Әлемде қоршаған ортаның нашарлауынан туындаған алаңдаушылық артып келе жатқандықтан, қаржыландыру ұйымдары қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметіне немесе әрекетсіздігіне байланысты өз қарыз алушыларының несиелер бойынша төлемеу тәуекелінің алдын алу мақсатында жобаларды әзірлеу және шешім қабылдау процесіне экологиялық бағалау (бұдан әрі – ЭБ) рәсімдерін қосады. Экономикалық дамыған елдердің банктері инвестициялық жобаларды экологиялық сүйемелдеу бойынша бай тәжірибе жинады. Инвестициялық жобаның құрамдас бөлігі ретінде қоршаған ортаны қорғау мәселелері жатады.

Дамыған елдерде салық салу жүйесі, сондай-ақ тұтыну нарығының өсіп келе жатқан «экологиялануы» компаниялар мен оларды қаржыландыратын банктердің қызметіне интеграцияланған қысым жасайды. Осыған байланысты табиғатты қорғау талаптарын есепке алу бизнес стратегиясын әзірлеу және дамыту кезінде маңызды элемент болып табылады, сондай-ақ олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, энергияны, шикізат пен табиғи ресурстарды үнемдеу нәтижесінде өндірілетін өнімнің өзіндік құнын төмендету, экологиялық нормативтерді асырғаны үшін айыппұлдар мен өтемақыларды төлеуге байланысты шығыстардың болмауы нәтижесінде компаниялар қызметінің табысының кепілі болып табылады.

Қазақстандық банктер инвестициялық жобаларды қаржыландыру кезінде тәуекелдерді, оның ішінде экологиялық мәселелерді дербес санатқа бөлмей, тұтастай алғанда экологиялық тәуекелдерді бағалайды. Дамыған елдердің тәжірибесі бойынша қоршаған ортаны қорғау және халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелеріне көбірек көңіл бөлуге болады.

Жобаны экологиялық бағалауға қойылатын жалпы талаптар. Шетелдік кредиттік ұйымдардың қарыздар немесе кредиттер беруі шеңберінде қаржыландырылатын жобаның ЭБ қалай жүргізілетінін қарастырайық, өйткені бұл талаптар Қазақстан аумағында да қолданылады.

Банктер инвестициялық қарыздар беру есебінен жобаны таңдаудың, дайындаудың, әзірлеудің, жүзеге асырудың және кейіннен бағалаудың үлгілік циклі мынадай ретпен жүреді:

- қаржыландыру үшін жобаны таңдау;

- жобаны дайындау;

- жобаны егжей-тегжейлі пысықтау;

- жоба бойынша бағалау қорытындысы;

- несие беру туралы келіссөздер;

- несие беруге рұқсат беру;

- жобаны жүзеге асыру;

- жұмыстардың жүргізілуін бақылау;

- жобаны аяқтау.

Банктердің қоршаған ортаны қорғау бөлігінде жобаларды кредиттеуге қойылатын талаптары қарауға қабылданған жобалардың экологиялық тұрғыдан қолайлы болуы және қоршаған табиғи ортаның орнықты жай-күйін қамтамасыз етуі және оған кез келген салдарларды алдын ала анықтауға және жобаны дайындау кезінде оларды назарға алуға болатындығы болып табылады.

Жобалардың қоршаған ортаның тұрақтылығын қамтамасыз ету талабы белгілі экономикалық принципті растайды: күрделі шығындар кіріс ретінде қарастырылмауы керек. Табыс – бұл болашақта бірдей мөлшерде өнім беру мүмкіндігіне нұқсан келтірместен жобаның арқасында алуға болатын өнімнің максималды мөлшері. Қоршаған ортаның регенеративті мүмкіндіктерінен асып түсетін жоба өзінің болашақ өндіріс мүмкіндіктерін төмендетеді.

