Физиология (грекше рһуsіs - табиғат, lоgоs - ілім) тірі организм мен оның жеке жүйелері, ағзалары, тіндері және жасушаларының әрекеттерін, тірліктерін зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жүйелері мен ағзаларының бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын тексереді. Сонымен қатар ол әрекеттерді жас кезендеріне байланысты онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология өзінің ғылыми бағытына қарай жалпы, жеке және қолданбалы болып жіктеледі (1-схема).
Жалпы физиология көптеген түрлер организмінің жасушалары мен тіндеріне, ағзаларына бірдей тән негізгі тіршілік үрдістерінің жаратылысын, тірліктерін, жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі ортаның әртүрлі әсерлеріне жалпы жауабын, тітіркену, қозу, тежелу, зат және қуат алмасу құбылыстары туралы мәселелерін қарайды. Жалпы физиология салыстырмалы және эволюциялық физиология болып бөлінеді.
Салыстырмалы физиология - жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің тірліктік негізін, ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратады.
Эволюциялық физиология - адам мен жануарлардың онтогенез (жеке даму) және филогенез (тарихи даму) кезінде физиологиялық әрекеттерінің біліну, даму, қалыптасуының жалпы тіршіліктік заңдылықтары мен тетіктерін қарастырады.
Жеке физиология - кейбір тіндердің (ет, жүйке т. б.), ағзалардың (ми, жүрек, бауыр, бүйрек т.с.с.) қасиеттерін, олардың жүйелерге (қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту т.с.с) бірлесіп ұйымдастырылу және реттелу негіздерін тексереді.
Қолданбалы физиология - адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-әрекетіне байланысты заңдылықтарды анықтайды. Оның қатарына бірнеше физиология саласы жатады.
Авиация физиологиясы - ұшқыштар организмінің ұшу кезіндегі жағымсыз әсерленісін анықтап, оларды болдырмау тәсілдері мен амалдарын табады.
Әлеуметтік физиология - адам организміне қоғамдық ортаның, өндіріс, тұрмыс жағдайларының әсерін анықтайды.
Әскери физиология - оқу - жауынгерлік даярлану кезінде және соғыс жағдайларында физиологиялық әрекеттердің реттелісін зерттейтін әскери медицина саласы.
Ғарыштық физиология - космостық түрткілердің (салмақсыздық, гиподинамия) ғарышкерлер организміне жарамсыз ықпалын тексеріп, оларға қарсы сақтану амалдарын жасайды.
Еңбек физиологиясы - адам организмінің еңбектену кезіндегі қалыпты жағдайын, жұмыскерлігін, оған өндірістік әсерлерді тексеріп тиімді жұмыс істеу шараларын жүзеге асырады.
Жас физиологиясы - адам организмі мен ағзалары және жүйелері қызметінің туылған сәттен жеке дамуының ақырына дейінгі қалыптасу және жойылу ерекшеліктерін тексереді.
Спорт физиологиясы - дене шынықтыру, машықтану тәсілдерін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырады.
Суасты жүзу физиологиясы - теңізшілер мен сүңгушілер организміне сүңгуір қайықтардың ұзақ уақыт жұмыс кезіндегі әсерін анықтайды.
Тамақтану физиологисы адамдардың жасына сәйкес әртүрлі кәсіби топтар үшін арнайы, ұғымды тамақтану шарттарын қарастырады.
Психофизиологияадам психологиясы мен физиологиясы саласынан қалыптасқан. Ол әртүрлі психикалық үрдістер (түйсік, есте сақтау, сезім, ойлау, сөйлеу т.б.) кезінде ақиқат байқалатын физиологиялық өзгерістерді зерттейді.
Экологиялық физиология - адам организміне табиғаттың әралуан төтенше түрткілері мен орасан жүктемелерінің әсерін тексереді.
Физиологияның аса маңызды саласының бірі - ауылшаруашылық жануарлар физиологиясы, оның негізгі мақсаты мал мен құс шаруашылық өнімдерін ғылыми жетілдіру.
