Электр желілерін пайдалануды электр желілері кәсіпорындары жүзеге асырады. Бұл кәсіпорындар электр желілерінің электр жабдықтары мен электр қондырғыларының жай-күйіне, техникалық қызмет көрсетуге, электр жабдықтарын жөндеуге, ақауларға тексерулер мен сынақтар жүргізуге, электр тұтынушыларын үздіксіз, сенімді және үнемді электрмен жабдықтауды қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды орындауға тиіс, басқаша айтқанда электр станцияларының, қазандықтардың, электр және жылу желілерінің негізгі міндеттері электр энергиясы мен жылуды өндіру, тұтынушыларға беру және жіберу болып табылады. [5].

Электржелілік кәсіпорын өндірісін ұйымдастыру схемасы аумақтық бойынша орындалады (сурет. 2.3) немесе функционалды принцип.

Электржелілік кәсіпорынның қызметтері белгілі бір энергия ауданында шоғырланған өндірістік функциялар негізінде құрылады, өйткені әрбір бөлімше жөндеу және пайдалану персоналының әлеуетін барынша толық пайдалану үшін қызмет көрсету объектісіне барынша жақын болуы тиіс.

Электр желісінің құрылымын құру принципін таңдау байланысты:

– жергілікті жердің рельефіне;

- қосалқы станциялардың кәсіпорынның орталық базасынан қашықтығынан;

- электр беру желілерінің ұзындығынан;

- көлік коммуникацияларының жай-күйінен және т. б.

Сондай-ақ, қолданыстағы механикаландыру құралдарын және электр жабдықтарын жөндеу және қызмет көрсету кезінде орындалатын жұмыстардың көлемін ескеру қажет.

Кезінде аумақтық принципке (сур. 2.3) Электржелілік кәсіпорынның құрылысы оған бекітілген аумақта орналасқан барлық әуе ЭБЖ және кабельдік ЭБЖ, қосалқы станциялар, байланыс желілері беріледі. Желілік аудандар электр жабдықтарын техникалық пайдалану, техникалық қызмет көрсету және жөндеу үшін жауап береді. Егер жеткілікті үлкен қосалқы станциялар мен электр желілері одан 50 км немесе одан көп қашықтықта болса, электр желісі кәсіпорны аумақтық принцип бойынша құрылады. Бұл принцип бойынша өндірістік және қызмет көрсету қызметтерінің сандық құрамы минимумға дейін азаяды.

Электр желісі кәсіпорнын құрудың функционалдық қағидатында электр желілерінің барлық электр жабдығы өндірістік және қызмет көрсету қызметтеріне бекітіледі және осы қызметтердің персоналы пайдаланады. Бұл жағдайда аумақтық аудандар құрылмайды. Функционалды принцип бойынша электржелілік кәсіпорынның құрылысы шамамен 50 км әрекет ету радиусы бар ықшам желі жағдайында қолданылады.

Сондай-ақ, электр желісі кәсіпорнын құрудың аралас принципі қолданылады, онда объектілердің бір бөлігі өндірістік қызметтерге қосылады, ал екіншісі олардың аумақтық бөлімшелеріне, яғни аудандарға тағайындалады.

Кезекші персонал электр желілері кәсіпорнының диспетчерінің немесе энергия жүйесі диспетчерінің басшылығымен электр желілеріндегі шағын станцияның электр жабдығына қызмет көрсетеді [4].

2.3 - сурет. Аумақтық принцип бойынша салынған электржелілік кәсіпорынның құрылымы.

Негізгі функционалдық міндеттері:

- тұтынушыларды энергиямен жабдықтаудың шарттық талаптарын сақтау;

- жіберілетін энергияның қалыпты сапасын – электр тогының стандартты жиілігі мен кернеуін, жылу жеткізгіш қысымы мен температурасын ұстап тұру;

- жедел-диспетчерлік тәртіпті сақтау;

- Жабдықтарды, ғимараттар мен құрылыстарды пайдалану дайындығы жағдайында ұстау;

- энергия үнемдеу жөніндегі заңнамаға және осы Қағидаларға толық сәйкес энергия өндірісінің барынша сенімділігін және үнемділігін қамтамасыз ету [5];

- жабдықтар мен құрылыстарды пайдалану процесінде өнеркәсіптік және өрт қауіпсіздігі талаптарын сақтау;

- Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі заңнама талаптарын орындау;

- өндірістің адамдарға және қоршаған ортаға зиянды әсерін азайту;

- энергия объектілерінің үнемділігін, сенімділігін, қауіпсіздігін арттыру, экологиялық жай-күйін жақсарту мақсатында ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін пайдалану болып табылады.