Тұрақты дамуды қамтамасыз ету инвестициялық қызметтің барлық кезеңдерінде экологиялық факторды ескеруді талап етеді: жоспардың пайда болуынан бастап оны жүзеге асыруға дейін және осы жоспар аясында қызмет аяқталғаннан кейін тіршілік ету ортасының күйін қалпына келтіруге дейін. Экологиялық факторды есепке алу дискретті емес, мынадай кезеңдерді қамтитын инвестициялық жобаны экологиялық сүйемелдеу түріндегі бірыңғай тәсіл шеңберінде үздіксіз және жүзеге асырылатын болуға тиіс.

Жобаның экологиялық жіктелуі (өтініш беруші / қарыз алушы осы жобаны іске асыру шеңберінде экологиялық проблемаларды қарау қажеттігінің дәлелдерін негіздейді, ал банк талдайды). Экологиялық жіктеу ұсынылатын жобаның қандай аспектілері экологиялық талаптар тұрғысынан маңызды емес екенін және болашақта оларды қарауға болмайтынын бағалау мақсатында да, жоспарлау және әзірлеу процесінде шешілуі қажет маңызды экологиялық проблемаларды анықтау мақсатында да қаржыландыру үшін ұсынылған жобаларды іріктеу сатысында жүргізіледі. Нәтижесінде жобаға оның қоршаған ортаға әсерінің ауқымы мен маңыздылығына байланысты санаттардың бірі беріледі. Жіктеудің басқа нәтижелері экологиялық сипаттағы маңызды мәселелерді, одан әрі ЭБ түрлерін және осындай бағалаудың алдын-ала күнтізбелік жоспарын анықтау болуы мүмкін. Оң шешіммен келесі қадамға өтіңіз.

Жобаның экологиялық негіздемесі (өтініш беруші қарыз немесе несие бөлу туралы шешім қабылдауда маңызды рөл атқаратын негізгі экологиялық мәселелерді анықтайды). Жобаны іске асыру ЭБ жүргізуді талап еткен жағдайда, қарыз алушы ол бойынша техникалық тапсырманың жобасын дайындауға және осы жұмысты орындай алатын мамандарды табуға міндетті. Техникалық тапсырма жобасын әзірлеу кезінде ЭБ өткізу жөніндегі іс-шаралар көлемін айқындау аса маңызды рөл атқарады. Әдетте, банктер техникалық тапсырманы қалыптастыруда белсенді рөл атқаруға тырысады, осылайша алынған білім көлемі қажет және жеткілікті болады. Ол үшін банк мамандары негіздеу жүйесін инвестициялау критерийлерімен байланыстырады.

ЭБ-ның көптеген мысалдары бар, олардың барысында ғалымдардың бастамасымен қоршаған ортаның барлық аспектілері туралы ақпарат жинауға үлкен қаржы жұмсалды. Олардың нәтижесінде шын мәнінде құнды мәліметтерден гөрі маңызды емес, кейде жай ғана артық ақпарат алынды. Жобаны әзірлеудің соңғы кезеңіндегі ақпараттың артықтығы туралы мәселе, егер техникалық тапсырманы тұжырымдау кезеңінде факторлар мен әсерлердің маңыздылығын жіктеу орындалмаса, сөзсіз туындайды.

Шын мәнінде, ЭБ-ның негізгі мақсаты тапсырыс беруші мен инвесторға жоба бойынша жұмысты жалғастырудың орындылығы туралы қорытынды жасауға көмектесу және оны жүзеге асырудың ең тиімді жолын таңдауға көмектесу болып табылады. Осылайша, ЭБ техникалық тапсырмасын әзірлеу кезінде банктер бірінші кезекте жобаны инвестициялау туралы түпкілікті шешім қабылдауда маңызды рөл атқаратын мәселелерге назар аударады. Экологиялық бағалауды тікелей қарыз алушының өзі жүргізеді. Оның жүргізілуі техникалық-экономикалық негіздемені дайындаумен және жобаны әзірлеумен тығыз байланысты. Бағалау нәтижелері туралы қорытынды есеп жоба бойынша қорытындымен жұмыс басталғанға дейін банкке ұсынылады. Қарыз алушы Жобаның қоршаған ортаға әсерінің ЭБ нәтижелері үшін толық жауап береді.

