Электр жабдығын пайдалану Электр станциялары мен желілерін техникалық пайдалану қағидаларының (ТПЕ) [5], электр желілік қағидаларының (ЭЖҚ) [6], қауіпті өндірістік объектілер үшін өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағидаларының (ӨҚЕ) [14], МЕМСТ және ҚНжЕ талаптары негізінде жүзеге асырылады. Электр жабдығына арналған барлық нұсқаулықтар мен нормативтік-техникалық пайдалану құжаттары осы құжаттардың талаптары негізінде жасалуы тиіс.

Оқу аяқталғаннан кейін қызметкерлердің біліміне тексеру жүргізілуге тиіс, содан кейін оларға қауіпсіздік жөніндегі тиісті топ беріледі.

Білімді тексергеннен кейін әрбір қызметкер тәжірибелі қызметкердің басшылығымен ұзақтығы кемінде екі апта жұмыс орнында тағылымдамадан өтуге тиіс, содан кейін ол өз бетінше жұмысқа жіберілуі мүмкін. Инженерлік-техникалық персонал үшін тағылымдамаға және өзіндік жұмысқа рұқсат кәсіпорын бойынша өкіммен, жұмысшылар үшін – цех бойынша өкіммен белгіленеді.

Қағидаларды, лауазымдық және өндірістік нұсқаулықтарды білуін тексеру:

- бастапқы-өзіндік жұмысқа жіберер алдында;

- кезекті-жедел және жедел-жөндеу персоналы үшін жылына бір рет, инженерлік-техникалық персонал үшін үш жылда бір рет;

– кезектен тыс-қызметкер қағидалар мен нұсқаулықтарды бұзған кезде;

- энергетикалық цех басшыларының талабы бойынша, бас энергетик бөлімімен немесе атомдық және энергетикалық қадағалау және бақылау Комитетімен.

Білімін тексеруден өтпеген адамдар соңғы тексеру күнінен бастап 2 аптадан ерте емес және 1 айдан кешіктірілмей қайта тексеруден өтеді.

Білімін үшінші рет тексеру кезінде қанағаттанарлықсыз баға алған адам жұмыстан шеттетіледі; онымен жасалған шарт оның біліктілігінің жеткіліксіздігі салдарынан бұзылуға тиіс.

Инженерлік-Техникалық персоналдың білімін тексеруді Атом және энергетикалық қадағалау мен бақылау комитетінің аумақтық инспекторының, қалған персоналдың – құрамын кәсіпорын басшысы айқындайтын комиссияның қатысуымен комиссиялар жүзеге асырады. Білімді тексеру нәтижесі белгілі бір нысандағы журналға жазылады және оған Комиссияның барлық мүшелері қол қояды.

Білімді тексеруден табысты өткен персоналға белгіленген нысандағы куәлік беріледі.

Жұмыс орнында электр жабдығын пайдалану тиісті электр жабдығын пайдалану жөніндегі нұсқаулықта (паспортта) келтірілген дайындаушы зауыт нұсқаулығының талаптарына сәйкес жүргізілуі тиіс. Зауыт құжаттамасы болмаған жағдайда электр жабдықтарын пайдалану жөніндегі нұсқаулықты тікелей кәсіпорында әзірлеу қажет.

Пайдалану жөніндегі Нұсқаулықта мынадай мәліметтер болуға тиіс:

- ауысымдарды қабылдау және тапсыру, электр жабдықтарын тоқтату және іске қосу, ТҚК жүргізу тәртібі;

- электр жабдықтарының үздіксіз, сенімді және тиімді жұмысын қамтамасыз ететін шараларды аудару;

- электр жабдығы тоқтатылуы тиіс тән ақаулықтарды санамалау;

- авариялық жағдайларда электр жабдығын тоқтату тәртібі, авария кезінде электр жабдығын ажырататын бұғаттау-сигнал беру құрылғыларының тізбесі;

- өндірістік қауіпсіздік, өндірістік санитария және өртке қарсы іс-шаралар бойынша талаптар.

Егер МЕМСТ немесе нормативтік актілерге сәйкес әзірленген" жұмыс орны бойынша нұсқаулық " болса, онда пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарды жасау талап етілмейді.

