Мемлекеттік және қоғамдық экологиялық сараптамалар бірдей заңдармен реттеледі, бірақ бұл процедуралардың функциялары, сондай-ақ олардың шешім қабылдау жүйесіндегі орны айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл ретте БЭК рәсімі іс жүзінде реттелмеген.

Қоғамдық экологиялық сараптама мемлекеттік сараптама жүргізілгенге дейін немесе онымен бір мезгілде жүргізіледі. БЭК-ті инвестицияларды негіздеу сатысында жүргізу ең тиімді болып табылады. Қоғамдық экологиялық сараптама қоғамдық ұйымдардың оны өткізу туралы өтініші мемлекеттік тіркелген жағдайда жүзеге асырылады. Қоғамдық ұйымның БЭК өткізу туралы өтінішінде Жарғыда көзделген қызметтің атауы, заңды мекенжайы, сипаты, сараптама комиссиясының құрамы туралы мәліметтер, сараптама объектісі туралы мәліметтер, оны өткізу мерзімдері көрсетілуге тиіс. Тіркеуді жергілікті өзін-өзі басқару органы жүзеге асырады, ол БЭК өткізу туралы өтініш берілген күннен бастап жеті күн мерзімде оны тіркеуге немесе тіркеуден бас тартуға міндетті. Көрсетілген мерзімде тіркеуден бас тартылмаған АЭА өткізу туралы өтініш тіркелген болып есептеледі. Екі және одан да көп қоғамдық ұйымдардан (бірлестіктерден) бір объектіге сараптама жүргізу туралы өтініштер болған кезде бірыңғай сараптама комиссиясын құруға жол беріледі. БЭК ұйымдастыратын қоғамдық ұйымдар халықты оны өткізудің басталуы мен нәтижелері туралы хабардар етуі тиіс.

Қоғамдық экологиялық сараптама сол объектілер бойынша СЭС жүргізілуіне қарамастан жүргізілуі мүмкін.

БЭК жүзеге асыратын қоғамдық ұйымдардың (бірлестіктердің) құқығы бар:

- тапсырыс берушіден «экологиялық сараптама туралы» Заңның 14-бабының 1-тармағында белгіленген көлемде экологиялық сараптамаға жататын құжаттаманы алуға;

- экологиялық сараптама саласында мамандандырылған ҚР Қоршағанортаминінің құрылымдық бөлімшелерінен танысу үшін СЭС жүргізуге қойылатын талаптарды белгілейтін нормативтік-техникалық құжаттарды алуға;

- ЭЭК сараптамалық комиссияларының отырыстарына өз өкілдері арқылы бақылаушы ретінде қатысуға және олар жүргізген ЭЭК қорытындыларын талқылауға қатысуға міндетті.

ЭЭК өткізу үшін тартылатын сарапшыларға ҚР Экологиялық кодексінің 62-бабында көзделген талаптар қолданылады.

Азаматтардың немесе қоғамдық ұйымдардың өтінішін алғаннан кейін муниципалитет БЭК объектісіне қоғамдық талқылау жүргізу үшін уақытша комиссия құрады және мүдделі тараптар өкілдерінің жиналысын ұйымдастырады, онда қоғамдық тыңдаулардың мерзімдері мен регламенті бекітіледі. Қоғамдық тыңдауларды дайындау және өткізу регламентінде мынадай ережелер айқындалады.

Қоғамдық тыңдауларды өткізудің мақсаты-жұртшылықты ЭЕҰ объектісі және оның қоршаған ортаға ықтимал әсері туралы хабардар ету, сондай-ақ қоғамдық мүдделерді анықтау және оларды қоршаған ортаға әсерді бағалау процесінде есепке алу. Құқықтық негіз – ҚР нормативтік актілері аударылады.

