашын, содан кейін ұзақ уақыт сақталатын ылғалдылық.

2021 жылдың жағдайында Тереңкөл ауданының агроценоздарында тамыр шірігі барлық жерде болды, дегенмен тұқым себу алдында өңделген болатын (59–61 суреттер). № 26 егістікте жаздық бидай дақылдарының толықтай көктеу кезеңінде ауру 19 %-дан аспады, түтіктену кезеңінде 24 % байқалды, ал масақтану кезеңінде ол 30 %-ға жетті. № 7 егістікте дәннің толысу сатысында жұқтырған өсімдіктердің пайызы – 24 %, ал масақтану кезеңіндегілер – 30 %- ға жетті. № 12 егістік жағдайында дәннің толысу кезеңіндегі тамырдан шіру белгілері өсімдіктердің 40 % байқалды, толық пісу кезеңінде зерттелген өсімдіктердің 50 % байқалды. Агроценоздарда жұқпаның мұндай қарқынды дамуына жауын-шашынның жетіспеушіліктен топырақтың шамадан тыс ылғалдануына дейін күрт ауытқуы ықпал етті, бұл осы зерттеу кезеңінде байқалды. 2021 жылғы вегетациялық кезеңде масақ фузариумы № 12 егістіктегі сынамадан алынған өсімдіктердің 2 % және № 25 егістікте сондай бірдей мөлшерде болды. Осы кезеңде жоғары температура аясында жауын-шашынның көбеюі осы аурудың дамуына ықпал етті. № 7 егістікте дәннің толысу сатысындағы өсімдіктердің 4 %  масақ септориозы (Septoria tritici/Stagonospora nodorum) белгілері табылды, бұған қолайлы ауа-райы жағдайлары да ықпал етті. Сондай-ақ, № 25 егістікте бидайдың тозаңды қаракүйесімен зардап шеккен өсімдіктер (Ustilago nuda) байқалды, зақымдану пайызы 5 %-ға жетті, бұл Омская 38 сұрыпының негізгі сипаттамалары бойынша осы жұқпаға өте сезімтал екендігімен байланысты. Климаттық жағдайлар, атап айтқанда жауын-шашынның жетіспеушілігі және артық ылғалдылық бұл аурудың дамуына ықпал етті.

59-сурет – Тереңкөл ауданының № 25 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Омская 38

60-сурет – Тереңкөл ауданының № 26 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Оралсібір

61-сурет – Тереңкөл ауданының № 12 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Оралсібір

Успен ауданының агроценоздарында келесі көрініс байқалды. Түптену кезеңінде № 65 егістікте (Лозовское) жапырақтардың сарғаюы байқалды, бұл кезең қатты құрғақшылықпен сипатталды. 2021 жылғы жағдайда бұл аймақта тамыр шірігі кейбір өсімдіктерде түптену кезеңінде байқалды. Масақтану кезеңінде өсімдіктердің зақымдануы 8 %-ға дейін, сүттеніп пісу кезеңінде ауру 10 % дейін және дәннің толық пісу кезеңінде тамырларда шірік (Bipolaris sorokiniana) 25 %-ға дейін байқалады (62-сурет). Бұл гидротермиялық жағдайларға байланысты, ауа мен топырақтың жоғары ылғалдылығы (мол жауын-шашын маусымның аяғында, шілде айының басында болды) жұқпаның дамуына себеп болды. Дәннің толысу – сүттеніп пісу кезеңінде зерттелген өсімдіктердің 20 %-да қара-қоңыр дақтану белгілері болды. Қолайлы климаттық жағдайлар аурудың дамуына ықпал етті. № 65 егістікте (Ковалевское) түптену кезеңінде тамыр шірігінің таралуы болмашы ғана, масақтану кезеңінде ол 12 %-дан аспады, ал толық пісу кезеңінде ол 20 %-ға жетті (58-сурет). Бұл аурудың дамуына жаздық бидайдың дамуының осы кезеңдерінде байқалған мол жауын-шашын ықпал етті.