Өндірістің сипатына, жабдықтың түріне және мақсатына байланысты ол жедел және жедел жөндеу персоналына бекітілуі мүмкін [15], ол міндетті:

- электр жабдығын ақаусыз, таза ұстау, оны уақтылы майлау, ақаулықтарды жою бойынша шаралар қабылдау және олардың пайда болу мүмкіндігін болдырмау;

- электр жабдықтарының белгіленген жұмыс режимін сақтау;

- электр жабдығының істен шығуына әкелетін немесе адамдардың денсаулығына немесе өміріне қауіп төндіретін ақаулардың белгілері пайда болған кезде электр жабдығын дереу тоқтатуға;

- бақылау-өлшеу аспаптары бойынша, электр жабдықтарының ақаусыз жұмысын көзбен шолып және естіп бақылау;

- шамадан тыс жүктемелерге жол бермеу, жұмыс істеп тұрған электр жабдықтарының құрылыс конструкцияларына зиянды әсерін болдырмау, дірілдің жоғарылауы, бу шығару, сұйықтықтың төгілуі, ағып кету, температураның әсері және т. б.;

- майлау айналымын, мойынтіректерді жылыту дәрежесін бақылаңыз, майдың ағып кетуіне жол бермеңіз. Бұғаттағышы жоқ жүйеге май беруді тоқтатқан кезде электр жабдығын тоқтату және оқиға туралы ауысым шеберіне баяндау қажет.

Цехтың жедел қызметкерлерінің негізгі міндеті мерзімді техникалық қызмет көрсету арқылы электр жабдықтарының үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету болып табылады. Ол өз кінәсінен туындаған электр жабдықтарының бұзылуы мен істен шығуы үшін жеке жауап береді.

Жедел және жедел-жөндеу персоналын технологиялық схемаларды ауыстырып қосу, электр жабдығын жөндеуге дайындау жөніндегі жұмыстарда, сондай-ақ жөндеу-профилактикалық жұмыстардың барлық түрлерін жүргізу кезінде пайдалануға жол беріледі.

Цех шебері жедел қызметкерлерге пайдалану, авариялардың алдын алу және жабдықтың мерзімінен бұрын тозуының алдын алу бойынша өндірістік дағдыларды жетілдіруге көмектесуге міндетті.

Цех шебері жедел персоналдың жабдықты, қорғаныс құралдары мен құрылғыларды пайдалану жөніндегі нұсқаулықты сақтауын бақылайды, жоспарлы және жоспардан тыс жөндеулердің, авариялар мен бұзылулардың есебін жүргізеді, авариялар туралы актілерді жасауға және олардың алдын алу бойынша ұсынымдарды әзірлеуге қатысады, пайдаланылмайтын жабдықты консервациялауға техникалық қадағалауды жүзеге асырады.

Электр жабдықтарын ауысымнан ауысымға беру ауысым журналына қол қойғызып жүргізіледі. Ауысымды тапсыру кезінде ақауларды анықтау жөніндегі ауысым журналына ауысым ішінде орын алған, оның ішінде жойылған істен шығулар мен ақаулар енгізіледі.

Егер электр жабдығы уақытша пайдаланылмаса, онда ол консервациялауға және қондырғы орнында, ал орнатылмаған – қоймаларда сақталуға тиіс. Консервациялау алдында электр жабдығы ластанудан тазартылады, майлар мен салқындатқыш сұйықтықтар ағызылады, түсіру крандары мен вентильдер "ашық"күйінде қалдырылады.

Электр жабдығын дұрыс пайдаланбағаны үшін, әсіресе істен шығулар мен аварияларға әкеп соққаны үшін жауапкершілік қолданыстағы заңнамаға сәйкес тікелей кінәлілерге жүктеледі.

Пайдалану процесінде адам факторының рөлі.

Заманауи электр станциясының энергетикалық блогы сияқты күрделі техникалық кешеннің барлық жүйелері кешеннің негізгі буыны – адамның арқасында ғана біртұтас болады. Пайдалану мәдениеті электр станциясының жұмыс көрсеткіштерін жабдықты жобалау, дайындау, монтаждау және баптау сапасынан кем емес анықтайды [16].

