1. Педагогикалық психологияның пәні. 

Білім беру процесінің, тетіктерінің, оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудың күрделілігі қазіргі педагогикалық психология пәнінің көпөлшемділігі мен біртектілігін анықтайды.

Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің фактілері, тетіктері, заңдылықтары және осы процестерден туындаған адамның (баланың) интеллектуалды және жеке тұлғалық даму деңгейіндегі білім беру іс-әрекетінің субъектісі ретіндегі мұғалім ұйымдастыратын және басқаратын өзгерістер [1].

Берілген анықтама қазіргі педагогикалық психологияның алдында тұрған және шешілетін өзекті мәселелердің күрделілігі мен көпөлшемділігін көрсетеді: оқытуды басқарудың психологиялық тетіктері (Н.Ф. Талызина, Л.Н. Ланда және т.б.); тұтастай алғанда білім беру процесі (В.С. Лазарев және т.б.); жалпыланған іс-қимыл әдістерін игеру процесін басқару (В.В. Давыдов, В.В. Рубцов және т.б.); оқу мотивациясы (А.К. Маркова, Ю.М. Орлов және т.б.); оқытудың табыстылығына, ынтымақтастығына әсер ететін жеке психологиялық факторлар (Г.А. Цукерман және т.б.); оқушылар мен мұғалімдердің жеке ерекшеліктері (В.С. Мерлин, Н.С. Лейтес, А.Н. Леонтьев, В.А. Кан-Калик және т.б.).

Педагогикалық психологияның жалпы міндеті – оқу іс-әрекетінің әртүрлі жағдайларында адамның интеллектуалды және жеке тұлғалық дамуының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтау, зерттеу және сипаттау.

Тиісінше, педагогикалық психологияның ерекше міндеттері: 

• - білім алушының интеллектуалды және тұлғалық дамуына оқыту және тәрбиелеу әсерінің механизмдері мен заңдылықтарын ашу; 
• - оқушылардың әлеуметтік-мәдени тәжірибені меңгеру механизмдері мен заңдылықтарын анықтау; 
• - оқушының интеллектуалды және тұлғалық даму деңгейі мен оқыту мен тәрбиелеу формалары, әдістері арасындағы байланысты анықтау; 
• - оқу іс-әрекетін ұйымдастыру және басқару ерекшеліктерінің оқушының интеллектуалды, тұлғалық дамуы мен оқу-танымдық белсенділігіне әсерін анықтау; 
• - мұғалім іс-әрекетінің психологиялық негіздерін зерттеу; 
• - дамыта оқыту заңдылықтарын, механизмдерін, фактілерін анықтау; 
• - білімді меңгеру деңгейі мен сапасын диагностикалаудың психологиялық негіздерін анықтау және т.б.

Педагогикалық психологияның негізгі бөлімдері 

Ғылыми білімнің әр саласының пәні оның құрылымдық ұйымдастырылуын, яғни осы ғылымға кіретін бөлімдерді анықтайды. Педагогикалық психология үш негізгі бөлімнен тұрады: 

1. оқыту психологиясы  
2. тәрбие психологиясын 
3. педагог психологиясы.

Қазіргі кезеңде педагогикалық психология жоғары мектеп психологиясына (жоғары білім беру) және мектептегі педагогикалық психологияға көбірек бөлінеді.

2.Педагогикалық психологияның құрылымы. 

Педагогикалық психологияның басқа ғылымдармен байланысы. Қазіргі педагогикалық психологияның құрылымы дәстүрлі түрде үш бөлімнен тұрады: оқыту психологиясы; тәрбие психологиясы; мұғалім психологиясы. Оқыту психологиясының пәні – жүйелі оқыту жағдайында танымдық іс-әрекетті дамыту. Бұл бөлімде оқу процесінің заңдылықтарын, оқу іс-әрекетінің қалыптасу ерекшеліктерін, оның қажетсіну уәж мәселелерін, сабақта танымдық процестердің қалыптасу ерекшеліктерін, мұғалімнің шығармашылық әлеуетін дамытудағы рөлін және баланың позитивті «Мен» тұжырымдамасы зерттеледі. Оқыту психологиясы аясында білім, білік, дағдыларды қалыптастыруға бағытталған және психологиялық сау тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін оқыту формалары мен әдістеріне психологиялық талдау жасалады. Оқыту психологиясы, ең алдымен, білімді игеру процесі мен оған сәйкес біліктер мен дағдыларды зерттейді. Оның міндеті – бұл процестің табиғатын, оның сипаттамаларын және сапалы бірегей кезеңдерін, табысты өту шарттары мен критерийлерін анықтау. Педагогикалық психологияның ерекше міндеті – оқытудың деңгейі мен сапасын диагностикалауға мүмкіндік беретін әдістерді әзірлеу.