62-сурет – Успен ауданының №65 (Лозовское) егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Тризо

63-сурет – Успен ауданының №65 (Ковалевское) егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, бидай сұрыпы Омская 35

Шербақты ауданының агроценоздары жағдайында № 118 егістікте көктеу кезеңінен бастап тамыр шірігі байқалды (Вipolaris sorokiniana), масақтану кезеңінде ол 30 %-ға жетті және дәннің балауызданып пісу кезеңінде 40 %-дан асты (64-сурет). Мұндай көрсеткіштер тұқым материалы тамыр жұқпаларына қарсы өңделмегендігімен байланысты, тұқым материалы да сұрыпты емес. Өскіндердегі шіріктен басқа, жапырақтардың сарғаюы байқалды, яғни өсімдіктерде ылғал жетіспеді, бұл вегетациялық кезең құрғақшылықпен ерекшеленді. Масақтану кезеңінде сынамадан алынған өсімдіктердің 30 %-да көп жауын-шашын кезінде болатын қоңыр дақтылық байқалады,  сонымен қатар өсімдіктер топырақта фосфордың жетіспеушілігіне байланысты болатын күлгін түске ие. № 51а егістігінде (65-сурет) тамыр шірігі өсімдіктің барлық даму кезеңдерінде, өскіннен бастап (шамамен 1 %) толық піскенге дейін (50 % дейін) байқалады. Бұл тұқымның өңделмегендігіне, себетін тұқымның сұрыпты еместігіне байланысты.

64-сурет – Шарбақты ауданының №118 егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, сұрыптық емес

65-сурет – Шарбақты ауданының №51а егістігінің алқаптарында жаздық бидайдың ауруының таралуы, сұрыптық емес

№ 35 және № 35/1 егістіктерде көктеу кезеңінде өсімдіктің тамыршірік белгілері болмады (66–67 суреттер), өйткені егу алдында тұқымдар дәнді дақылдардың өнуін тұқымдық, топырақтық, аэрогендік жұқпадан қорғауды қамтамасыз ететін Витакс, В.С.К. фунгицидімен дәріленген – түптену 30 күнге дейін. Олардың дамуы № 35/1 егістікте түптену кезеңінде шамамен 2 %, масақтану 30 %-ға дейін және дәннің пісуі сынамадан алынған өсімдіктердің 35 %-на дейін байқалады. Бұл аурудың дамуын мол ұзақ жауын-шашынмен байланыстырамыз. Тамыр шірігінің кеш дамуы агроценоздарға тән, онда тұқым материалы саңырауқұлақ ауруларына қарсы өңдеу жүргізіледі, агротехникалық жағдайлар мен ауыспалы егістер сақталады. Сондай-ақ, осы егістіктердің өсімдіктерінде толық пісу кезеңінде ылғалдылықтың жоғарылауына байланысты пайда болған көгеру байқалды.

66-сурет – Шарбақты ауданының №35 егістігінің алқабында жаздық бидайдың ауруының таралуы, Дала толқыны

67-сурет – Шарбақты ауданының №35/1 егістігінің алқабында жаздық бидайдың ауруының таралуы, Дала толқыны