Пайдалану мәдениетінің маңызды бөлігі қауіпсіздік мәдениеті болып табылады, дегенмен бұл тұжырымдама таза пайдалану шеңберінен шығады. Қауіпсіздік мәдениеті туралы түсінік (сурет. 3.1) станцияны жобалаудың, салудың және оны пайдаланудың барлық сатыларында шешімдер қабылдау кезінде сенімділік пен қауіпсіздіктің сөзсіз басымдығын сақтау үшін конструкторлардың, жобалаушылардың, дайындаушылардың, жабдықты монтаждаушылардың, барлық жүйелерді баптаушылардың, пайдалану және жөндеу персоналының жоғары кәсібилігі мен жауапкершілік сезімін қамтиды. Қауіпсіздік мәдениетін жүзеге асыру үшін осы мамандардың өзара байланысын ескере отырып, барлық жұмыс процестерін (қалыпты пайдалану кезінде де, апаттар кезінде де Энергия блогының элементтерінде болатын) терең түсінуі қажет.

Әрбір қабылданған шешімнің ықтимал салдарын болжау, тәжірибеде кездесуі мүмкін типтік және екіталай жағдайлардың шешім қабылдау сатысында ойнау (теориялық немесе ЭЕМ көмегімен математикалық модельдерде) маңызды рөл атқарады. Электр станциясын құруға және пайдалануға қатысатын барлық мамандар жабдықтың да, персоналдың да (және ең жауапты жағдайларда халықтың да) қауіпсіздігі практикалық әрекеттер тізбегімен анықталатынын нақты түсінуі керек: станция мен оған арналған жабдықтың жобаларынан бастап пайдалану мен жөндеуге дейін. Осы ұжымдық процестің барлық кезеңдерінде ауыр зардаптарға жол бермеу үшін өзін-өзі қанағаттандыруды, немқұрайдылықты, тәжірибеге немқұрайдылықты болдырмау керек.

Қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ерекше жауапкершілік операциялық қызметкерлерге жүктеледі, өйткені, біріншіден, нақты апаттар конструкторлық бюроларда немесе жобалау ұйымдарында емес, электр станцияларында болады, екіншіден, төтенше жағдайдың дамуы кейде қызметкерлерге іздеуге, жалғыз дұрыс шешім қабылдауға және оны жүзеге асыруға өте аз уақыт қалдырады. Қызметкерлердің іс-әрекеттерінің дұрыстығына туындаған қалыпты режимнің бұзылуы тез жойылатынына немесе ол ауыр апатқа ұшырайтынына байланысты.

3.1 - сурет. Пайдалану процесінде адам факторының рөлі

Энергетикада (жоғары қауіптілікпен, авиациямен, химия өнеркәсібімен және т.б. байланысты техниканың басқа да салаларында) персоналдың қателігінен 60...80%-ға дейін ауыр авариялар орын алады. Электр станцияларының жедел персоналынан осы құжаттардан ауытқудың ықтимал теріс салдарын түсінуге негізделген технологиялық регламенттер мен пайдалану нұсқаулықтарын нақты сақтауда жоғары тәртіптілік, үлкен мұқияттылық, пайдалану жағдайын тез және терең талдау қабілеті талап етіледі. Жабдықтың ұзақ мерзімді қалыпты жұмысы (технологиялық параметрлердің қалыпты мәндерінен ауытқуларсыз) келесі минутта төтенше жағдай болмайтынына кепілдік емес екенін түсіну керек. Оның дамуымен шатастырмау керек, реакция жылдамдығы, салқындық, айқын, ойластырылған әрекеттер қажет.

Қате шешім қабылдау да, шешім қабылдаудан жалтару да төтенше жағдайды ушықтыруы мүмкін.

Штаттан тыс жағдай кезіндегі оператордың іс – әрекетінің негізгі кезеңдері – жабдықтың жұмысы туралы ақпаратты іріктеу және талдау, жағдайды тану, оның дамуын болжау және ықтимал салдарын бағалау, авариялық жағдайдан шығу үшін іс-қимыл нұсқаларын іздеу, оны іске асыру бойынша шешім қабылдау және іс-қимыл. Барлық осы кезеңдер үшін бірнеше секунд қажет, сонымен қатар технологиялық параметрлердің тез өзгеретін мәндері жағдайында. Бұл жұмысты жеңілдету үшін ақпаратты талдауды едәуір дәрежеде жүзеге асыратын, жағдайды тануға және жағдайдың өздігінен дамуының және оператордың белгілі бір әрекеттерінің ықтимал салдарын болжауға көмектесетін оператордың ақпараттық қолдауын ұйымдастыру қажет.