Тәрбие психологиясының пәні – баланың, балалар ұжымының қызметін мақсатты түрде ұйымдастыру жағдайында тұлғаның дамуы. 

Мектептегі оқу және тәрбие іс-әрекеті жағдайындағы тәрбие психологиясы адамгершілік нормалар мен қағидаларды игеру, дүниетанымды, баланың сенімін және т.б. қалыптастыру процесінің заңдылықтарын зерттейді. Осы саладағы зерттеулер: оқушының жеке басының мотивациялық саласының мазмұнын, оның бағытын, құндылық бағдарларын, адамгершілік көзқарастарын; әр түрлі жағдайда тәрбиеленетін оқушылардың өзіндік санасындағы айырмашылықтарды; балалар мен жасөспірімдер ұжымдарының құрылымын және олардың жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлін; психикалық депрессияның шарттары мен салдарын және т.б. зерттеуге бағытталған. 

Мұғалім психологиясының пәні (педагогикалық іс-әрекет) – кәсіби педагогикалық іс-әрекетті қалыптастырудың психологиялық аспектілері, сондай-ақ, осы іс-әрекеттің сәттілігіне ықпал ететін немесе кедергі келтіретін тұлғалық ерекшеліктер. Бұл бөлім педагогикалық психологияның құрамдас бөлігі, мұғалімнің іс-әрекетінің құрылымын, оның жеке басы мен қарым-қатынасының ерекшеліктерін, оның кәсібиленуінің кезеңдері мен заңдылықтарын зерттейді. Педагогикалық ұжым ішіндегі қарым-қатынасқа, жанжалды жағдайларды шешудің себептері мен тәсілдеріне ерекше көңіл бөлінеді. Жақында ғалымдар мен практиктердің назары мұғалімдердің кәсіби және жеке дамуын қамтамасыз етуге, олардың оқу орнының менеджерлерімен өзара әрекеттесуі үшін оңтайлы жағдай жасауға мүмкіндік беретін технологияларды дамытуға аударылды. Бұл бөлімнің маңызды міндеттері: мұғалімнің шығармашылық әлеуетін және оның педагогикалық стереотиптерді жеңу мүмкіндіктерін анықтау; мұғалімнің эмоционалды тұрақтылығын зерттеу; мұғалім мен оқушының жеке қарым-қатынас стилінің жағымды ерекшеліктерін анықтау және тағы басқалар. Педагогикалық психологияның құрылымы оған кіретін негізгі бөлімдердің өзара әсері мен өзара әрекеттесуін көрсететін сызба түрінде ұсынылуы мүмкін.

Бүгінгі таңда педагогикалық психологияның алдында жаңа міндеттері тұр: психологиялық білім беру іс-әрекетінің тұжырымдамалық тәсілдерін әзірлеу, оны тиімді жұмыс әдістерімен қамтамасыз ету, білім беру психологтарын даярлаудың ғылыми негізделген және тәжірибеге бағытталған жүйесін құру. Психологтың білім берудегі орнын түсінудің ең тиімді тәсілдері:

• - психолог-диагност, жағдайға байланысты балаға, мұғалімге, тәрбиешіге, ата-аналарға даму жолын таңдауға, жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оған оқыту бағдарламасын табуға көмектеседі; 
•  - психолог – конфликтолог және психотерапевт; 
•  - психолог – баланың даму жағдайын және жалпы білім беру ортасын жобалаушы; 
•  - психолог мекеменің білім беру ортасында байланыс орнатуға жауап береді; 
•  - психолог балалардың психологиялық денсаулығын сақтауға жауап береді; 
•  - психолог – басқару жөніндегі кеңесші және мектепті білім беру мекемесі ретінде дамыту жөніндегі маман.

Осыған байланысты білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызмет сияқты дербес компонентті педагогикалық психология құрылымына енгізу туралы мәселені көтеруге болады.

3. Педагогикалық психологияның басқа ғылымдармен байланысы.

Білім беру және оқыту белгілі бір дәрежеде әртүрлі ғылымдардың: философия, әлеуметтану, тарих, педагогика және психология зерттеу пәні болып табылады. Философия білім беру мәселелерін адамның өзіндік адами қасиеттерін қалыптастыру тұрғысынан қарастырады; білім берудің әлеуметтанулық аспектілері білім беру жүйесінің бөлігі бола отырып, білім беру және оқыту функцияларын орындайтын әртүрлі әлеуметтік топтар мен институттар қызметінің құрылымы мен мазмұнын қамтиды; білім берудің тарихи мәселелері білім беру институттарының қалыптасуы мен өзгеруін қамтиды; әртүрлі тарихи дәуірлерге оқыту мен тәрбиелеудің мақсаттары, мазмұны мен әдістері. Бәрінен бұрын педагогика мен психология оқыту мен тәрбие мәселелерімен байланысты. 

