№

Принципі

Сипаттама

1

Детерминизм принципі

Бұл психикалық құбылыстардың оларды тудыратын факторларға табиғи және қажетті тәуелділігін білдіреді. Зерттеу тақырыбының алдыңғы немесе кейінгі оқиғалармен байланысын орнатуға, белгілі бір қоршаған орта әсеріне байланысты оның одан әрі мінез-құлқын болжауға мүмкіндік береді.

Каузалды детерминация өткен тәжірибенің оқиғасы/қарым-қатынасы сөзсіз адамның белгілі бір психикалық сапасының қалыптасуына әкелетін психикалық құбылыстар арасында байланыс орнатады. Мысалы, жасөспірімнің девиантты мінез-құлқы осы баланың отбасылық тәрбиесінің қолайсыз факторларының болуын болжайды және оларды оңтайландыру бағдарламасын жасайды. Себепті анықтауға негізделген түсіндірудің кемшіліктері стереотиптердің әсері, сондай-ақ субъектінің өткен тәжірибесіне қатаң тәуелділік, кез-келген қиындықтарды жеңуде субъектінің бірегей мүмкіндіктерін қарастырудың мүмкін еместігі болып табылады.

Мақсатты детерминация субъектінің мақсаттары мен құндылықтары оның өмірлік белсенділігін бағыттап, анықтаған кезде психикалық құбылыстар арасында осындай қатынастарды орнатады. Бұл жағдайда девиантты жасөспірімге психологиялық көмек оның өмірлік мақсаттары мен құндылықтарын анықтау, сондай-ақ осы мақсаттарға жету үшін тәуелсіз дағдыларды қалыптастыру негізінде құрылады.

2

Жеке тұлға мен іс-әрекеттің бірлігі принципі

Бұл адамның іс-әрекетте көрінетінін және онда қалыптасатынын білдіреді. (Егер мұғалім баланың жеке басына әсер еткісі келсе, ол оқушы үшін маңызды әрекетті қалыптастыруы керек. Егер іс-әрекет оқушы үшін жеке мағынаға ие болса, ол өзін-өзі дамытудың қайнар көзіне айналады).

3

Даму принципі

Педагогикалық психологияның теориясы мен практикасының кез-келген әсерінің мақсаты білім беру процесіне және тұтастай білім беру жүйесіне қатысушылардың қалыптасуы, дамуы болып табылады. Кез-келген құбылыс пен процесс толық жүйе ретінде емес, даму мен қалыптасуда зерттеледі. Білім беру мен тәрбиелеудің тиімді жүйесі үш түрдің дамуын үйлесімді түрде үйлестіреді:

- өсу және жетілу - білім беру процесіне қатысушылардың белсенді араласуынсыз онтогенез процесінде олардың биологиялық жетілуі арқылы психикалық ісіктерді алу. Дамудың осы түріне негізделген білім беру жүйелерінің мысалдары-жеке тұлғаны еркін тәрбиелеу жүйелері (Вальдорф мектебі, М. Монтессори мектебі, Ж. Пиаже);

- қалыптастыру - және білім беру процесінің ересек қатысушылары белсенді тарататын әлеуметтік тәжірибе мен нормаларды интернационализациялау арқылы психикалық ісіктерді алу. Дамудың осы түріне негізделген білім беру тәсілдері, онда келесі тәсілдер қарастырылады: бихевиористік және іс-әрекеттік (бихевиоризм, іс-әрекеттік тәсілі);

- қайта құру - өздігінен психикалық даму құралдарын дербес іздеу арқылы психикалық ісіктерді алу. Дамудың бұл түрі білім беру процесіне ересек қатысушылардың көмегімен жүзеге асырылады, олардың негізгі міндеті баланың өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндік жасау болып табылады. Гуманистік педагогика, білімге экзистенциалды-гуманистік және субъективті көзқарастар дамудың осы принципін іс жүзінде жүзеге асырады (гуманистік тәсіл).

