Экологиялық сараптама институты ҚР табиғатты пайдалануды басқару саласында шешімдер қабылдау жүйесіндегі ерекше тетік. ЭЭ рәсімінің бірегейлігі мемлекеттік басқару органының құрылымында «орналастырылған» бола отырып, ЭЭ ғылымның, техниканың және егжей-тегжейлі талдаудың өзіндік симбиозын білдіреді.

1988 жылы мемлекеттік экологиялық сараптаманы құру кезінде ҚазССР Мемлекеттік жоспары мен ҚазССР Мемстрой жүйелерін мемлекеттік сараптаудың нысаны бойынша да, мазмұны бойынша да өткен тәжірибесі пайдаланылды. Осы ведомстволардың сараптамалық бөлімшелеріндегі сияқты, экологиялық сараптама объектілері, мысалы, әлеуметтік-экономикалық даму туралы шешімдер қабылдауды негіздейтін материалдар (жоспарға дейінгі, жобалау алдындағы, жобалау және басқа құжаттама) болды. Экологиялық сараптама қызметінің нысаны мамандардың сараптамалық комиссиялары (топтары) (көбінесе ғылыми ортадан, жобалау ұйымдарынан, министрліктер мен ведомстволардан) болған және сол күйінде қалып отыр, ал осы жаңа сараптамалық қызметтің мазмұны – әрбір маманның өз құзыретіне сәйкес негіздемелік құжаттаманың қандай да бір бөлімін қарауы. Сараптама пәні де басқа біреудің тәжірибесінен өтті - нормативтік құжаттардың талаптары қаншалықты толық ескерілгенімен анықталатын негіздемелік құжаттаманың сапасы. 80 – ші жылдардың аяғында елдегі табиғатты қорғау ісін түбегейлі қайта құру туралы сөз болғанда, өткен тәжірибе бүкіл ел бойынша табиғатты қорғау органдарының жан-жақты желісін құрудың орындылығын көрсетті. Әрбір табиғатты қорғау комитетінде облыс, қала деңгейінде республикада сараптамалық бөлімше құрылды. Осылайша, МЭС ведомстволық тиесілігі туралы мәселе бірден алынып тасталды. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі экология және табиғи ресурстар министрлігінің құқықтарын толық бекітті.

2021 жылы күшіне енген ҚР жаңартылған Экологиялық кодексінде мынадай анықтама беріледі:

- экологиялық сараптама-экологиялық сараптамаға ұсынылған құжаттаманың Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының талаптарына сәйкестігін белгілеуге бағытталған және осындай құжаттаманы іске асырудың Халық денсаулығы мен қоршаған ортаға ықтимал елеулі қолайсыз әсерлерінің алдын алу, сондай-ақ экологиялық сараптаманы қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын сараптамалық қызмет. Қазіргі уақытта экологиялық сараптама және ҚОӘБ саласындағы қазақстандық заңнама жүйесін: ҚР Конституциясының 31 және 38 – баптары, іс жүзінде «қазақстандық экологиялық заңнаманың негіздері» болып табылатын ҚР Экологиялық кодексінің бірқатар баптары (85-105-баптары) құрайды. Республикалық заңдардан басқа, оларды нақтылайтын облыстар Үкіметі мен мәслихаттарының бірқатар қаулылары, сондай-ақ ҚР Президентінің бірнеше қосымша жарлықтары қолданылады.

