«Ластаушы төлейді және түзетеді».

Қазіргі уақытта Қазақстанда қолданыстағы заңнамада залалды экономикалық бағалаудың тікелей және жанама әдістері көзделген. Алайда, табиғатты пайдаланудың қолданыстағы экономикалық механизмі қоршаған ортаның ластану деңгейін төмендетуге айтарлықтай ынталандырмайды, бұл қайта қарауды және жаңа жорықты енгізуді талап етті.

«Ластаушы төлейді» принципін алғаш рет ЭЫДҰ сарапшылары 1972 жылы тұжырымдады және ластанудың алдын алу және бақылау шараларын, сонымен қатар қоршаған ортаға зиян келтіруден қалпына келтіру жауапкершілігін білдірді. Бұл тұжырымдама 1973 жылы енгізілгеннен кейін бірден Еуропалық Одақ елдері қоршаған ортаны қорғау жөніндегі алғашқы іс-қимыл бағдарламасына «ластаушы төлейді» принципін енгізді.

Еуропаның дамыған елдерінің ішінде бұл саладағы ең бай тәжірибе Скандинавия елдерінде жинақталған. 90-жылдардың ортасынан бастап үлкен Еуропалық мемлекеттер, соның ішінде Ұлыбритания, Франция, Италия және Германия қызығушылық таныта бастады.

Мемлекет табиғат пайдаланушыларға экологиялық айыппұлдар төлеуден гөр, қоршаған ортаға теріс әсер етудің алдын алу бойынша барлық шараларды қабылдау тиімдірек болатын жағдайлар жасауға тиіс.

Осы қағидатқа сүйене отырып, Кодексте ең жақсы қолжетімді технологияларды енгізу негізінде кешенді рұқсаттар, экологиялық заңнаманы бұзған кезде шараларды қатаңдату және басқалар сияқты шаралар көзделген.

Қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлем және табиғатты қорғау іс-шараларына бюджет қаражатының мақсатты жұмсалуы

Қазіргі уақытта қолданыстағы заңнамада табиғатты қорғау іс-шараларына эмиссиялар үшін түскен төлемдерді мақсатты жұмсау міндеттемесі жоқ. Бұл жергілікті атқарушы органдардың келіп түскен қаражатының шамамен 45 % – ғана қоршаған ортаны қорғауға бөлуіне әкелді.

Мысалы: кейбір өңірлер бюджетке түскен төлемдердің 10 %-дан азын (Жамбыл, Павлодар, Қызылорда, Батыс Қазақстан облыстары) табиғатты қорғау іс-шараларына жібереді.

Экологиялық төлемдер мен оларды жұмсаудың қазіргі жағдайын халықаралық сарапшылар бірнеше рет сынға алды. Осыған байланысты, ілеспе заң жобасында жергілікті атқарушы органдар келіп түскен экологиялық төлемдер есебінен 100 % көлемінде табиғат қорғау іс-шараларын қаржыландыруға міндетті деп көзделген.

Жаңа Кодекске сәйкес, 2022 жылдан бастап аталған соманың барлығын жергілікті атқарушы органдар өңірдің табиғатты қорғау іс-шараларына жұмсауға тиіс.

Қоршаған ортаға әсерді бағалаудың жаңа тәсілдері (ҚОӘБ).

Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесі қайта қаралды, үздік әлемдік тәсілдерге сәйкес келетін реттеу мен бақылаудың жаңа құралдары мен тетіктері енгізілді.

Біріншіден, Кодексте бірінші санаттағы ірі кәсіпорындарға қатысты ҚОӘБ өту туралы талап көзделген.

Екіншіден, Кодексте ҚОӘБ-нің барлық 4 кезеңіне жұртшылықтың қатысуы көзделген (ниет туралы мәлімдеме, ҚОӘБ қамту саласы, ҚОӘБ есебі, ҚОӘБ нәтижелері туралы қорытынды).