Физиологияның мақсаттары.
1. Органимнің және оның әрбір құрылымының қызметін ұғыну арқылы болашақ мамандардың әрекеттік және клиникалық ойлау қабілеттерін жетілдіру.
2. Физиологиялық зерттеу әдістерін үйрету арқылы әрекеттік диагностика дағдыларын қалыптастыру.
3. Физиология ғылымының қағидаларымен таныстыру арқылы адам денсаулығын тиімді ұйымдастыруды үйрету.
4. Әрбір адамға денсаулық деңгейін анықтау мен бағалау және нығайту тәсілдерін үйрету.
Физиологияның зерттеу әдістері. Физиологиялық үрдістер өте үдемелі өзгеріп отыратын құбылыстар. Оларды анықтау тәсілдері физиологияның даму кезендеріне және шектес ғылымдардың жетістіктеріне сәйкес қалыптасты. Сондықтан мұның бірнеше бағытын талдауға болады:
1) Бақылау әдістері - физиологиялық құбылыстарды қалыпты жағдайда және әр түрлі әсерлерден кейін қадағалауға мүмкіндік береді. Тірліктік әрекеттер жылжымалы болғандықтан, бұл әдетте, 2-3 үрдісті қамти алады.
2) Тіркеу әдістері - физиологиялық құбылыстарды механикалық және электрлік тәсілдермен жазып алады.
3) Тітіркендіру әдістері - тірі құрылымдардың, ағзалар мен тіндердің күйін өзгерту мақсатымен механикалық (кесу, түйреу), биологиялық (егу, уландыру), химиялық (тұздар, қышқылдар, дәрілер), физикалық (дыбыс, сәуле, электр ағыны, температура т.б.) түрткілердің әсерін қолданады.
4) Электрофизиологиялық әдістер - қозғыш тіндер мен ағзалардың электрлік құбылыстарын және әртүрлі электрлік емес көрсеткіштерді (ультрадыбыс, электромагнит толқындары т.б.) тіркегіштер мен күшейткіштер қолданып осы амалмен тіркейді.
5) Өткір тәжірибе әдістері - жануарларға вивисекция (тәнтілу), олардың мүшелерін, ағзаларын, тіндерін оқшаулау тәсілдерін жасайды.
6) Созылмалы тәжірибе әдістері - жануарларға тірідей операция жасап, олар жазылғаннан кейін ұзақ уақыт бақылайды. Бұл әдісті физиологияға алғашқы енгізген И.П. Павлов болатын, сейтіп ол организмді бөлшектеп қараудың (анализ) орнына, біртұтас жүйе ретінде (синтетездік) тексеруге мүмкіндік жасады.
7) Аспаптық әдістер - физиологиялық зерттеулер нәтижесінде медицинаға әртүрлі үрдістерді тексеру, ауруларды анықтау (диагноз) және емдеу (терапия) үшін арнайы аспаптар ұсынады.
Басқа да биологиялық ғылымдар сияқты физиология ертеден дамыған. Бізге жеткен деректер бойынша, байырғы Қытай, Үнді, Грек, Орта Азия елдерінің ойшыл ғұламалары, дәрігерлері организмнің құрылысы мен тіршілік әрекеттері туралы көптеген мәліметтер жинаған.
Қақтың ұлы ғұлама ғалымы әлемге Аристотельден кейінгі "Екінші ұстаз" деп танылған бабамыз Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 ж.ж) - "дәрігер әрбір ағзаның саулығын анықтау үшін, оның жаратылысына қарай атқаратын қызметін білуге тиіс" - деп жазды. Әл-Фарабидің айтуынша, "медицина - ақиқат негіздерге сүйеніп, адам организмі мен оның әрбір мүшесінің аман-саулығын қамтамасыз ететін өнер". Әл-Фараби медицинаның мәнін, мақсат-мұратын ғылыми материалистік тұрғыдан қарады. Ол адамның рухани, ойлау және басқа психикалық қабілеттеріне қоршаған ортаның әсерін, аурудың пайда болу себеп-салдарын, емдеу амалында дәрі мен тамақтың маңызын дұрыс түсінді.