5.1 Бидай өсімдіктерінің ауру қоздырғыштарымен зақымдануы

Фузариозды тамыр шірігі, қоздырғышы – Fusarium (F. culmorum, F. avenaceum, F. graminearum, F. oxysporum және т. б.) тұқымдасының түрлері, вегетация кезеңінде жұқпа ауа тамшылары арқылы таралатын конидиялармен жүзеге асырылады. Саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарында, топырақта, бетінде және тұқымның ішінде жіпшумақ, хламидоспора, қастауыш түрінде сақталады. Қоздырғыш тамырларды, түптену түйіндерін және сабақтарының негізін зақымдайды. Өсімдіктердің жұқтырған бөліктері қоңырға айналады, кейде құрғақ шірік пайда болып бүлінеді. Ылғалды жағдайда оларда жіпшумақ және саңырауқұлақтың ақ немесе қызғылт түстердің әртүрлі реңктері түріндегі спора тасушы пайда болады. Жапырақтары сарғайып, өледі. Ауру өскіндердің сиреуінің, жалпы және өнімді түптілігінің азаюының, ақ сабақтылығының, семген дәні бар дамымаған масақтың пайда болуының себебі болып табылады. Аурудың дамуына ықпал ететін факторлар: 1. Топырақтың ылғалдылығы жеткіліксіз немесе тұрақсыз құрғақ және жылы ауа райы; 2. Жәндіктермен механикалық зақымдану (68-сурет).

68-сурет – Өсімдіктердің тамыр шірігімен зақымдануы (қоздырғыш – Fusarium тұқымдасының түрлері)

Гельминтоспорозды (қарапайым) тамыр шірігі, қоздырғышы – Bipolaris sorokiniana Syn) (69-сурет). Қоздырғыш топырақта жұқтырған өсімдік қалдықтарында, бетінде және тұқымның ішінде сақталады. Вегетациялық кезеңде жұқпа ауа тамшылары арқылы конидиялардың көмегімен таралады. Ауру өскіндер мен көктерде колеоптильдің күреңденуі, жапырақтардың сарғаюы және деформациясы, өсімдіктердің жалпы мыжылуы; ересек өсімдіктерде – бастапқы және қайталама тамырлардың, түптену түйінінің және сабақтың беткі бөлігінің шіруі, күреңденуі және қараюы арқылы көрінеді. Жапырақтарда алақан бойымен созылған, көбінесе айналасы сарғайған, тұтасқан боз қоңыр дақтар пайда болады, аурудың бұл түрі қара-қоңыр дақтану деп аталады. Өсімдіктер өсуден артта қалады, ақ масақтық және өнімді сабақтардың өлімі байқалады. Кейде масақтағы дәндер қоңырға айналады, бырысады. Қоздырғыш - қара ұрықтың себептерінің бірі болып табылады. Аурудың дамуына ықпал ететін факторлар: 1. Ұзақ құрғақшылық; 2. 22–26 °С ауа температурасы (қоздырғыштың дамуы үшін оңтайлы); 3. Тұқымдарды терең отырғызу; 4. Қоюлатылған дақылдар; 5. Егіннің дәнді арамшөптерімен - жұқпа резерваторларымен қоқыстануы.

69-сурет – Өскіндердің тамыр шірігімен зақымдануы (қоздырғыш – Bipolaris sorokiniana Syn.)

Бидай альтернариозы – бидай дәніне әсер ететін, «эмбрионның қаралығы» белгілерін тудыратын Alternaria тұқымдасының саңырауқұлағынан туындаған ауру. Alternaria қоздырғышы пісетін тұқымдардың ішіне енеді, ал оның жіпшумағы негізінен жеміс қабығында және эндоспермада жиналады және кейде ғана эндоспермаға жетеді.

Бидайдың альтернариозы бидайдың масақты қабыршақтарында пайда болатын әр түрлі пішіндегі және түрлі-түсті реңктердегі қара дақтар түрінде көрінеді (70-сурет). Альтернариозбен ауыратын бидай тұқымдарының көктеуі кезінде келесі белгілер байқалады: өскіннің деформациясы, тұқымдарда күлгін, сұр немесе cұрғылт түсті болуы мүмкін әуелі торлы жіпшумақтың пайда болуы, сондай-ақ тамыр мойнының, бастапқы тамырлардың және сабақтың түбінің қараюы. Бидай альтернариозының дамуы мен таралуына жоғары температура (22–26 °C) және бидайдың гүлденуі кезінде және дәннің сүттеніп пісуі кезіндегі ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығы (95–97 %) ықпал етеді.

