Қалдықтарды басқару бағдарламасы иерархия қағидатына сәйкес әзірленеді және үшінші тұлғалардан түзілетін және алынатын қалдықтардың көлемі мен құрамы, оларды Жинақтау, жинау, тасымалдау, залалсыздандыру, қалпына келтіру және жою тәсілдері туралы мәліметтерді, сондай-ақ қалдықтардың түзілуін қысқарту, оларды қайта пайдалану, қайта өңдеу және кәдеге жарату үлесін ұлғайту жөніндегі ұсынылатын шаралардың сипаттамасын қамтуға тиіс.

I санаттағы объектілер үшін қалдықтарды басқару бағдарламасы осы Кодекске сәйкес әзірленетін және бекітілетін ең үздік қолжетімді техникалар бойынша қорытындыларға сәйкес ең үздік қолжетімді техникаларды пайдалану қажеттілігі ескеріле отырып әзірленеді.

Денсаулыққа және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсер ету дәрежесі бойынша қалдықтар қауіптіліктің бес класына бөлінеді:

1) қауіптіліктің бірінші класы-өте қауіпті қалдықтар;

2) қауіптіліктің екінші класы-қауіпті қалдықтар;

3) қауіптіліктің үшінші класы-орташа қауіпті қалдықтар;

4) қауіптіліктің төртінші сыныбы-қауіптілігі төмен қалдықтар;

5) бесінші класс – қауіпті емес қалдықтар.

Қалдықтарды тасымалдау, кәдеге жарату, сақтау және көму мақсаттары үшін қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдауды және оларды жоюды бақылау туралы Базель конвенциясына сәйкес қалдықтардың қауіптілігінің үш деңгейі белгіленген:

1) жасыл-G индексі;

2) кәріптас-а индексі;

3) Қызыл-R индексі.

I және II санаттағы объектілердің операторлары, сондай-ақ қалдықтарды сұрыптау, өңдеу, оның ішінде залалсыздандыру, қалпына келтіру және (немесе) жою жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын адамдар қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес қалдықтарды басқару бағдарламасын әзірлеуге міндетті.

Қалдықтарды басқару бағдарламасы экологиялық рұқсат алу үшін міндетті болып табылады.

Қалдықтарды басқару тұжырымдамасы «3Rs» деп аталатын ұғымға негізделген - reduce (қысқарту), reuse (қайта пайдалану) және recycling (қайта өңдеу). Шығарындылардың толық алдын-алу немесе оларды азайту, содан кейін иерархия бойынша қайта пайдалану, қайта өңдеу, қалдықтарды энергетикалық кәдеге жарату және жою ең қолайлы болып табылады.

Халықаралық тәжірибені ескере отырып қалдықтармен қауіпсіз жұмыс істеу мынадай негізгі қағидаттарға негізделеді:

- қалдықтардың пайда болуын болдырмау (өндірістің жабық циклін қолдана отырып, олардың саны мен зияндылығын азайту);

- заттардың пайдалы қасиеттері толық алынғанға дейін Қалдықтарды кәдеге жарату (шикізатты қайта пайдалану);

- қалдықтарды қауіпсіз орналастыру;

- оларды орналастыру арқылы кәдеге жарату басымдығы;

- кәдеге жаратылмайтын қалдықтарды (қауіпті, улы, радиоактивті) шаруашылық айналымнан шығару;

- қалдықтарды халықтың денсаулығына зиян келтірмей және қоршаған ортаға зиян келтірмей орналастыру.

Иерархия қағидатын қолдану кезінде сақтық қағидаты мен орнықты даму қағидаты, техникалық мүмкіндіктер мен экономикалық орындылық, сондай-ақ қоршаған ортаға, адамдардың денсаулығына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етудің жалпы деңгейі назарға алынуы тиіс.