Қоғамдық тыңдауларды өткізу қағидаттары көзделіп отырған қызмет және оның ықтимал экологиялық салдары туралы толық және шынайы ақпаратқа негізделеді; қоғамдық тыңдаулар сараптамалық қорытындыларды, сарапшылардың, оның ішінде тапсырыс берушінің, мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, мемлекеттік табиғат қорғау және санитариялық-эпидемиологиялық қызметтердің, қоғамдық ұйымдардың өкілдерінің сөйлеген сөздерін талқылаудың ашық және жария процесі нысанында өткізіледі. Талқылауға кез-келген адам немесе кез-келген ұйым тең негізде қатыса алады. Қоғамдық тыңдаулардың нәтижесі-қатысушылар тізімі, транскрипт, хаттама және қорытынды. Қоғамдық тыңдаулардың нәтижелері бойынша өкілдер жиналысы шешім қабылдайды.

Қоғамдық тыңдауды ұйымдастырушылар мен қатысушылар-муниципалитеттің шешіміне сәйкес БЭК объектісінің қоршаған ортаға әсерін бағалау бойынша қоғамдық тыңдауларды дайындау және өткізу үшін халықтың пікірін зерделеу жөніндегі өкілдер жиналысының уақытша комиссиясы;

Муниципалитет өкілдерінің жиналысы және жобаның бастамашысы. Тыңдауға ҚР кез келген азаматы, шет мемлекеттің азаматы немесе азаматтығы жоқ адам қатыса алады. Тыңдауға мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, мемлекеттік табиғат қорғау және санитарлық-эпидемиологиялық қызметтердің, қоғамдық ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері шақырылады. Танысу үшін жұртшылыққа ұсынылатын құжаттар, ҚОӘБ материалдарының алдын ала нұсқасын және олардың техникалық емес сипаттағы түйіндемесін қамтитын, мамандарға бейімделген ҚОӘБ бойынша зерттеу нәтижелерінің қысқаша мазмұнын қамтитын жоба бойынша құжаттама. Құжаттаманы жобаның бастамашысы / инвесторы ұсынады. Қоршаған ортаға әсерді бағалау жөніндегі материалдармен танысу үшін жұртшылықтың қолжетімділігі жергілікті әкімшіліктің үй-жайларында және кітапханаларда ұйымдастырылады. Кез-келген адам белгіленген уақытта көрсетілген мекен-жайлар бойынша құжаттамамен танысуға және жоба бойынша өз ескертулері мен ұсыныстарын жасауға құқылы. Көрсетілген мекенжайлар бойынша жоба бойынша құжаттаманы қарауды ұйымдастыру үшін жұмыс орны ұйымдастырылады. Халықты және шақырылатын тараптарды тыңдаулар өткізу туралы хабардар ету тәртібі-қоғамдық тыңдаулар өткізілгенге дейін 30 күннен кешіктірмей атқарушы билік органдарының ресми басылымдарында, радиохабарларда және ақпараттық стенділерде жоба бойынша құжаттаманың қол жетімділік мерзімі мен орны, қоғамдық тыңдаулар өткізілетін күн мен орын туралы ақпаратты қамтитын хабарландыру орналастырылады.

Тыңдауларға шығарылатын негізгі мәселелер – жоспарланған қызметтің аймақтың қоршаған ортасына әсері, жоспарланған қызметтің халықтың денсаулығына әсері, жоспарланған қызметтің аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсері, жоспарланған қызметті осы аумақта жүзеге асыруға жол беру туралы. Төралқа мүшелері болып қоршаған ортаны қорғау және шаруашылық қызметті іске асыруға жол берілетіндігін айқындау саласында біліктілігі бар адамдар тағайындалады. Тапсырыс берушінің/инвестордың немесе жобаны әзірлеушінің өкілі, сондай-ақ көрсетілген тапсырыс берушімен немесе әзірлеушімен еңбек немесе өзге шарттық қатынастарда тұрған адам, көрсетілген тапсырыс берушімен немесе осындай шарттық қатынастарда әзірлеушімен тұратын заңды тұлғаның өкілі төралқа мүшесі бола алмайды. Белгіленген қызметті іске асыруға рұқсат беруге қатысы бар мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және өзге де мемлекеттік қызметтердің өкілі төралқаның мүшесі бола алмайды. Тыңдаулар хатшылығының міндеттеріне қатысушыларды тіркеу, қатысушылар тізімін жасау, транскрипт жүргізу және оның негізінде қоғамдық тыңдаулар хаттамасын жасау кіреді.