Әл-Фараби денсаулықты сақтау үшін дәрігерлерге жеті міндет жүктеді:
1) дене мүшелерінің құрылысы мен қызметін;
2) денсаулықты анықтау - диагностика тәсілдерін;
3) аурудың түрлерін және пайда болу себептерін - этиологияны;
4) аурудың бөлгілерін - симптомдарын және оларды өзара ажыратуды;
5) ауруды дұрыс емдеуді, тағамдар мен дәрілерді жөнді тағайындауды - терапия;
6) денсаулықты нығайту шараларын ұйымдастыру, салауатты өмір салтын қалыптпстыруды;
7) аурудың алдын алу істерін жүргізу, емдеу нәтижесін қадағалауды білуі тиіс. Оның мұңдай жан-жақты ұсыныстары қазіргі кезде де медицина әлемінде кеңінен қолданылып отыр.
Әлемдік медицинада ерекше орын алған шығыстың екінші дарынды ғұламасы АбуАли ибн Сина. Абу Али Әл-Хусейн ибн Сина (980-1037) - әлемге латынша аты Авиценна деп танылған дәрігер, философ, ақын, шығыс ғылымының кемеңгері. Ибн-Синаның данышпан еңбегі "Медицина қағидалары" (толық аталуы "Китаб ал Канун фи-т-тибб") жарық көргелі бері (1012-1024 ж.ж.) бүкіл дүниежүзінде дәрігерлердің бірнеше ұрпағы медицина саласында тәлім алды. Ол өзінің білімін жетілдіруде, Аристотельдің шығармаларын ұғынуда Әл-Фараби еңбектерінің маңызы болғанын ерекше атады. Ибн-Сина кітабында медицина ұғымына түсініктеме, денсаулық туралы толық анықтама береді. Онда анатомия, физиология деректерімен қатар, дерттену туралы көптеген мәліметтер бар. Ол өз заманындағы жалпы және жеке аурулардың түрлерін, олардың пайда болу себептері мен белгілерін, ауруды емдеу тәсілдерін келтірген. Қағиданың «Денсаулықты сақтау» деген бөлімінде балалардың туылғаннан өскенге дейінгі және жасы ұлғайғандардың денсаулығын сақтаудың тәсілдері берілген. Абу Али ибн - Синаның баға жетпес еңбектері осы күнгі медицина, физиология, гигиена, валеология, санология ғылымдарына мызғымас негіз болып отыр.
Қазақстанда физиология ғылымының қалыптасуы мен дамуы өткен ғасырдың 20-30-шы жылдарымен байланысты. Осы мезгілдерде елімізде бірнеше техникумдар мен жоғары оқу орындары ашыла басталды. Қазақ педагогика институты (1928 ж), ветеринарлар дайындайтын институт (1929 ж), С.М.Киров атындағы Қазақстан мемлекеттік университеті (1934 ж.) ашылды. Физиология ғылымының қазақ жерінде қалыптасуы мен дамуы барысында толық құнды үлесін қосқандар, ұлтымыздың біртума дарынды перзентері, ойшыл ғалымдары мен зиялылары С.Аспендияров, X.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев т.б.