Жоба бойынша қорытынды түйіндемеде «қоршаған ортаны қорғау» бөлімін дайындау. Банк жобаны іске асыру кезінде қоршаған ортаны қорғауға байланысты міндетті шарттарды айқындайды. Банк қызметкерлері ЭБ нәтижелері мен ұсынымдарды қарайды.

Қарау нәтижелері бойынша олар қорытынды түйіндемеде қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің жай-күйі туралы қысқаша ақпаратты және оларды қалай шешу жоспарланғаны туралы мәліметтерді қамтиды. Жоба бойынша қорытынды түйіндемеде қоршаған ортаны қорғауға байланысты кез келген міндетті шарттар белгіленеді. Оны егжей-тегжейлі қарау нәтижелері бойынша банк жобаны кредиттеу туралы келіссөздердің басталуына санкция береді.

Қарыз алушылардың қоршаған ортаны қорғау жөніндегі міндеттемелерін қарыз немесе кредит беру туралы құжаттарға қосу және жобаны іске асыру процесінде экологиялық нормативтердің орындалуын бақылау. Қарыз алушымен келіссөздер барысында жобаның экологиялық қолайлылығын қамтамасыз ету және қоршаған ортаның тұрақтылығын сақтау кепілдігі бойынша жоспарланатын іс-шаралар қаралады. Қол жеткізілген уағдаластықтар мен міндеттемелер қарыз немесе несие беру туралы құжаттарға енгізіледі.

Теріс әсерлердің алдын алу жөніндегі іс-шараларды іске асыру және қоршаған ортаға әсер етудің іс жүзінде байқалатын түрлерін, сондай-ақ зиянды азайту немесе болғызбау жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау. Қарыз алушы орындайды және банк бақылайды.

«Қоршаған ортаны қорғау» бөлімін іске асырылған жоба бойынша қорытынды баяндамаға дайындау. Банк қызметкерлері қарыз алушының міндеттемелерін орындау нәтижелерін, ЭБ дұрыстығын және ұсынымдардың пәрменділігін қарайды.

Баламалы шешімдерді қалыптастыру ҚОӘБ процесінің негізгі міндеті болып табылады. Бұл ретте баламалы деп өзара эксклюзивті шешімдер түсініледі. Баламаларды қарау және бағалау мынадай критерийлер бойынша жүргізіледі:

- жергілікті (табиғи, әлеуметтік, экономикалық және т. б.) жағдайларға сәйкестігі;

- қоршаған ортаға ықтимал әсер ету түрлері;

- қосымша инфрақұрылымға қажеттілік;

- бүкіл жоба бойынша күрделі және пайдалану шығындары.

Баламалы шешімдерді іске асыру нәтижесінде қоршаған орта жай-күйінің өзгеруін бағалау мынадай әсер ету көздерін қарастыру негізге алына отырып жүргізіледі:

- болжамды алаңда орналастырылатын жаңа материалдық объектілер (ғимараттар, құрылыстар және т. б.);

- жұмыс істеуі қоршаған ортаның өзгеруіне себеп болатын негізгі және қосалқы технологиялардың элементтері;

- өмірлік циклі болашақ объектіні салумен немесе пайдаланумен байланысты объектілер;

- бұрын жүзеге асырылған, бірақ қазіргі уақытта тоқтатылған шаруашылық қызмет объектілері (үйінділер, террикондар, су қоймалары, жинақтағыштар, полигондар және т.б.).

Бұл жағдайда әсерлердің өзі екі түрге бөлінеді.