Бұл оператордың жеткіліксіз біліктілігі, оның психологиялық тұрақсыздығы, күтпеген төтенше жағдайларда шатасуға және стрестік жағдайға алып келеді, шектеулі уақыт ішінде жалғыз дұрыс шешім табу және іске асыру қажет болған кезде, реакцияның тежелуі, адамның психологиялық қозған күйі, оның өміріндегі кез-келген оқиғаларға байланысты, жұмыспен байланысты емес, алаңдаушылық, механикалық әрекеттер және т.б. Көптеген жағдайларда жағдай нашарлай түседі, өйткені құрылғылар операторға артық ақпаратты береді, одан артық ақпаратты алып тастау керек. Сонымен бірге, инженерлердің бүкіл білім беру жүйесі математика және физика мектептеріндегі курстардан бастап, ақпараттың көптігі жағдайында әрекет ету қабілетін дамытуға бағытталмаған.

Операциялық дайындық мәселелері.

Қажетті жұмыс мәдениетін университеттің дайындығы мен жоғары білімнен кейінгі білім беруді қамтитын электр станцияларының жұмыс істейтін персоналын үздіксіз оқытудың ойластырылған жүйесі қамтамасыз ете алады. Бұл жүйенің маңызды элементі операциялық дайындық болып табылады. Энергетикадағы соңғы уақыттағы апаттардың тәжірибесі, ең алдымен пайдалану персоналының қателіктеріне байланысты, студенттік орындықтан бастап пайдалану дайындығын жақсарту міндетін қояды. Мамандарды пайдалану және біліктілігін арттырудың басты мақсаты – күріш пайдалану кезінде туындауы мүмкін әртүрлі жағдайларда тез шешім қабылдау қабілетін дамыту. 3.2 сурет  – бұл қабілет жағдайды лезде бағалау және оның дамуын бақыланатын параметрлер бойынша болжау, ең маңызды мәселелерді көру және олардың шешімдерін табу, кейде тривиалды емес, ықтимал шешімдердің толық спектрінен, күшті және әлсіз жақтарын, сондай-ақ әр шешімнің салдарын бағалау қабілетінен қалыптасады. Осы бағалау негізінде нақты шешім таңдау керек. Маманның үздіксіз пайдалану дайындығын жүзеге асыру кезінде (алдымен студент ретінде, содан кейін электр станциясының қызметкері ретінде) оның қызметінің әр кезеңінде келесі (жоғары) сатыға ауысқан кезде практикада қабылданған шешімдер үшін жауапкершілік деңгейі артатынын ескеру қажет.

Станцияның жедел қызметкерлерінің үлкен практикалық жұмыс тәжірибесі, оның ішінде жауапты шешімдері болғанына қарамастан, тәжірибеде негізінен тек штаттық жағдайларда жұмыс тәжірибесі алынады. Сонымен қатар, энергетикадағы жұмыстың ерекшелігі операциялық персонал дұрыс емес шешімдердің салдары өте қиын болатын типтік емес және төтенше жағдайларда жұмыс істеуге өте сирек келеді. Сондықтан, ең тәжірибелі жедел қызметкер өмір бойы бірде-бір рет төтенше жағдайға тап болмауы мүмкін.  Жақсы жұмыс істейтін электр станциясына электр жабдықтарының штаттан тыс жұмыс режимінде шешім қабылдау тәжірибесі аз жұмыс істейтін персонал қызмет көрсететін қарама-қайшылықты жағдай туындайды.

3.2 - сурет.  Пайдалану дайындығы

Жабдықты таза психологиялық тұрғыдан қауіпсіз пайдалану да қауіп сезімін басады және күтпеген жерден және төтенше жағдайларда іс-әрекетке дайындығын жоғалтуға көмектеседі. Төтенше жағдайларға қарсы тұрақты жаттығулар көмегімен әртүрлі төтенше және төтенше жағдайларда жедел қызметкерлерді арнайы даярлауды қолдау өте маңызды.