Соңғы онжылдықта біздің елімізде экологиялық қауіпсіздік мәселелеріне көбірек көңіл бөлінуде. Қоршаған ортаға ықтимал қауіп төндіретін объектілерді экологиялық бағалау өте маңызды рөл атқарады. Көбінесе өнеркәсіптік кәсіпорындар жабылады немесе қайта бағытталады, оның ішінде олардың экологиялық қауіпсіздіктің заманауи стандарттарына сәйкес келмеуі себебінен, жобалары ең мұқият сараптамадан өтетін жаңа өндірістердің құрылысы туралы айтпағанда. Мұндай жағдайда сауатты инженерді экологиялық бағалау және зиянды шығарындыларды нормалау негіздерін білмесе, мұндай деп санауға болмайды.

Зерттеу пәні экологиялық сипаттағы қоғамдық қатынастар саласына жататын табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды («экологиялық менеджмент») басқарудың ақпараттық әдістерінің бірі болып табылады, ол сонымен бірге қоршаған орта мен халықтың денсаулығының өзгеруін зерттеу және болжау тәсілі болып табылады.

Негізгі міндеттері:

- осы курс бойынша оқу процесінде алынған теориялық білімді бекіту және тереңдету;

- жобалар мен шаруашылық бастамаларға, қоршаған ортаға әсерді бағалау жобаларына (бұдан әрі ҚОӘБ) экологиялық сараптама жүргізу тәртібі мен ерекшеліктерімен, сондай-ақ объектілерді экологиялық сертификаттауды жүргізу тәртібі мен ерекшеліктерімен танысу;

- ластаушы заттардың шығарындылары мен төгінділерінің қоршаған ортаға әсерін, физикалық факторлардың қоршаған ортаға әсерін бағалаудың негізгі әдістерін зерделеу және шекті рұқсат етілген әсерлердің нормативтерін анықтау, сондай-ақ қолданылатын технологиялар мен тазарту жабдықтарының қазіргі ғылыми-техникалық деңгейге сәйкестігін бағалау әдістерімен танысу.

Экологиялық бағалау түрлерін қарастыру қажет:

1) Қоршаған ортаға әсерді алдын ала бағалау.

2) Қоршаған ортаға әсерді бағалау.

3) Қоршаған ортаны қорғау бөлімі.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі (бұдан әрі ҚР ЭК) экологиялық сараптаманы (бұдан әрі ЭС) «экологиялық сараптамаға ұсынылған құжаттаманың Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының талаптарына сәйкестігін белгілеуге бағытталған және осындай құжаттаманы іске асырудың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға ықтимал елеулі қолайсыз әсерлерінің алдын алу, экологиялық сараптаманы қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын сараптамалық қызмет деп айқындайды. сондай-ақ Қазақстан Республикасының орнықты дамуының экологиялық негіздерін қамтамасыз ету».

Осы заңнамаға түсініктеме экологиялық сараптаманы «ескерту бақылауының ұйымдық-құқықтық нысаны және басқару қызметінің дербес түрі» ретінде айқындайды, ал түсініктемеге қоса берілетін экологиялық-құқықтық сөздік «шаруашылық жобалардың, жобалау алдындағы құжаттаманың, бағдарламалардың, бұйымдардың, материалдардың, шикізаттың, өнімнің, стандарттардың және өзге де заттар шешімдерінің экологиялық қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкестігін алдын ала тексеру» деген анықтамаға қосады.

Әзірге ҚОӘБ регламенттейтін жалғыз қолданыстағы қазақстандық нормативтік құжат-экологиялық бағалауды ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы (бекітілді Қазақстан Республикасы экология, геология және табиғи ресурстар Министрінің 2021 жылғы 3 тамыздағы № 23809 бұйрығымен) қоршаған ортаға әсерді бағалауды «Экологиялық кодекстің 67-бабында көзделген кезеңдерді қамтитын, көзделіп отырған қызметті іске асыру кезінде қоршаған ортаға ықтимал елеулі әсерлерді анықтау, зерделеу, сипаттау және тиісті зерттеулер негізінде бағалау процесі» деп айқындады.

Бір қарағанда, бір-біріне ұқсас ұғымдар кейбір семантикалық айырмашылықтарға ие.

ҚОӘБ – бұл оңтайлы шешімді (жобалау барысында) дайындау кезінде экологиялық талаптарды «есепке алу рәсімі» (немесе негіздеме – ақпараттық шара), содан кейін ЭЭ – дайын жобаның осы талаптарына «сәйкестікті белгілеу» және «оны іске асыру туралы шешім қабылдаудың рұқсат етілуін анықтау» (яғни, рұқсат – әкімшілік шара).

ҚОӘБ өзінің мәні бойынша жобаланған қызметтің әсерін зерттеу және оның қоршаған ортаға және адам денсаулығына әсерін болжау процесі болып табылады, ал экологиялық сараптама (ең алдымен мемлекеттік ЭЭ) қабылданатын экономикалық шешімдердің экологиялық заңнаманың талаптарына сәйкестігін алдын ала тексеру процесі болып табылады.

ҚОӘБ-ның мақсаты қажетті табиғат қорғау шараларын «анықтау және қабылдау» (яғни әзірлеу) болып табылады, ал ЭС-ның мақсаты – ҚОӘБ нәтижесінде қабылданған профилактикалық шараларға қарамастан, қолайсыз әсерлердің «алдын алу» (яғни тыйым салу) болып табылады.

Тиісінше, оның түрлері мен кезеңдері ерекшеленуі мүмкін: ҚОӘБ коммерциялық негізде орындалатын алдын ала сараптама ретінде қарастырылуы мүмкін; параллель мемлекеттік сараптама немесе ҚОӘБ ретінде қоғамдық ЭС әрекет ете алады; жобалық циклды аяқтайтын мемлекеттік ЭС – ниет сатысын бақылау тексерісі ретінде. Бұл ретте жобадан кейінгі кезең (экологиялық аудит, экологиялық ревизия және т. б.), сондай-ақ қолданыстағы және жұмыс істеп тұрған шаруашылық объектісінің сараптамасы болып табылады.

Осыған байланысты экологиялық сараптама және ҚОӘБ саласында табысты жұмыс істеу үшін мамандар, эколог-сарапшылар барлық проблемалар мен аспектілерді, функцияларды, рәсімдер мен әдістерді, белгілі бір шаруашылық қызметтің объектілері мен субъектілерін және оның қоршаған орта элементтері мен адам денсаулығына әсерінің экологиялық салдарын еркін бағдарлауы, сондай-ақ материалдар туралы білімге ие болуы керек экологиялық сараптама мен ҚОӘБ-нің ұйымдастырушылық-процедуралық принциптері мен ережелері негізделген заңнамалық-құқықтық және нормативтік база қажет болады.

Бақылау сұрақтары

1. Шаруашылық қызмет жобаларының экологиялық негіздемесінің мәні неде?
2. Жобаларға мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу қажеттілігі неде?
3. Әр түрлі жобаларды экологиялық бағалауда кешенділік, алдын алу және демократия принциптері қаншалықты маңызды?
4. Табиғи ортаға әсерді бағалаудың қалыптасуы туралы айтып беріңіз?
5. Мемлекеттің тұрақты дамуындағы экологиялық сараптамалардың рөлі қандай?