ҚР нормативтік-құқықтық актілерімен айқындалатын экологиялық бағалау саласындағы терминология екі негізгі ұғымды қамтиды: экологиялық сараптама және көзделген шаруашылық және өзге де қызметтің қоршаған ортаға әсерін бағалау.

ЭЭ, бір жағынан, ЭО нәтижелерін көрсететін құжаттаманың «тексеру», «сапаны бағалау» кезеңінің басқа жүйелерінде сәйкес келетін ЭО кезеңі ретінде қарастырылуы мүмкін. Екінші жағынан, EE – бұл EO нәтижелеріне негізделген шешім қабылдау процесі, өйткені оның қорытындысы міндетті болып табылады. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде ЭЭ анықтамасы берілген. «Экологиялық сараптама-көзделіп отырған шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық талаптарға сәйкестігін белгілеу және осы қызметтің қоршаған табиғи ортаға ықтимал қолайсыз әсерлерінің және оларға байланысты экологиялық сараптама объектісін іске асырудың әлеуметтік, экономикалық және өзге де салдарларының алдын алу мақсатында сараптама объектісін іске асыруға жол берілуін айқында». Осы мағынада түсінілген мемлекеттік экологиялық сараптамада құжаттаманы тексеру ғана емес, нақты экологиялық бағалау элементтері бар. ҚОӘБ (немесе жоспарланған экономикалық және басқа қызметтің қоршаған ортаға әсерін бағалау) – бұл ЭО терминіне ең жақын термин. ҚОӘБ Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі мұны «қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы шешімдерді дайындау және қабылдау кезінде ҚР заңнамасының экологиялық талаптарын есепке алу рәсімі» деп айқындайды. ҚОӘБ анықтамасы мен ЕО дәстүрлі анықтамасының негізгі айырмашылығы қазақстандық нұсқада заңнамаға баса назар аударылады. Бұл ҚОӘБ қолдану мүмкіндігін шектейді. Мысалы, осы анықтаманы қатаң сақтай отырып, ҚОӘБ процесінде қоршаған ортаға шығарылатын диоксиндердің әсерін ескеру қажет емес, өйткені оларға заңмен белгіленген стандарттар жоқ. ҚОӘБ туралы қазіргі түсінік қоршаған ортаға әсерді бағалау туралы ережеде келтірілген (2000). Бұл ережеде көзделіп отырған шаруашылық және өзге де қызметтің қоршаған ортаға әсерін бағалау ықтимал қолайсыз әсерлерді айқындау, экологиялық зардаптарды бағалау, қоғамдық пікірді есепке алу, әсерлерді азайту және болғызбау жөніндегі шараларды әзірлеу арқылы көзделіп отырған шаруашылық және өзге де қызметті іске асыру туралы экологиялық бағдарланған басқарушылық шешім қабылдауға ықпал ететін процесс ретінде айқындалады. Осылайша, алдыңғы анықтаманың кемшіліктері ішінара жойылады. Кеңестік, содан кейін (1991 ж.желтоқсаннан бастап) қазақстандық табиғат қорғау органдарының жүйесінде жобаларды жоспарлау сатысында табиғатты қорғау саласындағы реттеуге екі түрлі тәсіл (СЭС және ҚОӘБ) пайда болды. Олардың әрқайсысы экологиялық бағалаудың бірнеше түрлі модельдерін жүзеге асыруға бағытталған. Екі тәсіл де ықтимал әсерлерді талдауды тапсырыс беруші жобалау кезеңінде жүзеге асырады, содан кейін алынған материалдар экологиялық сараптама шеңберінде қарастырылады деп болжады. Айырмашылық осы кезеңдердің қайсысы экологиялық бағалау процедурасында негізгі деп түсінілгендігінде, қайсысы нормативтік құжаттарда (немесе олардың жобаларында) егжей-тегжейлі сипатталғандығында болды. 1991 жылы 25 ақпанда КСРО трансшекаралық контексте қоршаған ортаға әсерді бағалау туралы БҰҰ ЕЭК Конвенциясына қол қойды. Конвенция 1997 жылы күшіне енді. 1992 жылы Үкімет Қазақстанның Конвенцияға қатысқанын растады. Конвенцияны іске асыру қажеттілігі ҚР-да қоршаған ортаға әсерді бағалау туралы ережені қабылдаудың ресми себептерінің бірі ретінде көрсетілген (1994). 1996 жылы «қоршаған ортаны қорғау туралы» заң қабылданды. Бұл заң барлық жобалардың ауқымы мен сипатына қарамастан техникалық-экономикалық негіздемелерін қоса алғанда, жоспарлы құжаттаманы мемлекеттік экологиялық сараптауға міндетті сипат берді. Сараптаманың негізгі мақсаты қоғамның экономикалық және өзге де қызметінің экологиялық қауіпсіздігіне сәйкестігін тексеру ретінде айқындалды. Сондай-ақ, заңда жобаны жүзеге асыру мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысынсыз басталмайтындығы көрсетілген. Алайда, заңда тапсырыс берушінің экологиялық бағалауды жүргізу рәсіміне қойылатын егжей-тегжейлі талаптар жоқ (заңда «қоршаған ортаға зиянды бағалау» термині болмаған). Сондай-ақ, заң жобаларға қоғамдық экологиялық сараптама (БЭК) туралы сілтеме жасады. БЭК міндетті емес, бірақ олардың бастамасы бойынша ғылыми ұжымдар мен қоғамдық бірлестіктер жүргізе алады. БЭК мемлекеттік экологиялық сараптаманың тиісті органдары оның нәтижелерін бекіткеннен кейін заңды күшіне енеді.