4

Әлеуметтік мақсаттылық принципі

Педагогикалық психологияның дамуы білім беру жүйесінде және тұтастай қоғамда қабылданған, теория мен практиканың белгілі бір әрекеттерінің әлеуметтік орындылығын анықтайтын әлеуметтік құндылықтар мен үміттер жүйесімен анықталады. Сонымен, қазіргі кезеңде өзін-өзі дамыту және қоғамды одан әрі дамыту мақсаттарын анықтауға және жүзеге асыруға қабілетті тәуелсіз, автономды тұлғаны тәрбиелеуге ықпал ететін білім беру жүйелерін құру әлеуметтік орынды болады. Педагогикалық психологияны зерттеу тақырыбына айналған кез-келген психикалық құбылыс немесе жүйе екі деңгейде әлеуметтік орындылық тұрғысынан талданады:

- бейімделу деңгейі (субъектінің жеке нормаларына олардың өмірін қамтамасыз ету кезінде әлеуметтік талаптарға қайшы келмеуі);

- өзінді және қоғамды қайта құру деңгейі (осы адамның (жүйенің) дамуына және жалпы қоғамның дамуына ықпал ететін жаңа қоғамдық-тарихи нысандарды құру).

5

Жүйелілік принципі

Зерттеу пәні жұмыс істеудің дербес мақсаты бар жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Педагогикалық психологияда кез-келген жүйенің мақсаты әртүрлі деңгейлерде жүзеге асырылатын қатысушыларды дамыту болып табылады:

- жеке, оған генотиптік, танымдық, эмоционалды-ерік, қажеттілік-мотивациялық, жеке ерекшеліктер және т.б. кіреді;

- әлеуметтік, онда қатысушылардың коммуникативтік дағдылары, әлеуметтік рөлдерді орындау, әлеуметтік қоғамдастықтың өмір сүру принциптері және т. б.;

- адам өмірінің құндылық-семантикалық негіздері бар рухани, адамның субъективтілігі – мінез-құлықтың жеке және әлеуметтік детерминанттары арасындағы тепе-теңдік, шағылысқан субъективтілік – басқа адамдардың мәдениеті мен өміріне қосқан үлесі.

№

Әдіс атауы

Сипаттама

Әдісті ұйымдастыру

1

Бақылау

зерттелетін объектіні мақсатты, арнайы ұйымдастырылған және бекітілген қабылдау. Бақылау баланың, мұғалімнің немесе ата-ананың психологиялық ерекшелікте-рін олар үшін табиғи жағдайда анықтауға мүмкіндік береді. Баланы сабақ немесе құрдастарымен ойнау кезінде, ата-ананы – сыныпта ұйымдастырылған мереке кезінде байқауға болады, ал бақылаушы оларды түсіндірудің орнына объективті байқалатын мінез-құлық параметрлеріне сүйенуі керек. Бақылаушының жеке басына байланысты бақылау қателері:

- «ореол эффектісі» бақылаушының бақыланатын мінез-құлықты жалпы-лауға бейімділігімен байланысты. Сонымен, сабақ кезінде баланы бақылау оның мінез-құлқына мүлдем ауысады;

- «жалған келісімнің» қателігі - бақылаушы мінез-құлықты бағалау кезінде ол туралы басым болатын басқалардың пікірін ұстануы («бәрі осылай дейді»);

- «орташа тенденцияның» қателігі әр адам үшін әдеттегі, «орташа» мінез-құлық көріністеріне назар аудару бейімділігімен байланысты, әдеттегі формалардан өзгеше емес (ұлдар қыздарға қарағанда орташа белсенді және жігерлі деген түсінік әр түрлі жыныстағы балалардың қарым-қатынасының ерекшеліктерін бақылау барысына әсер етуі мүмкін);

- «алғашқы әсер» қателігі қалыптасқан қабылдау стереотипте-рін байқалатын адамға ауыстырудың нәтижесі. Бұл қателіктердің алдын алу үшін белгілі бір адамның мінез-құлқын ұзақ уақыт бақылап, деректеріңізді басқа адамдардың бақылау нәтижелерімен салыстырған жөн.

Бақылаушы нені, не үшін және қалай байқайтынын жақсы білуі керек: бағдарлама құрылуы керек, бақыланатын мінез-құлық параметрлері, бекіту әдістері анықталуы керек. Олай болмаған жағдайда, ол кездейсоқ фактілерді жазады. Бақылаудың бір түрі - бұл ата-аналар мен педагогтер жүргізе алатын, балалардың даму ерекшеліктерін, олардың басқалармен қарым-қатынасын сипаттайтын күнделіктер. Психолог құнды материалды тренингтер мен жеке өсу топтарының қатысушылары жүргізетін күнделік жазбалары мен өзін-өзі есептеулерден ала алады.

2

Өзін-өзі бақылау

бақылаудың бір түрі және психиканы өзінің психикалық құбылыстарын бақылау негізінде зерттеуді қамтиды.

Оны жүзеге асыру үшін тақырып абстрактілі-логикалық ойлаудың жоғары деңгейін және рефлексия қабілетін қалыптастыруы керек. Мектеп жасына дейінгі балалар бұл туралы сөйлескеннен гөрі өз жағдайларын оңайырақ түсіреді.