Қосалқы станцияларға қызмет көрсетудің үш түрі қолданылады:

- жедел көшпелі және жөндеу персоналына қызмет көрсету;

- қосалқы станцияда персоналдың кезекшілігі кезінде;

- персоналдың үйде кезекшілігі кезінде.

Бірінші түрде кезекші персоналсыз пайдаланылатын қосалқы станциялар топтары үшін орындалатын жедел-көшпелі бригаданың көшпелі және жөндеу персоналы қосалқы станциялар топтарына орталықтандырылған қызмет көрсетуді пайдаланады.

Қосалқы станциядағы персоналдың кезекшілігі кезінде жауапты тораптық қосалқы станцияларда, мысалы, басқару қалқанында немесе қосалқы станция аумағындағы арнайы бөлінген үй-жайларда персоналдың тәулік бойы кезекшілігі көзделеді.

Персоналдың үйде кезекшілігі кезінде үйде кезекшілік жүргізіледі, онда кезекші телефон қоңырауын немесе электр жабдығын қайта тиеу немесе автоматты ажырату кезінде іске қосылатын сигнал беру іске қосылған кезде қоңырауды күтеді. Сигнал түскен кезде кезекші бірден қосалқы станцияға шығады. Мұндай кезекшілік кезінде персонал электр жабдығын қарап шығады және қызмет көрсету және жөндеу жұмыстарын жүргізеді.

Жедел көшпелі және жөндеу персоналы әдеттегі жағдайларда қосалқы станцияда кезекшілік етеді. Кезекшілер радиобайланысы бар мамандандырылған автомашинамен электр желілік кәсіпорын диспетчерінің нұсқауы бойынша оларға бекітілген қосалқы станцияларға шығады. Кезекшілер жұмысқа рұқсаттарды, ауыстырып қосуды және қарап тексеруді орындайды, сондай-ақ аварияларды жояды және электр жабдығы жұмысының ақауларын жояды.

Электр жабдығын жаппай жөндеу кезеңінде жедел-көшпелі бригаданың бос емес жұмысы кезінде ауыстырып қосуға жөндеу персоналы тартылады. Бұл персонал арнайы оқудан өтеді және кезекші персоналсыз қосалқы станцияға қызмет көрсетудің жедел жұмысына рұқсат алады.

Шебердің міндеттеріне: жұмыс орындарын дайындау; Қызмет көрсететін персоналды жөндеушілерді жұмысқа жіберу; станцияда жөндеу жұмыстарын орындауға басшылық жасау, яғни электр қондырғыларын пайдаланудан шығару, сондай-ақ енгізу кіреді.

Тұрақты жұмыс істейтін жедел персоналы жоқ қосалқы станцияларды тиімді пайдалануды ұйымдастырудың негізгі элементтері аварияға қарсы автоматика және телемеханика (Автоматты қайта қосу (АҚҚ), Резервті автоматты түрде қосу (РАТҚ), Автоматты жиілікті түсіру (АЖТ), Асинхронды режимді жою автоматикасы (АРЖА), Ажыратқыш істен шыққан кезде резервтеу құрылғысы (АІШКРҚ) және т.б.) құрылғыларын енгізуді қамтамасыз етеді. Телемеханикалық құрылғылар арқылы РҚА (релелік қорғаныс және автоматика) жұмысы туралы барлық сигналдар диспетчерлік пунктке немесе тұрақты жұмыс істейтін жедел персоналы бар базистік қосалқы станцияға беріледі. РҚА жұмысы туралы сигнал алғаннан кейін режимнің бұзылу сипаты мен шамасы бағаланады және жедел-көшпелі бригаданың шығуымен жұмыс жүргізу қажеттілігі айқындалады. Телемеханика арналары бойынша электр энергиясын тұтынушыларды қоректендіретін ажыратылған ажыратқыштарды қосу мүмкіндігі бар.