Септориоз, қоздырғыш – Septoria nodorum Syn. Вегетация кезеңінде жұқпа ауа тамшылары арқылы таралатын пикноспоралармен жүзеге асырылады. Саңырауқұлақ жіпшесі мен пикноспоралар өсімдік қалдықтарында, күздік дақылдарда, өлекселерде, арамшөптерде қыстайды. Жұқпаның маңызды көзі-тұқымдар. Өсімдіктердің барлық жер үсті мүшелерін зақымдайды (жапырақтары, жапырақты қынаптары, сабақтары, масақ өзегі, масақ қабыршақтары, дән). Көктеу-түптену кезеңінен бастап жапырақтары мен сабақтарында хлоротикалық жиегі бар немесе онсыз ашық-сарғыш, ашық қоңыр дақтар пайда болады. Дақтың ортасында немесе бүкіл бетінде қоздырғыштың спорасын тасушы қара ұсақ пикнидалар пайда болады. Сабақтарында ауру пісетін кезеңде жиексіз қоңыр, бұлыңғыр дақтар түрінде көрінеді. Сабақтар жиі бүгіледі. Масақты қабыршақтарда кейінірек ашық түстіге айналатын, қара нүктелер түріндегі көптеген пикнидтер бар қою қоңыр немесе қою күлгін дақтар бар (71-сурет). Масақты қабыршақтардан ауру дәнге ауысады.

70-сурет – Өсімдіктердің альтернариозбен зақымдануы (Alternaria қоздырғышы)

Аурудың дамуына ықпал ететін факторлар:

1) Күшті шық, дақылдардың жатып қалуы;

2) 20–25 °С температурамен үлескен жиі жауын-шашын;

3) Азотты тыңайтқыштардың жоғары дозалары;

4) Гербицидтердің, өсу реттегіштерінің артық дозалануы.

74-сурет – Бидай масақтарының септориозбен зақымдануы (Septoria nodorum қоздырғышы)

Фитофагтардың санына ауа-райы жағдайлары мен қоректену факторларынан басқа, олардың табиғи жаулары - энтомофагтар әсер етеді. Облыс аудандары бойынша энтомофагтардың үлесі барлық жәндіктерден (Тереңкөл ауданы) 2,44 %-дан 18,7 %-ға дейін (Успен ауданы) ауытқиды, ал жаздық бидайдың бұрынғы егілген егісі бойынша олардың саны таза жұпқа қарағанда жоғары, бұл жәндіктердің қыстауының жақсы жағдайларына байланысты болуы мүмкін, өйткені егістікте өсімдік қалдықтары көбірек қалады.

Біте мен шашақ қанаттылардың көптігіне кокцинеллидтер (Coccinellidae) және алтынкөздер (Chrysopidae) әсер етеді.

Басым түрлер: 7 нүктелі ханқызы (Coccinella septempunctata L.), 14 нүктелі ханқызы (Coccinula quatuordecimpustulak), арлекин ханқызы немесе 19 нүктелі ханқызы (Harmonia axyridis), қарапайым алтынкөз (Chrysopa carnea Steph) болды.

Қызыл қоңыздардың имаголары орман белдеулерінде, қуыстарда, ағаш қабығының астында қыстайды. Бидай алқаптарына біте пайда болғанға дейін де қоныстана бастайды. Жаздық бидайдың көктеу кезеңінде олар бірлі-жарым данада кездеседі. Алайда, түтіктену кезеңінен бастап олардың саны өсіп, дәннің балауызданып пісу кезеңінде максимумға дейін жетеді. Жұмыртқа салуға тек біте колонияларын қалыптасуымен бірақ кіріседі, өйткені жоғары өсімділік үшін жануарлармен қоректену қажет (тұтыну 200–300 біте). Жаңа пайда болған дернәсілдер белсенді түрде тамақ іздейді. Даму кезеңінде дернәсілдер 400–600 біте жейді. Қызыл қоңыздардың артықшылықтары – олар ауылшаруашылық зиянкестерін ересек және дернәсіл күйінде де жояды.