Басқару бағдарламасы қалдықтардың технологиялық циклінің тоғыз кезеңін қарастырады:

1 кезең – технологиялық және пайдалану процестерінде, сондай-ақ оларды жою кезеңінде объектілерден болатын қалдықтардың пайда болуы;

2 кезең – иесінің немесе басқа санкцияланған аумақтың аумағында белгіленген орындарда жүргізілуі тиіс қалдықтарды жинау және (немесе) жинақтау;

3 кезең – көрнекі болуы мүмкін қалдықтарды анықтау;

4 кезең – белгілі бір критерийлерге сәйкес қалдықтарды сапалық жағынан ерекшеленетін құрамдас бөліктерге сұрыптау, бөлу және (немесе) араластыру;

5 кезең – паспорттау. Қауіпті қалдықтардың паспортын шаруашылық қызметі процесінде қауіпті қалдықтар түзілетін жеке және заңды тұлғалар жасайды және бекітеді;

6 кезең – қалдықтарды сұрыптау, тиеу, тасымалдау, қоймаға салу, белгіленген орындарда сақтау кезеңінде олардың тұтастығы мен сақталуын белгіленген әдістермен және құралдармен (ыдысқа немесе басқа ыдыстарға салу арқылы, тиісті таңбалауды қолдана отырып пакеттеу, брикеттеу арқылы) қамтамасыз етуден тұратын қалдықтарды орау;

7 кезең – қалдықтарды сақтау және тасымалдау. Қойма қалдықтар арнайы контейнерлерге жиналатын белгіленген (санкцияланған) орындарда жүзеге асырылуы тиіс. Қалдықтарды тасымалдау жол бойындағы шығындар мен қоршаған ортаның ластану мүмкіндігін болдырмайтын, сондай-ақ шамадан тыс жүктеме кезінде ыңғайлылықты қамтамасыз ететін арнайы жабдықталған көлікте жүргізілуі тиіс;

8 кезең – қалдықтарды сақтау. Қалдықтардың түріне байланысты сақтау ашық түрде, шатырдың астында, контейнерлерде, шахталарда немесе басқа рұқсат етілген жерлерде болуы мүмкін;

9 кезең – қалдықтарды кәдеге жарату.

Кәдеге жаратудың бірінші кіші кезеңінде ақаулы немесе пайдаланудан шыққан бұйымдарды, олардың құрамдас бөліктері мен қалдықтарын органикалық және бейорганикалық құрамдас бөліктерді, металдар мен металл қосылыстарын халық шаруашылығында қайта пайдалану үшін қайта өңдеуді (қалпына келтіруді) қамтамасыз ете отырып, әзірлеу (бөлшектеу), балқыту, басқа технологияларды пайдалану жолымен, сондай-ақ жаңадан пайда болған бұйымдарды жоюмен қайта өңдеу жүргізілуі мүмкін қалдықтар.

Қауіпті және басқа да қалдықтарды жоюдың технологиялық циклінің екінші кіші кезеңі оларды тиісті полигондарға қауіпсіз орналастыру немесе жою болып табылады.

Кәсіпорындағы қалдықтарды басқару бағдарламасы да кіреді:

- қалдықтардың пайда болу көлемін есептеу және қалдықтарды кәдеге жаратудың жаңа технологияларының пайда болуына және кәсіпорында технологиялық процестерді жетілдіруге сәйкес көлемдерді түзету;

- қалдықтарды уақытша сақтауға арналған арнайы контейнерлерге немесе ыдыстарға қалдықтарды жинау және сақтау;

- әзірленген және келісілген кестелер бойынша қалдықтарды кәдеге жаратуға/қайта өңдеуге және көму орындарына әкету;

- шығарылатын қалдықтардың көлемін көрсете отырып, қалдықтарды әкетуге арналған құжаттаманы ресімдеу;

- кәсіпорындағы қалдықтарды есепке алу журналдарына және деректер базасына шығару туралы ақпаратты тіркеу;

- мемлекеттік органдарға есептер жасау, есепті деректерді ұсыну;

- кәсіпорын аумағынан шығарылатын қалдықтарды әкетуге шарттар жасасу.

Қалдықтарды түгендеу.

Кәсіпорын объектілерінде қалдықтарды түгендеу жыл сайын жүргізіледі және кәсіпорын бөлімшелерінде түзілетін барлық қалдықтардың белгіленген тізбесі ұсынылады.

Түгендеу нәтижелері стратегиялық экологиялық мақсаттарды белгілеу кезінде ескеріледі және олардың негізінде стратегиялық экологиялық мақсаттарға қол жеткізу бағдарламасына енгізілетін Өндіріс қалдықтарын регенерациялау, кәдеге жарату, залалсыздандыру, өткізу және мамандандырылған кәсіпорындарға жөнелту жөніндегі іс-шаралар әзірленеді.

Қалдықтарды есепке алу

Өндіріс пен тұтынудың барлық қалдықтарын есепке алу және мамандандырылған ұйымдармен қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін кәсіпорындағы ҚОҚ бойынша жауапты болып табылады.