3

Эксперимент

Бұл мақсатты, жағдайды дәл ескеретін, қатаң қойылған тәжірибе.

Табиғи эксперимент субъектіге таныс іс-әрекет жағдайында (сыныпта, ойында) жүргізіледі.

Зертханалық эксперимент арнайы жасалған жағдайларда жүргізіледі. Атап айтқанда, танымдық процестердің ерекшеліктерін (есте сақтау, ойлау, қабылдау және т.б.) арнайы жасалған жабдықтың көмегімен зерттеуге болады. Педагогикалық психологияда эксперименттің бұл түрі іс жүзінде қолданылмайды, өйткені зертханалық жағдайда алынған деректерді нақты педагогикалық практикаға беру мәселесі туындайды.

Өткізудің мақсаттарына сәйкес анықтаушы және қалыптастыру-шы эксперимент ажыратылады.

Анықтауыш экспериментінің мақсаты - дамудың нақты деңгейін өлшеу (мысалы, дерексіз-логикалық ойлаудың даму деңгейі, моральдық идеялардың қалыптасу дәрежесі) болып табылады. Бұл жағдайда анықтауыш экспериментінің бір түрі - тесттер. Алынған мәліметтер қалыптастырушы эксперименттің негізін құрайды.

Қалыптастырушы эксперимент психиканың белгілі бір аспектілерін белсенді түрлендіруге, дамытуға бағытталған. Л.С. Выготский жасаған эксперименттік-генетикалық әдіс арқасында жоғары психикалық функциялардың дамуының сапалық ерекшеліктерін анықтап қана қоймай, олардың қалыптасуына мақсатты түрде әсер етуге мүмкіндік туды.

Педагогикалық процесте психологиялық-педагоги-калық эксперимент жиі қолданылады, ол оқушы-лардың психологиялық зерттеулерін оқу мәселе-лерін бір уақытта шешу-мен үйлестіреді. Сондай-ақ, эксперимент-зерттел-ген психикалық құбылыс-тардың белсенді көрінісін қамтамасыз ететін бақыла-натын және басқарылатын жағдайларда фактілерді жинау әдісі. Өткізу формасы бойынша табиғи және зертханалық экспе-римент ерекшеленеді. Табиғи экспериментті А. Ф. Лазурский 1910 жылы ұсынған. Педагог бұл әдісті өз жұмысында кеңінен қолдана алады. Атап айтқанда, оқытудың формалары мен әдістерін өзгерту арқылы олардың материалды игеруге қалай әсер ететінін, оны түсіну мен есте сақтау ерекше-ліктерін анықтауға болады. В.А. Сухомлин-ский, А.С. Макаренко, Ш.А. Амонашвили, В. Ф. Шаталов, Е. А. Ямбург және т.б. сияқты танымал педагогтар тәжірибе жасау, білім беруде инновациялық алаңдар құру арқылы балаларды оқыту мен тәрбиелеуде жоғары нәтижелерге қол жеткізді.

4

Тест (англ. test – сынама, тексеру)

Эксперименттің арнайы формасы –тесттер көмегімен зерттеу. Тесттер –жеке психологиялық тұлғалық қасиеттерді, сондай-ақ білім, білік пен дағдыларды салыстырмалы түрде өлшеуге арналған стандартталған тапсырмалар. Педагогикалық психологияда пән бойынша білімді игеру деңгейін зерттеуге бағытталған жетістіктер сынақтары белгілі.

Белгілі бір тапсырмаларды қолдану кезінде оқушының психикалық қасиеттерін зерттеу әдісі (ауызша, практикалық, сурет, белгілі бір сұрақтар жиынтығы болуы мүмкін).

5

Жобалық тесттер

оның ерекшелігі еріксіз реакцияларға сәйкес жеке сипаттамаларды зерттеу (еркін ассоциацияларды құру, кездейсоқ конфигурацияларды түсіндіру, белгісіз сюжеті бар суреттерді сипаттау, тақырыпқа сурет салу) болып табылады.

Еркін ассоциация тесті «дауыстап ойлан» ойыны астында жасалып өткізілуі мүмкін. Экспериментатор белгілі бір сөз береді, ал бала осы сөзге байланысты оның ойына келетін он ассоциацияны атайды.