Педагогика балаларды оқыту мен тәрбиелеудің мақсаттары мен міндеттерін, оның құралдары мен әдістерін, оларды практикада жүзеге асыру тәсілдерін қарастырады. Сонымен бірге педагогикалық зерттеулердің пәні білім берудің жалпы өзекті мазмұны болып табылады. 

Оқушының жеке басына, мұғалімнің жеке психологиялық сипаттамаларына, мұғалім (тәрбиеші) мен баланың қарым-қатынасына келетін болсақ, бұл психологиядағы арнайы, мұқият және егжей-тегжейлі зерттеу пәні.

4. Педагогикалық психологияның негізгі мәселелері.

Педагогикалық психология – бұл адамның әлеуметтік-мәдени тәжірибесін игерудің фактілері, тетіктері мен заңдылықтары, білім беру процесінің әртүрлі жағдайларында мұғалім ұйымдастыратын және басқаратын оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде баланың зияткерлік және жеке даму заңдылықтары туралы ғылым. 

Педагогикалық психологияда бірқатар маңызды проблемалар мен міндеттер бар, олардың шешімі білім берудің, оқытудың, педагогикалық іс-әрекеттің жалпы сапасына және, сайып келгенде, болашақ ұрпақтың тағдырына байланысты. Ең маңызды міндеттердің ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады: оқыту мен дамудың арақатынасы, оқыту мен тәрбиенің арақатынасы, оқытудағы дамудың сезімтал кезеңдерін ескеру; дарынды балалармен жұмыс, балалардың мектепте оқуға дайындығы және т.б. [2]. 

Демек, педагогикалық психологияның жалпы міндеті – оқу іс-әрекеті, білім беру процесі жағдайында адамның интеллектуалды және жеке тұлғалық дамуының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтау, зерттеу және сипаттау. 

Педагогикалық психологияда бірқатар проблемалар бар, олардың теориялық және практикалық маңызы және шешімі осы білім саласының оқшаулануы мен өмір сүруін негіздейді.

Кесте 1 – Педагогикалық психологияның өзекті мәселелері

№	Мәселе	Мәселенің сипаттамасы
1	Оқыту мен психикалық дамудың арақатынасы мәселесі.	қарастырылып отырған мәселе жалпы ғылымның туындысы – адамдағы биологиялық және әлеуметтік қатынастардың проблемасы немесе психика мен адам мінез-құлқының генотиптік және қоршаған ортаның жағдайы проблемасы.
2	Психология мен адам мінез-құлқының генетикалық көздерінің мәселесі. (Л.С. Выготский)	психологиялық және педагогикалық ғылымдардағы маңыздылардың бірі; балаларды, жалпы адамды оқыту және тәрбиелеу мүмкіндіктері туралы мәселені түбегейлі шешу оның дұрыс шешілуіне байланысты. Қазіргі ғылымның пікірінше, генетикалық аппаратты оқыту мен тәрбиелеу арқылы тікелей әсер ету мүмкін емес, сондықтан генетикалық тұрғыдан берілген нәрсені қайта тәрбиелеуге болмайды.
3	Оқыту мен тәрбиенің арақатынасы мәселесі.	оқыту мен тәрбиелеу процестері педагогикалық процесті білдіреді, оның мақсаты білім беру, тұлғаны дамыту және қалыптастыру болып табылады. Бұл процестер мұғалім мен оқушының, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің, ересек адам пен баланың белгілі бір өмір жағдайында, белгілі бір ортада өзара әрекеттесуімен жүреді.
4	Әр баланың өміріндегі сезімтал кезеңді табу және оны дамыту үшін барынша пайдалану мәселесі.	психологиядағы сезімтал кезеңдер дамып келе жатқан организм қоршаған шындықтың белгілі бір әсеріне ерекше сезімтал болған кезде онтогенетикалық даму кезеңдерін білдіреді. Мысалы, шамамен бес жасында балалар феноменальды есту қабілетінің дамуына ерекше сезімтал, ал осы кезеңнен кейін мұндай сезімталдық біршама төмендейді. Сезімтал кезеңдер-психиканың белгілі бір аспектілерін дамытудың оңтайлы кезеңдері: процестер мен қасиеттер. Бір нәрсені үйренудің тым ерте басталуы психикалық дамуға теріс әсер етуі мүмкін, өйткені оқытудың кеш басталуы тиімсіз болуы мүмкін.
5	Дарындылық мәселесі	жалпы дарындылық дегеніміз – адам үлкен жетістікке жете алатын іс-әрекеттің ауқымын анықтайтын жалпы қабілеттердің дамуы
6	Балалардың мектепте оқуға дайындығы мәселесі	ол «жүйелі ұйымдастырылған мектепке сәтті көшуді қамтамасыз ететін үлкен мектеп жасына дейінгі баланың морфологиялық және психологиялық сипаттамаларының жиынтығы» ретінде қарастырылады [3].