Қарапайым алтынкөз (Chrysopa carnea Steph.), бидай дақылдарында бұл түр, біздің бақылауларымыз бойынша түптену кезеңінен (бірлі-жарым данадан) бастап дәннің толық пісуіне дейін жайлады. Қарапайым алтынкөз жаздық бидай дақылдарына біте колонияларының пайда болуы кезінде, гүлдену кезеңіне белсенді түрде қоныс аудара бастайды. Сүттеніп пісудің басында олардың саны айтарлықтай артады. Алтынкөздің әрекетінің нәтижесінде біте санының төмендеуі неғұрлым қысқа мерзімде жүреді. Алтынкөздің дернәсілі 500–600 бітені жоя алады.

Сондай-ақ, аз мөлшерде келесі энтомофагтар кездесті: ктырь (Asilidae), диадегма (Diadegma crassicornis Grav.), үлкен дырылдауық (Bombylius major), Хейден аммофиласы (Ammophila heydeni), лиссонота (менискус) (Ichneumonidae, Lissonota sp.), шаншар офион (Ophion sp.), ызылдауық шыбын-жабайы ара (Chrysotoxum), ктенихневмон (Ctenichneumon panceri Wesm.) слепняк (Miridae) және т. б.

Энтомофагтардың аз саны бидай дақылдарындағы энтомофагтардың белсенділігінің төмендігін көрсетеді, сондықтан оларды белсендіру үшін шешімдер қажет. Оларды пестицидтерден қорғау үшін қолайлы жағдайлар жасау маңызды мәселе болып табылады. Фитофагтардың экономикалық зияндылығының шегін ескере отырып, препаратты тұтыну нормаларын сақтай отырып және дақылдарды өңдеудің қолданылатын әдістерін қатаң бақылай отырып, химиялық қорғаныс құралдарын мұқият қолдану керек. Қосымша қоректену үшін ересек энтомофагтар нектармен қоректенуі керек, сондықтан оларды дақылдарға жақсы тарту үшін гүлденген балды өсімдіктерінің жанында егістік орналастыра аласыз. Жәндіктердің қыстайтын жерлерін – аңыздардың, егістіктегі өсімдік қалдықтарын сақтау, бірақ топырақты өңдеу кейбір энтомофагтардың қыстау жағдайларын бұзуы мүмкін, бірақ сонымен бірге топырақты қопсыту жыртқыш барылдақ қоңыздар мен кейбір басқа энтомофагтардың белсенділігін арттырады. Егістіктердің орман жолақтарына, шоқормандар мен орман шетіне жақын орналасады, өйткені көптеген кокцинеллидтер қуыстарда және ағаш қабығының астында қыстайды.

Сұрыпты таңдау, ауыспалы егіс, топырақты өңдеу тереңдігі, себу және жинау уақыты және т. б. сияқты агротехникалық әдістерді қолдану зиянкестердің өмір сүру жағдайларына тиімді әсер етеді, осылайша егіннің ысырабын және фитофагтардың салдарынан оның сапасының төмендеуін азайтады. Сонымен қатар, сол белгілі бір агротехникалық тәсілді әртүрлі агроклиматтық аймақтарда қолданудың әсері бірдей болмайды, сондықтан агротехника әдістерін белгілі бір аймақтың немесе тіпті жеке шаруашылықтың топырақ-климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, сондай-ақ бидай фитофагтарының жиі кездесетін түрлерін ескере отырып таңдау керек.

Дақылдардың ғылыми негізделген ауысуы арқылы егістіктердегі зиянкестердің санын және егістіктердегі аурулардың даму дәрежесін азайтуға болады. Бидайды бидайлап өсіріп-өндіру сұр астық көбелегі, бидай бітесі, астық шыбындары санының өсуіне, тамыр шірік жұқпасының жиналуына қолайлы жағдай жасауға ықпал етеді

Белгілі бір дақылдарды өсіру кезінде ортақ зиянкестері бар туыстық және жабайы түрлерден кеңістіктік оқшаулауды сақтау маңызды, мысалы, еркекшөп пен бидай дақылдарын жақын жерге орналастырмау керек, өйткені Тереңкөл ауданында байқалғандай астық қоңыздарының пайда болуы және олардың егістікке қоныс аударуы мүмкін.