1995 жылы «экологиялық сараптама туралы» заң күшіне енді. Заңда алдыңғы заңнамалық актілерден МЭС негізгі принциптері сақталды. Сонымен қатар, заңда ҚОӘБ-нің арнайы процедурасы туралы айтылмайды. СЭҚ қорытындылары міндетті болып табылады және осы Заңға сәйкес сот тәртібімен даулануы мүмкін. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі қабылданған сәттен бастап қазіргі уақытқа дейін Меэ саласында оны өткізу тәртібін егжей-тегжейлі көрсететін және оның әдістемелік базасын дамытатын бірқатар заңға тәуелді актілер қабылданды, ҚР Қоршаған орта  бекіткен шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық негіздемесі жөніндегі нұсқаулық. Жалпы алғанда, ҚР-да экологиялық бағалаудың қазіргі заманғы жүйесін қалыптастыру тарихы осындай.

Экологиялық бағалаудың жалпы принциптері және олардың тұрақты даму принциптерімен байланысы.

Экологиялық бағалау (ЭО) процедуралары әр түрлі елдерде әр түрлі болады. Ең түбегейлі айырмашылықтар-ЭО қандай қызмет түрлері үшін жүзеге асырылады, ЭО кім жүргізеді, қандай шешімдерде және оның нәтижелері қалай ескеріледі. ЭО процедураларының кейбір негізгі айырмашылықтарын қарастырыңыз:

- ЭО барлық қызмет түрлері үшін немесе федералды үкіметтің шешімімен жүзеге асырылатындар үшін ғана жүзеге асырылуы мүмкін (АҚШ-тағы сияқты);

- ЭО-ны Тапсырыс беруші немесе қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүргізе алады;

- ЕО нәтижелерін тек Тапсырыс берушінің өзі (АҚШ), экологиялық бақылау органдары (Венгрия), жергілікті билік органдары (Англия) немесе бірден бірнеше мемлекеттік органдар (Словакия, Норвегия)пайдалана алады;

- шешім қабылдауда ЭО нәтижелерін есепке алудың міндеттілік дәрежесі әр түрлі елдерде әр түрлі.

Осы айырмашылықтарға қарамастан, тиімді және уақытпен тексерілген экологиялық бағалау жүйелері үш негізгі қағидаға сәйкес келеді: алдын алу, кешенділік және демократия.

Алдын алу принципі экологиялық бағалау жоспарланған қызметті жүзеге асыру бойынша негізгі шешімдер қабылданғанға дейін жүргізілетінін ғана емес, сонымен қатар оның нәтижелері шешім қабылдау мен қабылдау кезінде қолданылатындығын білдіреді. Бастапқыда оның экологиялық қолайлылығын негіздеуге бағытталған қабылданған шешімнің «негіздемесі» іс жүзінде экологиялық бағалау болып табылмайды. Алдын-алу принципінен балама принципі шығады, яғни.жоспарланған қызметтің бірнеше түрлі нұсқаларын қарастыру, бұл экологиялық бағалау нәтижелеріне байланысты шешім қабылдау еркіндігін қалдырады.

