ҚР БЭЖ энергожүйелерінің қатар жұмыс істеуінің барлық артықшылықтары диспетчерлік басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде барынша толық көрінеді [9]. Жалпы құрылым 2.5 суретте көрсетілген.

Электр энергетикасы саласындағы мемлекеттік реттеу мынадай мақсаттарда жүзеге асырылады:

- энергия тұтынушыларының сұранысын барынша қанағаттандыру және электр және жылу энергиясы нарығына қатысушылардың құқықтарын тұтынушылардың электр және жылу энергиясын жеткізушілерді таңдау құқығына кепілдік беретін нарықта бәсекелестік жағдайлар жасау жолымен қорғау;

- Қазақстан Республикасы электр энергетикалық кешенінің сенімді және тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

- Қазақстан Республикасының электр энергетикалық кешенін елдің шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік кешендерінің тыныс-тіршілігін қамтамасыз етудің ерекше маңызды жүйесі ретінде басқарудың біртұтастығы.

Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі Электр энергетикасы саласындағы бақылау мен реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік уәкілетті орган болып табылады.

Электр энергетикасы саласындағы бақылауды Мемлекеттік энергетикалық қадағалау және бақылау жөніндегі мемлекеттік орган — Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Мемлекеттік энергетикалық қадағалау жөніндегі комитеті жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2014 жылғы 17 қазандағы № 61 бұйрығымен "KEGOC" АҚ Жүйелік оператордың ұлттық диспетчерлік орталығы (ЖО ҰДО) айқындалды.

Біріктірілген энергия жүйелерін басқарудың барлық процестері қатаң және иерархиялық бағыныстылыққа және жедел-диспетчерлік басқару жүйесіне кіретін әрбір мүшенің міндеттерін нақты сипаттауға негізделген.

 

2.5 - сурет. Қазақстан электр энергетикасының құрылымдық схемасы

*Электр энергиясының көтерме сауда нарығының субъектілерімен теңгерімдеуші электр энергиясын сатып алуға/сатуға шарт жасасу, **ҚР БЭЖ электр желісіне берілген ЖЭК пайдалану объектілері өндірген электр энергиясын орталықтандырылған сатып алуды және оны кейіннен ҚР электр өткізгіш ұйымдарына өткізуді жүзеге асыру, *** Авариялық істен шыққан қуатты жедел ауыстыру, ****Спот-сауда-саттықты қоса алғанда, электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттығы.

 

Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі энергия жүйесінің құрылымындағы ең жоғары саты болып табылады, ол энергия жүйесін жалпы басқаруды жүзеге асырады және ЖО диспетчерлік орталығына басқарушы командаларды береді.

Диспетчерлік басқару "KEGOC" АҚ жүйе аралық электр желілері филиалдарының құрылымдық бөлімшелері болып табылатын тоғыз өңірлік диспетчерлік орталықтың (ӨДО) ЖО ҰДО-ға тікелей жедел бағыну схемасы бойынша ұйымдастырылған. Бұл Ақмола (Нұр-Сұлтан қ.), Ақтөбе (Ақтөбе қ.), Алматы (Алматы қ.), Шығыс (Өскемен қ.), Батыс (Атырау қ.), Қостанай (Қостанай қ.), Солтүстік (Екібастұз қ.), Орталық (Қарағанды қ.), Оңтүстік (Шымкент қ.) өңірлік диспетчерлік орталықтар. ЖО ҰДО барлық штаттан тыс жағдайларды дер кезінде жоя отырып, электр энергиясын жеткізудің қалыпты режимін қамтамасыз етеді, сондай-ақ ААҚ "ЖО БЭЖ", Сібір, Орал, Орта Еділ, Оңтүстік ОДБ-мен (Ресей БЭЖ) және "Энергия" КДО-мен (Орталық Азия БЭЖ) өзара іс-қимылда Қазақстан БЭЖ электр желілерінің және мемлекетаралық байланыстардың жұмыс режимін реттейді (сурет 2.6) [9].

