Педагогикалық қызмет және оның құрылымы.

Педагогикалық іс-әрекет қызмет түрі ретінде мұғалімнің оқушыға оның жеке және зияткерлік дамуына бағытталған тәрбиелік және білім берушілік әсері болып табылады.

Педагогикалық іс-әрекет құрылымында келесі компоненттер бөлінеді (Н. В. Кузьмина):

1) гностикалық – бұл үш деңгейді: дүниетанымдық, жалпы мәдени, арнайы білім деңгейін қамтитын оқытушының кәсіби қызметінің негізін құрайтын білімі мен іскерлігінің жүйесі;

2) конструктивтік – оқу-тәрбие процесін ойша модельдеу болып табылады, педагогикалық қызметтің стратегиялық бағыттылығын қамтамасыз етеді;

3) ұйымдастырушылық – оқушыларды оқыту процесін ұйымдастыруға, мұғалім қызметін өзін-өзі ұйымдастыруға қызмет етеді;

4) коммуникативті – педагогикалық мәселелерді шешу, мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы тұрғысынан тиімді ықпал етеді.

 

Педагогикалық іс-әрекеттің мотивациясы.

Педагогикалық іс-әрекеттің маңызды компоненттерінің бірі – мотивация. Педагогикалық іс-әрекетте оқу ісіндегі сияқты мотивациялық бағыттар ерекшеленеді – сыртқы және ішкі мотивтер. Егер іс-әрекеттің өзі жеке тұлға үшін маңызды болса, мотивацияның ішкі түрі туралы айтуға болады. Егер кәсіби қызметтің мотивациясы басқа қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген ұмтылысқа негізделген болса, онда бұл сыртқы мотивация, ол өз кезегінде болуы мүмкін:

- оң (әлеуметтік бедел, әріптестердің құрметі, материалдық игіліктер қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты);

- теріс (өзін-өзі қорғау қажеттілігімен байланысты, әкімшілік тарапынан айыптаудан аулақ болу ниетімен сипатталады).

Сонымен қатар, педагогикалық іс-әрекетте ересек пен баланың өзара әрекеттесуінің нақты формасы ретінде үстемдік немесе күш мотиві сияқты бағдар пайда болады.

Негізгі белгілері:

- өзінің әлеуметтік ортасын бақылау ниеті;

- басқа адамдардың мінез-құлқына әсер ету және оны кеңес, сендіру немесе бұйрық арқылы бағыттау ниеті;

- басқаларды өздерінің қажеттіліктері мен сезімдеріне сәйкес әрекет етуге ынталандыру.

Н. А. Аминов мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеттерімен байланысты билік мотивтерінің келесі түрлерін келтіреді (8-кесте):

 

8-кесте – Педагогикалық қызметтегі биліктің себептері (Н.А. Аминовтың айтуы бойынша).

№	Билік мотивінің түрлері	Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті
1	Сыйақы күші	Мұғалім оқушының мотивтерінің бірін қаншалықты қанағаттандыра алатындығын және мұғалім бұл қанағаттануды оқушының қалаған мінез-құлқына қаншалықты тәуелді ететінін күту арқылы анықталады.
2	Жаза күші	Оқушының күтуімен, біріншіден, мұғалім оны қажетсіз әрекеттері үшін жазалай алатын өлшеммен, екіншіден, мұғалім мотивтің наразылығын оқушының жағымсыз мінез-құлқына байланысты қаншалықты жасайтыны анықталады.
3	Нормативтік билік	Оқушы енгізген нормалар, оған сәйкес мұғалім белгілі бір мінез-құлық ережелерінің сақталуын бақылауға және қажет болған жағдайда оларды талап етуге құқылы.
4	Эталон күші	Оқушыны анықтауға және оның мұғалімге ұқсағысы келетіндігіне негізделген
5	Білушінің күші	Оқушы тарапынан оқытушыға берілген пән бойынша арнайы білімнің мөлшеріне байланысты.
6	Ақпараттық билік	Мұғалім оқушыны мектептегі немесе үйдегі мінез-құлқының салдарын жаңа тұрғыда көруге мәжбүр ететін ақпаратқа ие болған жағдайларда орын алады

 

Педагогикалық функциялар мен дағдылар.

Педагогикалық дағдылар – педагогикалық іс-әрекеттің құрылымымен анықталатын, оның жеке психологиялық ерекшеліктерін көрсететін және оның кәсіби құзыреттілігін көрсететін мұғалімнің әртүрлі іс-әрекеттерінің жиынтығы.

А. К. Маркова негізгі педагогикалық дағдылардың топтарын сипаттайды:

1) педагогикалық проблеманы көре білу және педагогикалық міндеттерді шешудің оңтайлы тәсілдерін таңдай білу;

2) сұрақтарға жауап беретін үш кіші топтан тұрады:

а) оқу материалының мазмұнын таңдау туралы (нені оқыту керек?);

б) оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерін есепке алуға қатысты (кімді оқыту керек?);

в) оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен нысандарын қолдану (қалай оқыту керек?);

3) психологиялық-педагогикалық білімді практикада қолдана білу

жұмыс;

4) оқушылардың оқу-жаттығудың ішкі резервтерін іске асыруы үшін жағдай жасау;

5) вербалды (ауызша) және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын меңгеру;

6) педагогикалық қабілеттерін іске асыру және дамыту қабілеті;

7) кәсіби өсуге, іздеуге ашық болу;

8) оқу жылының басында және соңында оқушылардың ақыл-ой даму динамикасын көре білу;

9) оқушылардың тәрбиесінің жай-күйін тани білу, тұлғаның дамымаған ерекшеліктерін ынталандыру үшін жағдай жасау.