Тыңдаудың негізгі сұрақтарына жауап беру үшін жеткілікті біліктілігі бар мамандар сарапшылар болып табылады. Олар тыңдаудың негізгі сұрақтарымен алдын-ала танысады және ҚОӘБ материалдары мен басқа да сенімді ақпаратты қолдана отырып, оларға жауап дайындайды. Сарапшылар тыңдауларда негізгі сұрақтарға дайындалған жауаптармен сөз сөйлейді және тыңдауларға қатысушылар мен олардың сөз сөйлеуі барысында туындаған сұрақтарға жауап береді. Оларды тапсырыс беруші мен мүдделі жұртшылық тапсырады. Тапсырыс беруші мен мүдделі жұртшылық сарапшылардың кандидатураларын уақытша комиссиямен қоғамдық тыңдаулар өткізілгенге дейін 15 күннен кешіктірілмейтін мерзімде келіседі. Әр тараптан сарапшылардың саны үштен аспауы керек. Олардың кандидатуралары уақытша комиссияның отырысында қоғамдық тыңдаулар өткізілгенге дейін 10 күннен кешіктірілмейтін мерзімде бекітіледі.

Қоғамдық тыңдаулар регламенті – тапсырыс берушінің жоба сипаттамасымен сөйлеген сөзі, тыңдаулардың негізгі мәселелері бойынша сарапшылардың түсініктемелері және төралқа сұрақтарына жауаптар, тыңдауларға қатысушылардың сұрақтарына сарапшылардың жауаптары (тыңдаулардың әрбір қатысушысы кемінде бір сұрақ қоюға құқылы), алдын ала жазылу бойынша қатысушылардың сөйлеген сөздері. Төралқа төрағасының қорытындыларын шығару және қорытынды мәтіні мен тыңдаулар хаттамасының әзірленген күнін жариялау. Қорытынды бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады және оны өкілдер жиналысы бекітеді.

Тыңдаулардың қорытынды құжаттары-тыңдауларға қатысушылардың тізімі, тыңдаулардың стенограммасы және тыңдаулардың хаттамасы. Хаттамада көпшілік талқылау барысында ұсынылған негізгі фактілер көрсетіледі. Тыңдаулар хатшысына берілген құжаттар хаттамаға қосымша ретінде тіркеледі және ресімделеді, ол тыңдаулар өткізілген сәттен бастап бес жұмыс күні ішінде дайындалуы тиіс. Хаттамаға қоғамдық тыңдаулардың төрағасы мен хатшы қол қояды. Хаттаманың көшірмелері тапсырыс берушіге, муниципалитет әкімшілігіне және өкілдер жиналысына, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі федералды уәкілетті органға, сондай-ақ жергілікті қоғамдық кітапханаларға жіберіледі. Хаттаманың көшірмесі кез келген мүдделі тұлғалардың талабы бойынша ұсынылады. Барлық қосымшалары бар түпнұсқа өкілдер жиналысында сақталады, онда оған барлық мүдделі тұлғалардың еркін қол жеткізуі қамтамасыз етіледі. Жобаның қоғамдық тыңдаулары бойынша төралқаның қорытындысы-жалпы жұртшылыққа және барлық мүдделі тұлғаларға хабарланатын қоғамдық тыңдаулардың негізгі нәтижесі.