Саратов МАУ ғалымдарының айтуынша, жаздық бидай өсімдіктерінің сабақта жасырынатын фитофагтармен зақымдануы 100 м-ге дейін жойылған кезде 9–11 есе азаяды. Швед шыбыны 80 см ені бар дақылдардың шеттерін, бидай бітелерін және астық қоңыздарын салқын жылдары егістіктің шетінен оның орталық бөлігіне дейін 40 м-ге дейін, әдеттегі жылдары 60 м-ге дейін мекендейді.

Бидай агробиоценоздарына фитофагтар мен фитопатогендердің зиянды әсерін азайту үшін топырақты өңдеудің барлық түрлері және оларды уақтылы жүргізілуі маңызды. Көптеген фитофагтар топырақпен тығыз байланысты, бұл олардың ұзақ уақыт бойы немесе дамудың белгілі бір кезеңінен өту кезеңінде (жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ) тіршілік ету ортасы. Қопсытудың барлық түрлері топырақтың қыртысын бұзады, бұл өсімдіктердің қалыпты өсуіне және дамуына ықпал етеді және оларды зиянды ағзаларға аз сезімтал етеді. Бумен өңдеуді сапалы және уақтылы орындау кезінде қыстайтын зиянкестердің қоры күрт төмендейді.

Солтүстік Орал жағдайында жүргізілген зерттеулерге сәйкес, топырақты өңдеудің ұсақ аудармай жырту жүйелерінде аударып жыртумен салыстырғанда жәндіктердің саны 11,6–64,1 %-ға жоғары екендігі анықталды. Сонымен қатар, зерттеушілер атап өткендей, фитофагтардан басқа, қызыл қоңыз сияқты энтомофагтар да көп кездеседі. Ұсақ аудармай өңделген егістіктерде жолақ және сабақты бүргелер, жегілер, бидай бітесінің қоныстануы олардың қыстауы үшін қолайлы жағдайлармен түсіндіріледі: аңызақ, сабан қалдықтары.

Зиянды ағзалармен күресудің перспективалы әдістерінің бірі-олардың әсеріне төзімді бидай сұрыптарын таңдау.

Сонымен қатар, сұрыптар зиянкестердің зақымдануына әр түрлі әсер береді, кейбіреулері өнімділікті күрт төмендетеді, ал басқаларында ештеңе байқамайды. Мысалы, мұны сорғыш жәндіктерден – бітелер мен қандалалардан жақсы байқауға болады. Бақалшақ қандала тез пісетін сұрыптарға аз зиян келтіреді.

С.А. Щербакованың деректері бойынша, Ставрополь жағдайында күздік бидайда сұрыптардың бидай бітесіне төзімділігінің негізгі факторлары, олар ерте жетілуімен, жатаған өсуімен және масағының түктілігімен ерекшеленетін дақылдардың келесі әртүрлілігі болып табылады – lutescens, velutinum, leucospermum.

Егіс мерзімін таңдағанда мыналарды: бидайдың даму кезеңінің фитофагтың ең көп саны мен белсенділігі кезеңімен сәйкестік дәрежесін, зақымдану сипаты да байланысты болатын зақымдалған өсімдіктің жасы, сондай-ақ зиянкестердің енуіне жол бермейтін дақылдағы тіндердің қалыптасуын ескеру қажет.