Қоршаған ортаға енгізу:

- ластаушы заттар;

- радиоактивті заттар мен сәулелену;

- шу мен діріл;

- жылу;

- электромагниттік сәулелену және т. б.

Қоршаған ортадан алып тастау:

- жер ресурстары (кеңістіктік-аумақтық);

- су ресурстары;

- флора мен фаунаның ресурстары;

- пайдалы қазбалар,

- агроөнеркәсіптік ресурстар (агроөнеркәсіптік кешенге тартылған құнарлы жерлер де, резервтік жерлер де);

- өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бағалы түрлерінің популяцияларының мекендейтін жерлері (өсімін молайту, көші-қон орындары және т. б.);

- мәдени, тарихи және табиғи ескерткіштер және т. б.

Әсер ету параметрлері келесі көрсеткіштер негізінде анықталады:

- әсер ету сипаты (тікелей, жанама, кумулятивті және т. б., оның ішінде белгілі бір уақыт аралығында көріну мүмкіндігін ескере отырып);

- әсер ету қарқындылығы (уақыт бірлігіндегі шама);

- әсер ету деңгейі (аудан немесе көлем бірлігіне шаққандағы шама);

- әсер ету ұзақтығы;

- уақытша әсер ету динамикасы (үздіксіз, мерзімді, қысқа мерзімді, тек апаттық режимдерде және т. б.);

- экспозицияны кеңістіктік қамту (таралу аймағы);

- шаруашылық және өзге де қызмет объектісінің қауіптілік шаралары (дәрежесі), (қауіпті өндірістер мен кәсіпорындардың қолданыстағы жіктеуіші бойынша) және т. б.

Баламалы шешімдерді іске асыру нәтижесінде қоршаған орта жағдайының өзгеруіне сараптамалық бағалауды қалыптастыру.

Сараптамалық бағалауды осы кезеңде тиісті мамандар жүргізеді, олар оларды өз тәжірибелері негізінде, сондай-ақ әдеби және қор деректері негізінде береді. Сараптамалық бағалау жоспарланған объектіні іске асыру және жұмыс істеу процесінде қоршаған орта компоненттерінің жай-күйінің өзгеруінің шамамен болжамын қамтуы тиіс. Бұл жағдайда ол үлгілі болса да, бірақ сонымен бірге егжей-тегжейлі есептеулерсіз болса да, сандық түрде көрсетілуі керек.

Баламалы шешімдерді іске асырудың ықтимал экологиялық және соған байланысты әлеуметтік, экономикалық және басқа салдарын талдау салдары мынадай критерийлер бойынша талданады:

- халықтың денсаулығы мен қауіпсіздігі;

- адамдарды басқа аудандарға көшіру мүмкіндігі;

- әдеттегі өмір сүру жағдайларын өзгерту;

- жұмыспен қамтудың дәстүрлі түрлерін өзгерту;

- генофондқа қауіп;

- жерді пайдалану.

Қоршаған ортаға зиянды әсердің алдын алу бойынша ұсыныстар әзірлеу

Ұсыныстар мыналарды қамтуы керек:

- іс-шаралар құрамы, олардың құнын есептеу және күтілетін әсер;

- оларды жүзеге асыру бойынша ұсынылатын жұмыс бағдарламасы;

- жұмыс бағдарламасын іске асыру жөніндегі ұйымдастыру шаралары;

- залал келтіруі мүмкін тараптарға өтемақы шаралары;

- басқа аспектілер.

 

Бақылау сұрақтары

1. Инвестициялық жобаны экологиялық сүйемелдеу қалай жүзеге асырылады?
2. Жобаны экологиялық бағалау қалай ұйымдастырылады?
3. Дүниежүзілік Банктің инвестициялық жобаларды экологиялық қолдауға қойылатын талаптарын тізімдеңіз.
4. ҚР-дағы Инвестициялық жобалаудың негізгі кезеңдерін атаңыз.