БЭК-ті қаржыландыру қоғамдық ұйымдардың (бірлестіктердің), қоғамдық экологиялық және басқа қорлардың меншікті қаражаты, азаматтар мен ұйымдардың мақсатты ерікті ақшалай жарналары есебінен, сондай-ақ тиісті жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешіміне сәйкес бөлінетін қаражат есебінен жүзеге асырылады. Заманауи ақпараттық технологиялар ниеттер туралы декларацияларды, жобалардың экологиялық негіздемелерін, ҚОӘБ нәтижелерін немесе Виртуалды кеңістіктегі тікелей қоғамдық сараптаманы телеконференциялар, онлайн талқылаулар арқылы қоғамдық тыңдауға мүмкіндік береді.

Қоғамдық тыңдауларды экологиялық және онымен байланысты экономикалық, әлеуметтік және жоспарланған қызметтің басқа салдарын анықтауға, талдауға және жіктеуге мүмкіндік беретін әрекет ретінде анықтауға болады. Айта кету керек, көптеген салдарларды басқа жолдармен болжау мүмкін емес.

Қоғамдық тыңдауларды өткізудің басты мақсаты-жұртшылықты күмәнді жобаны іске асыруға жақсылық беруге «көндіру» емес, белгілі бір жобаны осы аумақта жүзеге асырудың нақты (яғни мүмкін) салдарын анықтау және тіркеу.

Қоғамдық тыңдаулар пайдалы болуы үшін келесі шарттарды орындау қажет:

- жобаны іске асыруға қатысты қоғамдық тыңдаулардың алдын алу, яғни тыңдаулар жобаны іске асыру басталғанға дейін өткізілуі тиіс;

- мәселені бастамашы емес, қарсыластар тарапынан қарау. Тек осы жағдайда ғана барлық салдарларды алаңдатып бағалауға болады.

Қоғамдық тыңдауларды өткізу кезінде тапсырыс беруші шешетін міндеттер:

- жобаны дайындауға және талқылауға, оны түзетуге және іске асыруға халықты тарту;

- объектіні болжамды орналастыру ауданындағы жобалық ұсыныстар, экологиялық және әлеуметтік-экономикалық жағдай және болжамды әсерлер туралы жұртшылықты толық, адал және нақты хабардар ету;

- жобаның жақтаушылары да, қарсыластары да барлық мүдделі тараптардың ұстанымдарын егжей-тегжейлі тіркеу.Әйтпесе,тапсырыс беруші жұртшылықтың пікірін ескере отырып, тиімсіз әрекет етеді, жұртшылықтың шынайы талаптарын емес, өзі ойлағандарды қанағаттандырады;

- жобаны іске асырудың теріс экологиялық зардаптарының алдын алу немесе азайту мәселелерінде компаға келуді іздеу.

Тыңдаулар өткізілгеннен кейін тапсырыс беруші белгіленген қызметті жүзеге асыру жөніндегі шешімдерді түзетеді. Бұл процесс екі кезеңнен тұрады:

- тыңдау процесінде эскиздік өзгерістер түрінде жүзеге асырылатын түзетулер;

- тыңдаулар аяқталғаннан кейін жүзеге асырылатын жобалық нормалар мен ережелерге сәйкес шешімдерді әзірлеушінің түпкілікті түзетуі.

Тапсырыс берушінің соңғы қадамы осы аумақта белгіленген қызметті жүзеге асыру мүмкіндігі мен орындылығы туралы түпкілікті шешім қабылдау болып табылады.

Бақылау сұрақтары

1. Қоғамдық экологиялық сараптамаға кім қатыса алады?
2. Сіздің көзқарасыңыз бойынша, Қоғамның қатысуымен байланысты ықтимал артықшылықтар мен шығындар қандай?
3. Қоғамдық экологиялық сараптаманың теріс қорытындысының себептері қандай болуы мүмкін?
4. Қоғамдық тыңдаудың нәтижесі қандай?