ҚР Экологиялық кодексінде мемлекеттік ЭЭ-ге, оның қағидаттарына (86-бап), Мемлекеттік ЭЭ объектілеріне (87-бап), Мемлекеттік ЭЭ өткізу тәртібіне (89-бап) арналған арнайы тарау (VIII тарау), Экологиялық кодекстің арнайы баптары қоғамдық ЭЭ-ге (98-105-баптар) арналған. Экологиялық кодекстің ЭЭ-ге тікелей қатысты аталған баптарынан басқа, онда осы салаға жанама қатысты тағы бірнеше мақалалар бар. Бұл экологиялық нормалау туралы 5-тараудың баптары (35–44-баптар), сондай-ақ 9-тараудың (106–115-баптар). Халықаралық құжаттар. Экологиялық сараптама және ҚОӘБ саласындағы қазақстандық заңнамаға қатысты емес, бірақ оның көздері болып табылатын құжаттар мен материалдардың жекелеген тобы халықаралық ұйымдардың (ЕЭК, ЮНЭП ИКАО, МАГАТЭ, ХЕҰ және т.б.) нормативтік актілері, сондай-ақ Қазақстан ратификациялаған немесе қол қойған халықаралық шарттар (конвенциялар) болып табылады. Қазақстанда қолданылмайтын, бірақ ЭЭ және ҚОӘБ саласындағы ұлттық құжаттарды дайындау кезінде прототип ретінде қабылданатын ұсынымдық материалдар да бар. Зерттелетін саладағы маңызды халықаралық құжаттардың бірі трансшекаралық контексте қоршаған ортаға әсерді бағалау туралы халықаралық конвенция болып табылады. 1991 жылы КСРО құрған Конвенция, ал Қазақстан оған қатысқанын растады, дегенмен ол әлі ратификацияланбаған. Конвенцияда алғаш рет бір елдің аумағында басқа елдің мекендеу ортасына және халқына қолайсыз әсер етуі мүмкін қызметті жүзеге асыру жоспарланатын жағдайларда ресми тұлғалардың міндеттері мен жұртшылықтың құқықтары халықаралық деңгейде айқындалады. Қазақстан үшін ЭЭ және ҚОӘБ саласындағы екінші маңызды халықаралық құжат кейбір мемлекеттік және жеке жобалардың қоршаған ортаға әсерін бағалау туралы БЭЖ № 337/85 директивасы болып табылады. Директива ЭЭ және ҚОӘБ негізгі қағидаттарын, жұртшылықты ақпараттандыру қажеттілігін және оның ЭЭ жүргізудің барлық кезеңдеріне белсенді қатысуын, мүдделі ведомстволар арасында консультациялар өткізу міндеттілігін, сараптама нәтижелерін жариялауды бекітті.

ҚОӘБ-ны зерделеу кезінде Дүниежүзілік Банктің – Халықаралық Қайта Құру және даму банкінің (ХҚДБ) экологиялық сараптама процесін, бұл ретте қаралатын жаһандық, салалық және әлеуметтік-мәдени проблемаларды, экологиялық талдау кезінде «шығын-пайда» әдісін қолдануды, табиғат қорғау институттарын ынталандыру тәсілдерін сипаттайтын "экологиялық бағалау жөніндегі анықтамалық нұсқаулық" атты үш томдық техникалық құжаты белгілі бір қызығушылық тудырады, қоғамның қатысуы, сондай-ақ әр түрлі экономикалық қызметтерге арналған нақты нұсқаулар. Техникалық құжаттар. ЭЭ және ҚОӘБ жүргізу кезінде ескерілетін, сондай-ақ құқықтық санына кірмейтін құжаттар мен материалдардың соңғы тобы мемлекеттік стандарттар, нормалар, ережелер мен тәртіптер, тізбелер мен жіктеуіштер (ГОСТ, ОСТы, ҚНжЕ, СанПИН, СН, ОСП, ОНТП, ҰБТ, ПБТРВ, НВН және т. б.), сондай-ақ нұсқаулықтар, әдістемелер, әдістемелік және т.б. ұсыныстар, анықтамалық және өзге де құралдар (РД, РДС, ОНД, МУ, МР және т. б.). Бұл ұсынылған шешімдердің осы экологиялық талаптарға сәйкестігін тексеруге арналған нақты сандық нормативтерді, көрсеткіштерді және басқа өлшемдерді қамтитын нормативтік-техникалық құжаттар. Олардың саны өте үлкен, сондықтан олар жеке тақырыпты толығырақ түсінеді.

Бақылау сұрақтары

1. Қазақстандағы табиғатты қорғау қызметін нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету жүйесіндегі халықаралық конвенциялар мен келісімдер қандай орын алады?
2. Қоршаған ортаны қорғау объектілерін тізімдеңіз?
3. Мемлекеттік экологиялық сараптаманың нормативтік-құқықтық базасы қандай негізгі құжаттардан тұрады?
4. Қазақстанда шаруашылық қызмет жобаларын іске асырудың экологиялық қауіпсіздігі қандай нормативтік актілермен қамтамасыз етіледі?