Бидайды ұсынылған оңтайлы мерзімде себу ерте шығатын өскіндерді алуға мүмкіндік береді, бұл олардың зиянкестердің зақымдауына және патогендердің зақымдауына төзімділігін арттырады. Мысалы, бидайды мамыр айының басында егу кезінде сұр астық көбелегінің зақымдауы тиісінше 72 %, 10–15 мамырда – 32 % және 15 %, ал 25 мамырда – 7 % дәнді құрады. Осылайша, бұл мысалда дақыл пен зиянкестердің байланысы көрсетілген. Павлодар облысының әртүрлі аудандары үшін жаздық бидайды себу мерзімдері бойынша өз ұсыныстары бар, олар әлеуетті өнімділікті арттырады және фитофагтардан зақымдануды азайтады. Облыстың құрғақ дала аймағында бұл 15–25 мамыр аралығында, солтүстік аймақта – 20-30 мамыр аралығында. Алайда, Ю. А. Миренковтың, П. А. Саскевичтің деректері бойынша, бидайды ұсынылғаннан 3–5 күн бұрын ерте себу өсімдіктердің фитофагтармен зақымдануын 2–3 есе азайтады.

Көптеген зиянкестер тек дақылда ғана емес, сонымен қатар бидай агробиоценозының ішіндегі арамшөптерде, сондай-ақ табиғи стациялардағы дақылдардың жанында да дамиды және қоректенеді. Көбінесе ерте көктемде, дақылдың өскіндері әлі болмаған кезде, көптеген зиянкестер арамшөптермен қоректенеді, содан кейін олар егістіктерге (қабыршаққанаттылар, қос қанаттылар және т. б.) қоныс аударады. Көптеген гүлді арамшөптердің балшырындары гамма көбелектерге, шалғынды көбелектерге тамақ болады, бұл олардың өсімділіктерін арттырады. Сондықтан арамшөптер көптеген зиянкестер үшін қосымша азықтық ресурс болып табылады, олармен күресу маңызды агротехникалық әдіс.

Бидайды жинау уақыты зиянды ағзалармен байланысты егіннің жетіспеушілігіне, сондай-ақ олардың дамуын аяқтау жағдайларына әсер етеді. Мысалы, қысқа мерзімде жинау бақалшық қандала дернәсілдерінің өліміне әкеледі, ал ересек қандалалар сәтті қыстау үшін қажетті масса жинауға үлгермейді. Сондықтан егін шығынын және зиянды ағзалардың санын азайту үшін жинауды зиянкестердің тығыздығы жоғары алқаптардан бастау өте маңызды. Ұсынылған мерзімде бидайды сапалы жинау фитофагтардың өмір сүруіне қолайсыз жағдай туғызады, оларды қоректен айырады, сондықтан олар қыстауға дайындықсыз кетеді, бұл олардың айтарлықтай санының қырылуына әкеледі.

Павлодар облысының астықты аудандарында (Шарбақты, Успен, Железин, Тереңкөл, Ертіс) жаздық бидайдың аурулары мен зиянкестеріне мониторинг жүргізілді. Зиянды ағзалардың түрлік тиесілілігі анықталды, олардың эволюциялық-экологиялық стратегиялары мен тактикаларына талдау жасалды, экологиялық эквиваленттер топтарына тиесілілігі анықталды. Егістіктерге іргелес табиғи стацияларға мониторинг жүргізілді және бидаймен ортақ зиянды ағзалардың болуы анықталды, олардың егістіктерге және кері қарай белсенді қоныс аудару кезеңдері айқындалды. Жаздық бидай зиянкестерінің энтомофагтарының (жыртқыштардың, паразиттердің) негізгі топтарының таксономиялық құрамы мен саны анықталды, агроценоздардағы зиянкестер мен энтомофагтардың арақатынасы анықталды.