Кешенділік принципі барлық табиғи ортада, сондай-ақ әлеуметтік ортада жоспарланған іс-әрекеттің әсерін және соған байланысты өзгерістерді бір уақытта есепке алуды білдіреді. Бұл принцип қоршаған ортаны «компоненттерге» (ауа, су, топырақ, биосфера) бөлу жасанды деген түсінікке негізделген. Шындығында, біз қоғаммен тығыз байланысты біртұтас табиғи жүйемен айналысамыз. Экологиялық бағалаудың міндеті-табиғи ортаның жекелеген компоненттері үшін «стандарттар мен стандарттардың» қаншалықты сақталатынын бақылау ғана емес, сонымен бірге жалпы табиғи-әлеуметтік жүйенің жоспарланған іс-әрекеттің әсеріне қалай жауап беретінін түсіну. Демократия принципі ЭО «ғылыми-техникалық» процедура емес, ашық және өзара келісілген шешімдер қабылдау құралы екенін көрсетеді. Осылайша, мүдделі тараптар ЭО процесіне қатысуы керек және олардың пікірі сарапшылардың қорытындыларымен қатар ескерілуі керек. Мұндай қатысудың мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін экологиялық бағалау оның барлық қатысушылары үшін түсінікті және міндетті болып табылатын қатаң белгіленген ережелерге сәйкес жүргізілуі керек. ЭО-ның «Демократиялық» процедуралары, әдетте, «технократиялық» процедураларға қарсы қойылады, онда шешімдер тек кәсіби сарапшылардың пікірлерін ескере отырып және көбінесе бейресми келіссөздер негізінде жабық түрде қабылданады. 80-ші жылдары Гро Харлем Брутландтың басшылығымен құрылған БҰҰ-ның Қоршаған орта және халық мәселелері жөніндегі комиссиясы тұрақты дамуды «болашақ ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігін төмендетпей, қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін даму» деп анықтады. Басқаша айтқанда, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы шешім қабылдау кезінде бұл шешімдердің болашақ ұрпақтың өзі қалдырған экономикалық және табиғи «капиталдарды» пайдалану мүмкіндігін қаншалықты сақтайтынын және қамтамасыз ететінін ескеру қажет. Тұрақтылықты заманауи түсіну оның үш негізгі компонентін анықтайды: экологиялық, экономикалық және әлеуметтік. Бұл экологиялық тұрақтылықты әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан ескеруге мүмкіндік беретін экологиялық бағалау. Экологиялық бағалаудың негізгі принциптері мен тұрақты даму принциптері бір-бірімен тығыз байланысты. Сонымен, алдын алу принципі экономикалық ынталандыруды ғана емес, сонымен бірге экологиялық жағдайларды да ескеретін даму идеясымен тығыз байланысты. Экологиялық бағалаудың кешенділігі жекелеген орталар бойынша стандарттарды қадағалаудың шегінен шығуға және жоспарланған қызмет нәтижесінде жалпы экологиялық – әлеуметтік – экономикалық капиталдың қаншалықты ысырап етілетінін, сақталатынын немесе көбейтілетінін бағалауға мүмкіндік береді. Ақырында, экологиялық бағалауды жүргізудегі демократия бұл капиталдың әртүрлі әлеуметтік топтар арасында әділ бөлінуін қамтамасыз етеді, кейбіреулер үшін. Тұрақты даму басқалар үшін экологиялық апат аймағында біртіндеп жойылуды білдірмейді.

Бақылау сұрақтары

1. Табиғатты ұтымды пайдалану ерекшеліктерін атаңыз?
2. Ауадағы, судағы және топырақтағы ластаушы заттардың бұзылуы немесе өзгеруі қандай процестердің нәтижесінде жүреді?
3. Су объектісінің жылумен ластануының негізгі салдары қандай?
4. Жобалардың экологиялық негіздемесіне тән қателіктер мен кемшіліктер қандай?