Яғни, егер қазір көзделіп отырған қызметті іске асыру жөніндегі жобаны әзірлеу сатысында қоғамдық тыңдаулар жер учаскесі бөлінгеннен кейін өтсе, онда жаңа Кодекс жер учаскесі бөлінгенге дейін қызметті жоспарлаудың ең ерте кезеңінде тыңдаулар өткізуді көздейді, бұл кәсіпкерлердің тәуекелдерін болдырмауға және жұртшылықтың пікірін ескере отырып шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

ҚОӘБ қамту саласын айқындау сатысында қоршаған ортаны қорғау және халықтың денсаулығы (су объектілерінің, сезімтал экологиялық аймақтардың болуы) тұрғысынан аса маңызды аспектілерге зерттеулерді шоғырландыра отырып, ҚОӘБ жөніндегі есепке енгізуге жататын ақпараттың көлемі мен нақтылау дәрежесі белгіленеді.

Бұл ретте, экологиялық реттеудің жаңа тетігі 1 және 2 санаттағы ірі экологиялық қауіпті объектілер үшін ҚОӘБ жүргізуді көздейді, ал 3 және 4 санаттағы шамалы әсер ететін объектілер (Автожуу, ТҚК, қоғамдық тамақтандыру объектілері, өз қажеттіліктері үшін қуаты аз қазандық қондырғылары бар Микробизнес объектілері) реттеуден босатылады. Осылайша, 3-санаттағы объектілер шығарындылардың, түзілетін қалдықтардың санын көрсете отырып, қоршаған ортаға әсері туралы декларация тапсыратын болады. Бұл ретте, аталған объектілер экологиялық талаптарды сақтауға міндетті және мемлекеттік экологиялық бақылау босатылмаған.

Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілікті қатаңдату

Экология министрлігі жүргізген талдау табиғат пайдаланушылардың экологиялық заңнаманы жүйелі түрде бұзатынын көрсетті, өйткені оларға қоршаған ортаның ластануына жол бермеу жөнінде шаралар қабылдау экономикалық жағынан тиімді емес. Ірі кәсіпорындар әрқашан қаржы салуға және өз өндірістерін жаңартуға инвестиция салуға мүдделі емес.

Жаңа Кодекске сәйкес экологиялық залал келтірген адам келтірілген залалды өз есебінен өтеуге міндетті.

Ремедиация – бұл экологиялық зиянды жою жөніндегі іс-шаралар, оны жүргізу әдістері, сондай-ақ мерзімдері белгіленген бағдарламаға сәйкес жүргізіледі. Өз кезегінде бағдарламаны қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган келіседі, өткізбегені немесе жалтарғаны үшін әкімшілік айыппұл қарастырылған.

Сонымен қатар, әкімшілік жауапкершілікті қатаңдату бойынша бірқатар нормалар қарастырылған. Қоршаған ортаға эмиссиялар нормативтерін асырғаны үшін әкімшілік айыппұл 10 есеге ұлғайды. Қалдықтарды жинау немесе жағу кезінде атмосфералық ауаны қорғау және өрт қауіпсіздігі жөніндегі талаптарды сақтамағаны үшін (ӘҚБтК 336-бабы) әкімшілік айыппұл 5 есеге дейін ұлғайды. Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға (40 АЕК-тен 200 АЕК-ке дейін), орта кәсіпкерлікке (70 АЕК-тен 300 АЕК-ке дейін), ірі кәсіпкерлікке (120 АЕК-тен 500 АЕК-ке дейін).

Сондай-ақ, жеке тұлғаларды әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін ескіру мерзімін 2 айдан 1 жылға дейін, заңды тұлғаларды 1 жылдан 3 жылға дейін ұлғайту жөніндегі нормалар көзделген.

Кәсіпкерлік Кодекске сәйкес бақылау субъектісіне барумен профилактикалық бақылау жылына 1 реттен жиі емес жүргізіледі. Іс жүзінде экологиялық заңнама талаптарын бұзуға жол беретін кәсіпкерлік субъектілері бір жылдан кейін жазасыз қалады. Бұл норма қазір де бар, бірақ ескіру мерзімі бір жыл, сондықтан рецидив институты жұмыс істемейді және кәсіпорынды қайталама бұзушылықтар жасамауға ынталандырмайды. Осыған байланысты мерзім 3 жылға дейін ұзартылды.