Жаздық бидайдың даму кезеңдерін осы кезеңдерде фитофагтар кешенінің санымен салыстыру, өскіндердің пайда болуынан бастап сабақтану кезеңіне дейін өсімдіктерге жолақ астық бүргесі мен жасырын сабақ зиянкестері белсенді түрде қоныстанатындығын көрсетті. Бұл жағдайда егін құрылымының өскіндердің тығыздығы және өсімдіктердің өнімді түптілігі сияқты элементтерінің төмендеуі жүреді. Сабақтану кезеңінен бастап масақтануға дейін егінге сорғыш зиянкестердің – бидай бітесінің имагосы, астық жегі, астық қандаласы және астық бітесінің жаппай қоныстануы жүреді. Дақылдың дамуындағы бұл кезең биомассаның қарқынды өсуімен және масақтың пайда болуымен сипатталады, сондықтан өсімдіктердің осы фитофагтармен зақымдануы масақтағы дәндердің санын азаюы есебінен дақылдың өнімділігін төмендетеді.

Егіннің қалыптасуы үшін ең қауіпті кезең – дәннің толысу – қалыптасу кезеңінен бастап сүттеніп пісуіне дейінгі кезең, негізінен сорғыш фитофагтар (бидай бітесінің дернәсілдері мен имагосы, біте) зиян келтіреді, осы кезеңде дақыл құрылымының маңызды элементі – дәндердің массасы қалыптасады, зақымдалған жағдайда дән семген, деформацияланған болып қалыптасады, егіннің айтарлықтай жетіспеушілігі байқалады, сонымен бірге астықтың сапалық көрсеткіштері ғана емес, сонымен қатар егу қасиеттері де төмендейді.

Ауа-райы жағдайлары мен қоректену факторларынан басқа, фитофагтардың санына олардың табиғи жаулары - энтомофагтар әсер етеді. Облыс аудандары бойынша энтомофагтардың үлесі барлық жәндіктерден (Тереңкөл ауданы) 2,44 %-дан 18,7 %-ға дейін (Успен ауданы) ауытқиды, ал бұрынғы егілген егіс бойынша таза жұпқа қарағанда жаздық бидайдың саны олардан жоғары, бұл жәндіктердің қыстауының жақсы жағдайларына байланысты болуы мүмкін, өйткені егістікте өсімдік қалдықтары көбірек қалады.

Павлодар облысында 2021 жылғы вегетациялық кезеңнің ауа райы жағдайлары жаздық бидай ауруларының дамуына қолайлы деп сипатталды. Зерттелетін барлық аймақтарда егістіктерде тамыр шірігі басым болды. Тамыр шіріктерінің қарқынды дамуына ауылшаруашылық технологиясының бұзылуы, құрғақшылықтан топырақтың шамадан тыс ылғалына дейінгі күрт ауытқу ықпал етті.

Сұрыпты таңдау, ауыспалы егіс, топырақты өңдеу тереңдігі, себу және жинау уақыты және т. б. сияқты агротехникалық әдістерді қолдану зиянкестердің өмір сүру жағдайларына тиімді әсер етуге мүмкіндік береді, осылайша олар егіннің ысырап болуын және фитофагтардың кесірінен оның сапасының төмендеуін қысқартуы мүмкін.

Егістіктердегі дақылдардың ғылыми-негізделген алмастыру арқылы зиянкестердің санын және егістіктердегі аурулардың даму дәрежесін азайтуға болады. Бидайды бидайлап өсіріп-өндіру сұр астық көбелегі, бидай бітесі, астық шыбындары санының өсуіне, тамыр шірік жұқпасының жиналуына қолайлы жағдай жасауға ықпал етеді.

Олардың әсеріне төзімді бидай сұрпын таңдау зиянды ағзалармен күресудің мүмкіншілікті әдістерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар, сұрыптар зиянкестердің зақымдауына әр түрлі әсер етеді, кейбіреулері өнімділікті күрт төмендетеді, ал басқаларында ештеңе байқамайды.

Осылайша, экологиялық заңдар мен заңдылықтарды, сондай-ақ өсімдіктерді қорғауды жүзеге асыруда фитопатогендер мен фитофагтардың болжамын қолдана отырып, ғылыми тәсіл жасау жаздық бидайдың агроэкожүйелерінің фитосанитарлық жағдайының өздігінен реттелу тетіктерін белсендіруге мүмкіндік береді.