Әрбір өндірістік бөлімше қалдықтарды өңдеуге жауапты адамды тағайындайды. Қалдықтармен жұмыс істеуге жауапты, қалдықтарды түгендеу негізінде өндірістік бөлімшенің өндірістік және шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болған білім беру, регенерацияға тапсыру, кәдеге жарату, өткізу, мамандандырылған кәсіпорындарға жөнелту және полигондарда қалдықтарды орналастыру көлемдерінің бастапқы есебін жүргізеді.

ҚОҚ жөніндегі. Инженер жиынтық есепті дайындайды және облыстық статистикалық органға қауіпті қалдықтар бойынша есепті ұсынады, қалдықтарды ОЖ-ға орналастырғаны үшін төлемдерді есептеуді орындайды.

Қалдықтарды жинау, сұрыптау және тасымалдау.

Қалдықтарды жинау, сұрыптау, сақтау, кәдеге жарату, бейтараптандыру, өткізу, орналастыру және тасымалдау тәртібі қалдықтармен жұмыс істеуге қойылатын талаптарға сәйкес олардың қауіптілік деңгейіне қарай жүргізіледі («мүлдем» қауіпсіз; «мүлдем» қауіпті; «айна»).

Кәсіпорында қалдықтарды жинау қауіптілік деңгейі, қалдықтардың түрі, қалдықтарды өткізу, сақтау және орналастыру әдістері бойынша қалдықтармен жұмыс істеуге қойылатын талаптарға сәйкес бөлек жүргізіледі. Қалдықтарды жинау үшін қалдықтарды жинауға арналған контейнерлері бар арнайы бөлінген орындар бөлінді.

Контейнерлер таңбалануы және белгілі бір түстермен боялуы керек.

Қалдықтарды автокөлікке әкетуге және тиеуге арналған құжаттарды ресімдеуді өндірістік бөлімшеде қалдықтармен жұмыс істеуге жауапты тұлға жүзеге асырады.

Қалдықтардың барлық түрлерін тасымалдау жол бойындағы шығындар мен қоршаған ортаның ластану мүмкіндігін болдырмайтын автокөлікпен жүргізілуі тиіс.

Қауіпті қалдықтарды мамандандырылған кәсіпорындарға тасымалдау және оларды өткізу шарттық негізде жүзеге асырылады.

Қалдықтарды кәдеге жарату және орналастыру

Қалдықтарды кәдеге жарату және орналастыру адамдардың денсаулығына және қоршаған ортаға әсер ету белгіленген нормативтерден аспайтын тәсілдермен жүзеге асырылуға, сондай-ақ жаңадан пайда болатын қалдықтардың ең аз көлемі көзделуге тиіс.

Кәсіпорын бөлімшелерінде Өндіріс қалдықтарын кәдеге жарату қолданыстағы өндірістік жағдайларға сәйкес келетін бағыттар мен көлемдерде жүргізіледі.

Қалдықтарды залалсыздандыру

Қалдықтарды залалсыздандыру-олардың қауіптілігін жою немесе қауіптілік деңгейін рұқсат етілген мәнге дейін төмендету мақсатында қалдықтарды өңдеу.

Қалдықтарды түгендеу жөніндегі есеп Қазақстан Республикасы Экология, Геология және табиғи ресурстар министрінің міндетін атқарушының 2022 жылғы 18 қаңтардағы № 14 бұйрығымен бекітілген. Қалдықтардың барлық түрлері қалдықтар Классификаторына сәйкес есепте жіктеледі. Қалдықтар классификаторы қауіпті және қауіпті емес қалдықтардың 80-нен астам түрін қамтиды, олар әр топ экономиканың белгілі бір секторын білдіретін 20 топқа бөлінеді.

Қалдықтарды түгендеу қалдықтардың пайда болу көзі туралы көбірек ақпаратты ашады, яғни объект туралы мәліметтер – қауіптілік санаты, объектінің орналасқан жері көрсетіледі, бұл қалдықтардың шығу тегі мен оның иесі туралы неғұрлым толық және егжей-тегжейлі көріністі ашуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Есеп нысаны қалдықтарды алу-беру (байланыстар) туралы мәліметтермен кеңейтілді), бұл сонымен қатар қалдықтардың қозғалысын бақылауға және түзілуден қайта өңдеуге/жоюға дейінгі деректерді салыстыруға мүмкіндік береді.