Шығарындыларды бақылаудың автоматтандырылған жүйесі.

Негізгі нормалардың бірі-шығарындыларды бақылаудың автоматтандырылған жүйесі.

Кәсіпорындар қызметінің ашықтық деңгейін арттыруға, деректердің объективтілігін және уақтылы ден қоюды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін онлайн режимде I санаттағы объектілер үшін деректерді уәкілетті органға бере отырып, өндірістік экологиялық мониторингті міндетті автоматтандыру.

Автоматтандырылған мониторинг жүйесіне мыналар жатады:

- эмиссия көлемі бір көзден жылына 500 тоннадан асатын шығарындылардың стационарлық көздері;

- үздіксіз бақылаудың 4 негізгі компоненті-азот оксидтері, күкірт диоксиді, көміртегі оксиді және тоқтатылған заттар.

Сондай-ақ, I санаттағы объектілердің жұмыс істеп тұрған кәсіпорындары үшін жаңа экологиялық кодекстің өтпелі ережелеріне сәйкес эмиссиялардың негізгі стационарлық көздерінде АБЖ енгізу жөніндегі міндеттемелер 2023 жылдан бастап күшіне енеді.

Негізгі көздерде АБЖ енгізу эмиссиялардың көрсеткіштерін онлайн режимде қадағалауға, бұзушылықтарға уақтылы ден қоюға, халықты сенімді және уақтылы ақпаратпен қамтамасыз етуге, мемлекеттік экологиялық бақылау кезінде сыбайлас жемқорлық фактілерін болдырмауға мүмкіндік береді.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарын басқаруды жетілдіру.

Заңсыз қоқыс үйінділерінің мәселелерін жүйелі шешу үшін жаңа Кодексте қалдықтарды қайта өңдеумен және кәдеге жаратумен айналысатын кәсіпорындар үшін лицензиялау көзделген, қоқыс шығарушы ұйымдар үшін хабарлама жасау тәртібі және қоқыс шығарушы көлікке GPS-датчиктерді орнату қажеттілігі енгізілді.

Waste to Energy.

Қалдықтарды жинақтау көлемін қысқарту мақсатында электр энергиясын (waste to Energy) ала отырып, қалдықтарды энергетикалық кәдеге жаратуды енгізу көзделеді.

Бұл әдіс түзілетін қалдықтардың көлемін азайтуға, олардың қоршаған ортаға теріс әсерін азайтуға, қалдықтарды қайта өңдеу нарығының инвестициялық тартымдылығын арттыруға, сондай-ақ қалдықтармен жұмыс істеу инфрақұрылымын дамытуға мүмкіндік береді.

Анықтама: бастапқы кезеңде 6 қалада (Нұр-сұлтан, Алматы, Шымкент, Атырау, Тараз, Ақтөбе) қоқыс жағатын зауыттар салу жоспарлануда.

Жоспарланған жобаларды іске асыру жыл сайын құрылатын 5 млн. тоннаға жуық ҚТҚ-дан қайта өңдеуді 1,6 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға, тиісінше қайта өңдеу үлесін 30 %-ға дейін жеткізуге және осы салаға жеке инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді.

Еуропалық тәжірибеге сәйкес Экокодекс тау-кен қалдықтарына арналған жаңа тараумен толықтырылды. Кодекс талаптарына сәйкес елеулі теріс салдарлар туғызатын тау-кен өнеркәсібі қалдықтарын жинаудың жабық (пайдаланудан шығарылған, жойылған) және тастанды (иесіз) объектілерінің тізілімі жүргізілетін болады.

Бақылау сұрақтары

1. ҚР Экологиялық кодексін қалыптастыру кезінде негізге алынған негізгі экологиялық принциптерді атаңыз?
2. Қоршаған ортаға әсерді бағалау (ҚОӘБ) тәсілдерінің негізгі принциптерін тізімдеңіз?
3. Қалдықтарды басқару кезеңінде Қазақстанда қандай жаңа тәсілдер қолданылады?