6

Қызмет нәтижелерін зерттеу әдісі

психикалық әрекетінің материалдандырылған өнімдерін талдау негізінде фактілерді жинауға мүмкіндік береді. Зерттеуші осы әдісті қолдана отырып, адамның өзімен емес, оның іс-әрекетінің материалдық өнімдерімен айналысады: оқу (шығарма, шешілген тапсырма), ойын (бала ойлап тапқан ойынның сюжеті, текшелерден салынған үй), шығармашылық (өлеңдер, әңгімелер, ертегілер).

Бұл әдісті жүзеге асыру кезінде өнімді жасау процесін қайталауға және сол арқылы жеке тұлғаның ерекшеліктерді анықтауға тырысу керек. Әдіске қойылатын талаптар:

1) қызмет өнімдерін талдай отырып, олардың белгілі бір адамның іс-әрекетіне тән немесе кездейсоқ жасалғанын анықтау керек;

2) қызметтің қандай жағдайда болғанын білу керек;

3) қызметтің бір емес, көптеген өнімдерін талдау.

7

Сауалнама әдісі

тікелей (әңгімелесу, сұхбат) немесе жанама (сауалнама, сұрау) қарым-қатынас процесінде ақпарат алуды қамтамасыз етеді.

Сауалнама мен сұхбатты сауатты жүргізу үшін сұрақтарды субъектілер бір мағыналы түсінуі үшін нақты тұжырымдау маңызды. Психологияда сұрақтарды (ашық және жабық) құрастыру, оларды қалаған ретімен орналастыру, жеке блоктарға топтастыру ережелері жасалған.

8

Әңгіме

· Әңгіме – өзара әрекеттесу процесінде тақырыптың жеке тұлғасымен тікелей танысуға мүмкіндік береді. Әңгімелесу үшін психолог пен ол сұраған адам арасындағы сенім жағдайы маңызды. Байланыс орнату ережелерін білу, тиімді қарым-қатынас әдістерін, сұхбаттасушыны өзіне орналастыру тәсілдерін білу қажет.

Зерттеуші зерттеу тақы-рыбына қатысты сұрақтар қояды. Мақсат хабарлан-байды. Тақырыпты өзіне ұнамайтын сұрақтарға жауап беруге мәжбүрлеу-дің қажеті жоқ. Оқушы-мен оқушының өзінен гөрі түсінікті, құрметпен және аз сөйлесу керек.

9

Сауалнама (анкета)

(француз тілінен аударғанда – «сұрақтар тізімі»)

Бұл білім беру немесе оқытудағы ықтимал ауытқуларды болжау немесе алдын-алу үшін жиналған жеке тұлғаның дамуы мен өмір сүру жағдайлары туралы ақпарат жиынтығы. Анамнезге қажетті негізгі құжаттар – баланың жеке басының дамуының медициналық, логопедия-лық, психологиялық карталары, мектеп немесе балабақша ұсынған баланың педагогикалық сипаттама-лары.

Бұл көбінесе олар оқушының қарым-қатынасындағы қиындық-тардың себептерін түсі-нуге, сондай-ақ оқушы-ның өткеніне сілтеме жасай отырып, интеллект-тің кемшіліктерін түсінді-руге тырысқанда қолда-нылады. Өмір жолы негізге алынады, психика-лық және физикалық даму ерекшеліктері зерттеледі.

10

Қызмет нәтижелерін талдау

зерттеуші психиканың ерекшелікте-рін ойын түрінде (қозғалу ойын – физикалық дамудың негізін құрайтын ережені сақтау және физикалық әрекетті орындау), оқу (жазбаша үй жұмыстарын орындау бойынша оқуға деген көзқарас), еңбек (сыныпты тазарту) іс-әрекетінде білуге тырысады.

Балалардың суреттері көптеген ақпарат береді. Фигураның түсі, сюжеті, бейнесі баланың көңіл-күйін, невротизмін және тіпті өмір сүру жағдайларын көрсетеді.

11

Социометрия – (от лат. societas – «қоғам», metreo – «мен өлшеймін»)

шағын топтардағы тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктерін зерттеу әдісі. Қоғамдағы адамдардың қалауын анықтайды. ПП-да ол оқушылар тобындағы оқушының мәртебесін анықтау үшін қолданылады. Оң мәртебе топ мүшесінің көшбасшылық позициясын сипаттайды. Теріс – жеке тұлғаның мінез-құлқындағы бейтараптандыратын үрдістер.

Негізгі өлшеу әдісі – бұл топтың әр мүшесі басқаларға деген көзқарасын көрсететін сұрақ. Нәтижелер топ мүшелерінің сайлауын (қабылдамауын) көрсеткілер көрсететін социограмма – графикке не топтың әрбір мүшесі алған сайлау саны есептелетін кестеге енгізіледі.