Нормативтік-құқықтық актілер өзектендірілді (2017 жылғы тамыз):

Жаңа ғимараттарды салуға, сондай-ақ қолданыстағы ғимараттарды өзгертуге (реконструкциялауға, кеңейтуге, техникалық қайта жарақтандыруға, жаңғыртуға және күрделі жөндеуге) арналған техникалық-экономикалық негіздемелерге және жобалау-сметалық құжаттамаға ведомстводан тыс кешенді сараптама жүргізу қағидаларын бекіту туралы «Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 1 сәуірдегі № 299 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы және құрылыстарды, олардың кешендерін, инженерлік және көліктік коммуникацияларды қаржыландыру көздеріне қарамастан».

«Қала құрылысы және құрылыс жобалары (техникалық-экономикалық негіздемелер және жобалау-сметалық құжаттама) бойынша сараптамалық қорытындыларды ресімдеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 2 сәуірдегі № 305 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы.

Құрылыс жобаларына ведомстводан тыс кешенді сараптама қорытындысында табиғат пайдаланушылардың құрылыс, шаруашылық қызметі кезеңіне эмиссиялар нормативтері қамтылады.

Рұқсаттар беру үшін негіздер:

I (45 жұмыс күні), II және III (30 жұмыс күні) санаттағы объектілері бар табиғат пайдаланушылар үшін қоршаған ортаға эмиссияларға рұқсат алуға арналған құжаттар пакеті мыналарды қамтиды:

1) рұқсат алуға өтінім;

2) мемлекеттік экологиялық сараптаманың қорытындысы не бекітілген эмиссиялар нормативтерін қамтитын құрылыс жобаларына ведомстводан тыс кешенді сараптаманың қорытындысы;

3) қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар жоспары;

Рұқсат алу үшін:

1) көрсетілетін қызметті алушының электрондық цифрлық қолтаңбасымен (бұдан әрі – ЭЦҚ) куәландырылған I санаттағы объектілер үшін электрондық түрде әсер етуге экологиялық рұқсат алуға өтініш;

2) көзделіп отырған қызметке қатысты – I санаттағы объектілерді салу және (немесе) пайдалану жөніндегі жобалау құжаттамасы;

3) қоршаған ортаға әсерді бағалау нәтижелері бойынша қорытынды не қоршаған ортаға әсерді міндетті бағалауды жүргізу қажеттігінің жоқтығы туралы қорытындыны қамтитын көзделіп отырған қызметтің әсерлерін скринингтеу нәтижелері туралы қорытынды;

4) қоршаған ортаға әсерді міндетті бағалауға жатпайтын қызмет түрлері бойынша-оңайлатылған тәртіп бойынша экологиялық бағалау материалдары;

5) эмиссиялар нормативтерінің жобасы;

6) қалдықтарды басқару бағдарламасының жобасы;

7) өндірістік экологиялық бақылау бағдарламасының жобасы;

8) әсер етуге экологиялық рұқсаттың қолданылу кезеңіне арналған қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар жоспарының жобасы;

9) күкірт карталарында күкіртті ашық түрде орналастыру нормативтерінің жобасы (көмірсутектерді барлау және өндіру жөніндегі операцияларды жүргізу кезінде).

I санаттағы объектілерге әсер етуге экологиялық рұқсатты қайта ресімдеу үшін:

1) көрсетілетін қызметті алушының ЭЦҚ-мен куәландырылған эмиссияларға кешенді экологиялық рұқсатты электрондық түрде қайта ресімдеуге өтініш;

2) өзіне қатысты қайта ресімделетін экологиялық рұқсат берілген объектіге (объектілерге) меншік құқығының ауысқанын растайтын құжат.

3) құжаттарды портал арқылы жіберген кезде көрсетілетін қызметті алушы осы тармақта көзделген құжаттардың электрондық көшірмелерін береді.

Бақылау сұрақтары

1. Объектілердің қандай санаттары үшін қалдықтар басқармасы бағдарламасы әзірленуде?
2. Көлемдердің біртіндеп қысқаруын қамтамасыз ету үшін қандай шаралар ұсынылуы мүмкін?
3. Рұқсат беру үшін не негіз болып табылады?
4. Ведомстводан тыс кешенді сараптама жүргізу талап етілетін жобалар атауларының тізбесін келтіріңіз?
5. Табиғатты қорғау нормалау және жобалау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыруға лицензия алу тәртібі.