ҰДО-ға Қазақстан БЭЖ-нің сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, Қазақстан БЭЖ-нің шектес мемлекеттердің энергия жүйелерімен қатарлас жұмысын қамтамасыз ету, сондай-ақ нормативтер талаптарына сәйкес электр энергиясының сапасын қамтамасыз ету, өңірлік диспетчерлік орталықтар арқылы электр станциялары мен желілерінің келісілген жұмысын тәулік бойы жедел-диспетчерлік басқаруды жүзеге асыру, Электр станциялары жабдықтарының нақты жай-күйін және желі схемасын ескере отырып, тәуліктік кестеге техникалық сараптама жүргізу жүктеледі, электр станциялары мен олардың тікелей тұтынушылары арасындағы қуат теңгерімінің сақталуын бақылау. Қазақстан БЭЖ-нің неғұрлым сенімді схемасын қолдау және ЖО ҰДО диспетчерінің басқаруындағы немесе қарауындағы желілер мен энергия объектілерінің пайдалану схемасын бақылау маңызды міндеттер болып табылады. ҰДО Ресей БЭЖ – мен, Орталық Азия БЭЖ-мен қатар жұмыс істеу кезінде, ал оқшауланған жұмыс кезінде Қазақстан БЭЖ-дегі иілікті реттеу кезінде берілген кестелерге сәйкес қуат ағындарын бақылауды және реттеуді жүргізеді [10].

2.6 - сурет. Қазақстан БЭЖ жедел-диспетчерлік басқармасының құрылымдық схемасы

ЖО ҰДО филиалы қызметінің мәні:

- Қазақстан БЭЖ-де электр энергиясын өндіру, беру және тұтыну режимдерін орталықтандырылған жедел-диспетчерлік басқаруда;

- электр энергиясының мемлекетаралық ағындары режимдерін басқаруда;

- Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесінде технологиялық бұзушылықтарды болдырмауды, оқшаулауды және жоюды қамтамасыз етуде;

- Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі қуат резервтерін жедел басқаруда;

- Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесінің сенімді және тұрақты жұмысын қамтамасыз ететін релелік қорғау, аварияға қарсы және режимдік автоматика жүйелерінің құрылымын, қағидаттарын, орналасу орындарын, көлемі мен тағайыншамаларын айқындауда.

Пайдалану режимінің өзгеруі ауытқу себептерін көрсете отырып, жедел-диспетчерлік құжаттамаға енгізілетін диспетчерлік кестеде көрсетіледі. Жүктемелер кестесінің жоспарланбаған кез келген ауытқулары туралы жоғары деңгейдегі диспетчерге дереу баяндау қажет. Электр станциялары диспетчердің жедел бағынысында болады.

Энергия жүйелері берілген қуатты минимумнан максималды жұмыс қуатына дейінгі шекте дереу өзгертуге міндетті. Қажет болған жағдайда жоғары деңгейдегі диспетчер агрегаттарды резервтен енгізу немесе оларды резервке шығару туралы өкім береді.

"Электр энергетикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүйелік оператор ("KEGOC" АҚ) мынадай функцияларды орындайды:

- Шартқа сәйкес ұлттық электр желісі бойынша электр энергиясын беру бойынша жүйелік қызметтер көрсетеді, оған техникалық қызмет көрсетуді және пайдалану дайындығында ұстауды қамтамасыз етеді;

-нақты баланстарды жасауды және электр энергиясын өндіру-тұтынудың тәуліктік кестесін қалыптастыруды қоса алғанда, Шартқа сәйкес Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесінің жұмыс режимдерін орталықтандырылған жедел-диспетчерлік басқаруды жүзеге асыра отырып, техникалық диспетчерлендіру жөнінде жүйелі қызметтер көрсетеді;

- Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесі жұмысының сенімділігін қамтамасыз етеді;

- электр энергиясын өндіру-тұтынуды теңгерімдеуді ұйымдастыру бойынша жүйелі қызметтер көрсетеді;

- Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен электр энергиясының теңгерімсіздіктерін қаржылық реттеуді жүзеге асырады;

- қуат резервтерінің көлемін, құрылымын, энергия өндіруші ұйымдар арасында бөлінуін және қуат резервтерінің Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесіне іске қосылуын айқындайды;

- нақты уақыт режимінде электр энергиясының теңгерімдеуші Нарығының және жүйелік және қосалқы қызметтер нарығының жұмыс істеуін ұйымдастыруды жүзеге асырады;

- қатарлас жұмыс режимдерін басқару және тұрақтылығын қамтамасыз ету және электр қуатын реттеу бойынша шектес мемлекеттердің энергия жүйелерімен өзара іс-қимыл жасайды;

- бірыңғай ақпараттық жүйені, электр энергиясын коммерциялық есепке алудың автоматтандырылған жүйесін, электр энергиясының көтерме сауда нарығының барлық субъектілерінің релелік қорғау және аварияға қарсы автоматиканың жапсарлас құрылғыларын құру бойынша техникалық және әдістемелік басшылықты жүзеге асырады;

- электр энергиясының көтерме сауда нарығы субъектілерінің ұлттық электр желісіне қол жеткізуі үшін тең жағдайларды қамтамасыз етеді;