Мұнда айтылмаған, бірақ практикалық іс-әрекетке негізделген психологиялық-педагогикалық мәселелерді шешу мұғалімнен немесе тәрбиешіден жоғары кәсіби біліктілікті талап етеді, оның көп бөлігі психологиялық білім, білік және дағдылар болып табылады.

5. Педагогикалық психологияның қалыптасу кезеңдері. 

Педагогикалық психологияның тарихы 250 жылдан сәл асады. Оның дамуының алғышарттары XVII ғасырдың ортасында пайда болды, бірақ тек ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз ғылым ретінде қалыптаса бастады. Педагогикалық психологияның қалыптасуы мен дамуының барлық жолы үш үлкен кезеңмен (кезеңдермен) ұсынылуы мүмкін.

Кесте 2 – Педагогикалық психологияның қалыптасу кезеңдері

№	Кезеңдері	Мәселе	Өкілдері
	Бастапқы кезең ХVII ғ. ортасынан ХІХ ғ. аяғына дейін жалпыдидактикалық деп атауға болады.	Даму, оқыту және тәрбиелеу, оқушының шығармашылық белсенділігі, баланың қабілеттері және олардың дамуы, мұғалім тұлғасының рөлі, оқытуды ұйымдастыру арасындағы байланысы.	Я. А. Коменский, Ж.-Ж. Руссо, Г. Песталоцци, И. Гербарт, А. Дистервег, К.Д. Ушинский П.Ф. Каптерев
	Эксперименталды ХІХ ғасырдың аяғынан ХХ ғасырдың 50-жылдарының басына дейін.	Педагогикалық психология дербес сала ретінде, нақты педагогикалық жүйелерді құру және дамыту, өлшеудің объективті әдістері, балалар-ды арнайы мектептерге іріктеу әдістемесі.	А.П. Нечаев, А. Бине, Б. Анри, М. Оффнер, Э. Мейман, В.А. Лайе, Г. Эббингауз, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Дьюи, Дж. Уотсон, Э. Толмен, Т. Халл, Б. Скиннер, Ж. Пиаже, Дж.М. Болдуин, Э.Киркпатрик, М. Монтессори, Дж. Селли, Л.С. Выготский, П.П. Блонский, Ш. Бюллер, В. Штерн, А.П. Нечаев, В.М. Бехтерев, П.П. Блонский
 педагогикалық психологияның қалыптасуы тестілік психодиагностиканы қолданумен, мектеп зертханаларының, эксперименттік-педагогикалық жүйелер мен бағдарламалардың кең таралуымен, бала педологиясын жан-жақты зерттеу ғылымының пайда болуымен; сонымен қатар білім беру процесінің ғылыми рефлексиясының алғашқы әрекеттері, оны қатаң теориялық түсіну, оны іске асыру ғылымның дамуының үшінші кезеңінде толығымен басталды.
	Үшінші кезең ХХ ғ. 50-60 жж.- білім беру процесін теориялық тұрғыдан ұғыну.	Бұл кезең оқытудың бірқатар нақты психологиялық тео-рияларын құрумен, яғни педагогикалық психология-ның теориялық негіздерін дамытумен сипатталады. Оқытудың психологиялық теориялары, ілім білімді игеру, мұғалімнің бейсана-лық психикалық процестерді басқаруы, ұсыныстың әсері.	Б.Ф. Скиннер, Л.Н. Ланда, В. Оконь, М.И. Махмутов, П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, Л.Б. Ительсон, А.К. Маркова, И.И. Ильясов, Л.И. Айдарова, В.В. Рубцов, Л.В. Занков, Г.К. Лозанов, Г.А. Китайгородская, А.В. Петровский, Л.А. Карпенко, Н.А. Менчинская
 Бұл теориялардың алуан түрлілігінің бір ортақ тұсы болды – олардың авторларының көзқарасы бойынша қоғамның білім беру жүйесінің талаптарына сәйкес келетін теориялық негіздемесі. Тиісінше, оқытудың белгілі бір бағыттары қалыптасты.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

• 1. Педагогикалық психология нені зерттейді? 
• 2. Педагогикалық психология қандай құрылымдық элементтерден тұрады? 
• 3. Педагогикалық психологияның басқа ғылымдармен байланысын сипаттаңыз. 
• 4. Педагогикалық психологияның негізгі мәселелері қандай? 
• 5. Авторлар педагогикалық психологияның қалыптасуының қандай кезеңдерін ажыратады?