 

Педагогикалық қызмет стилі.

Мұғалімнің педагогикалық қызметі, кез-келген басқа іс-әрекет сияқты, белгілі бір стильмен сипатталады. Қазіргі уақытта «стиль» ұғымы өте кең контексте түсіндіріледі: мінез-құлық стилі (жанжал, конформды және т.б.), қарым-қатынас стилі (В. А. Кан-Каликтің айтуы бойынша), танымдық стиль (танымдық іс-әрекеттің ерекшеліктерін анықтайды). Алайда, көбінесе қызмет стилі көшбасшылық стиліне жатады. Осылайша, педагогикалық іс-әрекеттің стилі – мұғалім оқу процесінде жүзеге асыратын көшбасшылық әдістер мен тәсілдердің тұрақты жүйесі. Ол авторитарлық, демократиялық және либералды болып бөлінеді. Стильдердің сипаттамасын «педагогикалық» мазмұнмен толтырайық.

Авторитарлық стиль

Оқушы тең серіктес емес, педагогикалық ықпал ету объектісі ретінде қарастырылады. Мұғалім жеке-дара шешім қабылдайды, оларға қойылатын талаптардың орындалуына қатаң бақылау орнатады, жағдайды және оқушылардың пікірін ескерместен өз құқықтарын пайдаланады, оқушылар алдындағы әрекеттерін негіздемейді. Нәтижесінде оқушылар белсенділігін жоғалтады немесе оны тек мұғалімнің жетекші рөлімен жүзеге асырады, өзін-өзі бағалаудың төмендігін, агрессивтілікті анықтайды. Оқушылардың күштері білімді игеруге және өздерінің дамуына емес, психологиялық қорғауға бағытталған. Мұғалімнің әсер етуінің негізгі әдістері – бұйрық, нұсқаулық.

Демократиялық стиль

Оқушы қарым-қатынаста, бірлескен білім іздеуде тең серіктес ретінде қарастырылады. Мұғалім оқушыларды шешім қабылдауға тартады, олардың пікірлерін ескереді, пікірлердің тәуелсіздігін қолдайды, оқу үлгерімін ғана емес, сонымен қатар оқушылардың жеке қасиеттерін де ескереді.

Әсер ету әдістері – іс-әрекетке шақыру, кеңес беру, сұрау. Оқушылар көбінесе тыныш қанағаттану, жоғары өзін-өзі бағалау жағдайын сезінеді. Мұндай мұғалімдерге үлкен кәсіби тұрақтылық, өз мамандығына қанағаттану тән.

Либералды стиль

Мұғалім шешім қабылдаудан бас тартып, бастаманы оқушыларға, әріптестерге жеткізеді. Оқушылардың қызметін ұйымдастыру мен бақылауды жүйесіз жүзеге асырады, тартыншақтық танытады. Сыныпта тұрақсыз микроклимат, жасырын қақтығыстар бар.

Осы стильдердің әрқайсысы өзара әрекеттесу серіктесіне деген қарым-қатынастың сипатын анықтайды: бағынудан – серіктестікке – бағытталған әсердің болмауына. Бұл стильдердің әрқайсысы монологиялық немесе диалогтық қарым-қатынас формасының үстемдігін қамтитыны маңызды.

 

Педагог қызметінің жеке стилі.

Қызметтің жеке стилі – бұл іс-әрекеттің ең жақсы орындалуын қамтамасыз ететін әдістер мен тәсілдердің жеке үйлесімі.

Көріну белгілері:

- балаларға психологиялық-педагогикалық ықпал ету құралдарын қолдануда;

- көтермелеулер мен жазалардың қандай да бір түрлерін таңдаған кезде;

- жүріс-тұрыс мәнерінде;

- балалардың іс-әрекеттері мен жасаған әрекеттеріне жауап беру; педагогикалық қарым-қатынас стилінде;

- тәрбие құралдарын таңдауда; оқыту әдістерін таңдауда;

- белгілі бір педагогикалық жағдайларға реакциялар сипатында;

- темпераментте (реакция уақыты мен жылдамдығы, жұмыстың жеке қарқыны, эмоционалды жауап).

Педагогикалық іс-әрекеттің жеке стилін жүзеге асыру педагогикалық іс-әрекеттің жалпы нәтижесіне, мінез-құлық пен іс-әрекеттің өзін-өзі реттеуіне, проблемалық жағдайларды шешуге, балалар мен әріптестер арасындағы мұғалімнің беделіне, іс-әрекеттің өзін қанағаттандыруға әсер етеді [17].

 

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Педагогикалық қызмет және оның құрылымы.
2. Педагогикалық іс-әрекеттің мотивациясы.
3. Педагогикалық функциялар мен дағдылар.
4. Педагогикалық қызмет стилі.
5. Педагог қызметінің жеке стилі.