- Қазақстан Республикасы электр энергиясының көтерме сауда нарығына қатысушыларды коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қозғамайтын ақпаратпен қамтамасыз етеді;

- электр станцияларының, қосалқы станциялардың, электр беру желілерінің, релелік қорғау және аварияға қарсы автоматика құрылғыларының, технологиялық басқару жүйелерінің негізгі жабдықтарын жөндеуге шығаруды келіседі;

- су электр станцияларының су-шаруашылық баланстарын және Қазақстан Республикасының Бірыңғай электр энергетикалық жүйесінің жұмыс режимдерін ескере отырып, жұмыс режимдерін әзірлеуге қатысады;

- электр энергиясы мен қуатының болжамды теңгерімдерін әзірлеуді жүзеге асырады;

- электр қуаты нарығының жұмыс істеуін ұйымдастыруды жүзеге асырады;

- генерациялайтын қондырғылардың электр қуатын аттестаттауды жүзеге асырады;

- тоқсан сайын уәкілетті органға қуат берудің келісілген схемалары туралы ақпарат береді;

- Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі электр энергиясының тапшылығы мен профицитін айқындау қағидаларына сәйкес Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі электр энергиясының тапшылығы мен профицитін растайды;

- "Электр энергетикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және Қазақстан Республикасының жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау саласындағы заңнамасында көзделген өзге де функцияларды жүзеге асырады.

Электр энергиясының көтерме сауда нарығы − бұл энергия өндіруші ұйымдар, электр энергиясын берудің ұлттық жүйесі, өңірлік таратушы және таратушы электр желілері, көтерме тұтынушылар, сондай-ақ орталықтандырылған жедел-диспетчерлік басқарудағы басқа да ұйымдар рөл атқаратын және барлық субъектілерге ұсынылатын тауарлар мен қызметтерге тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін оның субъектілері арасындағы шарттық негізде электр энергиясын сатып алу-сату және беру арасындағы еркін өзара қатынастар жүйесі.

Тұтынушыларды өндіру және энергиямен жабдықтау үшін жаңа тиімді энергия үнемдеуші және экологиялық таза технологияларды енгізу проблемаларын шешу үшін Қазэнергоөнеркәсіптікғзжі, "Энергия" институты, Алматыгидропроект, Қазсельэнергопроект, Энергетика ҚазҒЗИ және т.б. ғылыми-зерттеу және жобалау-іздестіру институттары айналысады.

Энергия өндіруші ұйымдар да, Қазақстан Республикасының электр энергиясы мен қуатының көтерме сауда нарығына қатысушылар — тұтынушылар да мүшелері болып табылатын қазақстандық электр энергетикалық қауымдастық.

Оның негізгі міндеттері қызметі Электр энергетикасы саласымен тікелей немесе өзгеше түрде байланысты барлық ұйымдарға қолдау көрсету, Электр энергетикасы саласына қатысты мемлекеттік бағдарламаларды, заңдар мен нормативтік актілерді әзірлеуге қатысу және саланың мүдделері үкіметтің, сот және басқа да органдардың шешімдеріне байланысты мәселелерде өз мүшелерінің ұстанымдарын қолдау және қорғау болып табылады.

"KazEnergy" қауымдастығы Қазақстанның мұнай-газ және энергетика кешенінің динамикалық және тұрақты дамуы үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру мақсатында құрылған.

Оның мақсаттары: мемлекеттік органдарда Қауымдастық мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау, заңнамалық базаны үйлестіру; жер қойнауын пайдаланушылар, электр энергиясын өндірушілер, энергетика секторының өнімдері мен қызметтерін тұтынушылар үшін бірыңғай ақпараттық өріс құру; жергілікті, өңірлік және халықаралық деңгейде салаішілік ынтымақтастық пен кәсіпкерлік жобаларын дамыту және қолдау; қауымдастықтың, оның мүшелерінің және тұтастай алғанда саланың оң имиджін өңірлік және жаһандық деңгейде тарату; қазақстандық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және ғылыми-техникалық белсенділігін ынталандыру.

Негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында өндіруші қуаттар мен электр беру желілерінің күтпеген жерден істен шығуы кезінде құрылтайшы тұтынушыларды энергиямен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету үшін шарттық негізде қуат резервтерін беру болып табылатын Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығының субъектілері құрған Қазақстанның электр қуаты резервтерінің пулын құру.

Пулрэм қатысушылары: өндіруші компаниялар, ӨЭК, "KEGOC" АҚ, көтерме тұтынушылар.