12

Өмірбаяндық әдіс

жеке тұлғаның өмір жолы туралы мәліметтерді жинау және талдау. Өмірлік стиль мен жеке сценарийді зерттеу (генограмма әдісі, ерте балалық шақтың естеліктерін талдау) баланың өмірлік стилінің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау үшін қолданыла алады.

Бұл әдіс жеке және топтық кеңес беру жағдайында үлкен терапиялық және түзету жүктемесіне ие.

13

Генограмма

Генограмма – бұл кем дегенде үш ұрпақта отбасы мүшелері туралы ақпарат жазылған отбасылық асыл тұқымның бір түрі. Генограмма отбасылық ақпаратты графикалық түрде көрсетеді, бұл күрделі отбасылық заңдылықтарды тез елестетуге мүмкіндік береді. Генограмма сонымен қатар өзекті мәселелердің отбасылық контекстке және уақыт бойынша дамуына қаншалықты қатысы бар екендігі туралы гипотезалар көзі ретінде қызмет етеді.

Ерте жастағы балалық шақ естеліктерін талдау жеке тұлғаның өзекті өмірлік стилін анықтауға бағытталған. Психолог балалық шақтың ең алғашқы естеліктерін мүмкіндігінше егжей – тегжейлі суреттеп, оларға «Менің өмірім - бұл...», «Өмір сүру дегеніміз...» сияқты тіркестерден бастап атау қоюға тырысады.

14

Математикалық әдістер

Психологиялық-педагогикалық зерттеудегі математикалық әдістер эксперимент, тестілік зерттеулер, сауалнамалардың нәтижелерін жоспарлау мен өңдеуде көмекші ретінде қолданылады.

№

Әдіс атауы

Сипаттама

1

Білім беру процесінің субъектілеріне психологиялық көмек және қолдау көрсету әдістері

оқушылардың тұтас психологиялық дамуына жағдай жасауға және даму процесінде туындайтын нақты мәселелерді шешуге бағытталған. Оларға мыналар жатады: белсенді әлеуметтік оқыту (тренинг), жеке және топтық кеңес беру, психологиялық түзету.

2

Белсенді әлеуметтік оқыту (тренинг)

бұл білімді, әлеуметтік көзқарастарды, өзін-өзі тану және өзін-өзі реттеу, қарым-қатынас және тұлғааралық өзара іс-қимыл дағдыларын дамытуға бағытталған әдістердің жиынтығы. Тренинг барысында психолог қолданатын әдістер: рөлдік ойын, топтық пікірталас, психогимнастика, мінез-құлық дағдыларын жаттықтыру, жағдайларды талдау, психодиагностика элементтері және т.б. тренингке қатысушылар кері байланыс алу үшін аудио және видео жабдықтарды қолдануға болады. Қазіргі уақытта педагогикалық психологияның қорында психологтың балалармен, мұғалімдермен және ата-аналармен жұмысын қамтамасыз ететін көптеген белсенді әлеуметтік оқыту бағдарламалары жинақталған.

3

Психологиялық

кеңес беру

Психологиялық кеңес берудің мақсаты-болашақ сезімі бар, саналы түрде әрекет ететін, әртүрлі мінез-құлық стратегияларын әзірлеуге және жағдайды әртүрлі көзқарастардан талдауға қабілетті мәдени және өнімді тұлға. Мектепке ұйым ретінде кеңес беру кезінде психолог ұйымдастырушылық және басқару құрылымдарын оңтайландыруға бағытталған. Психолог ұйымдық даму бойынша кеңесші ретінде әрекет ете алады, оның қызметін жақсарту және дамуын қамтамасыз ету мақсатында өз іс-әрекеттерін әлеуметтік қатынастарды, адамдардың көзқарастары мен ұйым құрылымын өзгертуге бағыттайды. Кеңес беру жеке және топтық түрде жүргізілуі мүмкін. Мектеп психологының тәжірибесінде мінез-құлық, транзакциялық, гуманистік және танымдық-бағдарланған тәсілдер, гештальт терапиясы, психосинтез, денеге бағытталған терапия элементтері ең сәтті қолданылады.

4

Психологиялық түзету

адамның толық дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін белгілі бір психологиялық құрылымдарға бағытталған психологиялық әсер. Мектеп психологтарының қорында оқушылардың танымдық саласын, эмоционалды және жеке саласын дамытуға және түзетуге бағытталған көптеген бағдарламалар бар.