Тұңғыш медицина институты 1931 жылы Алматыда ашылды. Институттың бірінші директоры болып қазақ халқына белгілі ұлдарының бірі Санжар Жапарұлы Аспендияров тағайындалды. Ол 1923 жылы әскери-медициналық академиясын бітіргесін Москва мемлекеттік университеттінде білім және ғылым зерттеу жұмыстарымен айналысып профессор атағын алды. Н.Н. Нариманов атындағы Москва шығыстану институтының директоры болды. Талай шет тілдерін жақсы білгендігінің арқасында ол көптеген елдердің мәдинетін, әдибиетін, тарихын, педагогика мен медицинаны зерттеп бірнеше ғылыми материал жазып шығарды. Қазақстанның мемлекеттік ғылыми-қоғамдық жүмыстарды жүргізгеніне, білім және денсаулық сақтау саласында сіңірген еңбегі үшін, 1989 жылы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасының Министрлері кеңесінің қаулысы бойынша Алматы Медицина институтына С.Ж.Аспендияров есімі берілді.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) - көрнекті ғалым, психолог, жазушы, қоғам қайраткері Павлодар өлкесінде дүниеге келген. Оның "Тәрбиеге жетекші" (1924), "Психология" (1926), "Жан жүйесі" (1926) кітаптары мен оқулықтарында физиология мен психология астарлары ұлт тілімізде сөз болды. Мұнда қалыпты физиологияда түпкілікті орын тепкен, әлі де қолданбалық мәнін жоймаған түрлі аспаптардың (сфигмограф, эстезиометр, кимограф, камертон т.б.), көптеген схемалар мен кестелердің суреттері (жүйке саласының бөліктері, ми жарты шарларының құрылысы, сезім мүшелері т.б.) орын алған. Оның ғылыми еңбектерінде физиологияның көптеген мәселелері: түйсіктің Вебер-Фехнер тұжырымдаған психофизиологиялық заңы, Гельмгольцтің резонанс (жаңғырық) теориясы т.б. мәнерлі нақышымен түсіндіріледі. Ол таным, сөйлеу, ойлау, сезім мәселелерінің негізіне талдау жасап, көптеген жаңалықтар ашқан.
Халел Досмүхамедов (1883-1939) - дәрігер, психолог, Атырау өңірінде Қызылқоғаі ауданында туған. Петербургтегі Әскери-медициналық академияны үздік бітіріп шығады (1909). Ол И.П.Павловтың физиологиядан оқыған дәрістерін тыңдаған. Бүл оның материалистік ғылыми көзқарастары қалыптасуына көп ықпал жасады. Кейінрек үлы ғалымнан дәріс алған екінші қазақ зиялысы профессор С.Аспендияров болды. Оның қаламынан "Адам тән тірлігі" (1927), "Сүйектілер туралы" (1928), "Жануарлар" (1928) атты еңбектер туындады. X.Досмүхамедов - үлттық және әлеуметтік психологияның негізін қалаушы. Оның тіл, сөйлеу туралы еңбектері, балалардың "аламандық мінезі" - акцентуация мен "әлеуметшілдік" социализация үғымдары әлі өз мәнін жойған жоқ. Ғалымның сол жылдары физиология мен психологияға енгізген көптеген терминдері ("жүйке жүйесі", "сана", "ерік", "қозу" т.б.) төл тілімізді байытып, күні бүгінге дейін өзгерместен қолданылып келеді.
А.П. Полосухин бастаған қазақстандық физиологтар көптеген вегетативтік жүйелерді, қанайналымы, тынысалу, қан жүйесі мен бұрын тексерілмеген лимфология саласын зерттеуде үлкен табыстарға жетті. Ол лимфология ілімінің медицинада ерекше маңызды орын алатынын болжай білді.
Физиология ғылымына зор еңбегі сіңген - белгілі ғылым және қоғам қайраткері академик Н.У.Базанова. Н.У. Базанова (1911-1993) - ғалым-физиолог, қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш биология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан ҒА академигі. Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік (қазіргі Аграрлық университет) институтын бітіргеннен кейін, сонда ассистент, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі болып қызмет істеді. Н.У. Базанованың жетекшілігімен жас төлдердің асқорыту жүйесін, зат және энергия алмасу үрдістерін тексеруде жүйелі және көлемді зерттеулер жүргізілді. Осының нәтижесінде, олардың өсу мен даму ерекшеліктерін, тектік қасиеттерін анықтау арқылы малдардың асыл тұқымдарын өндіру толық жолға қойылды. Малды пропион қышқылды ашытқы қосылған сүрлемнің жаңа түрімен азықтандыруды ұсынды. Н.У.Базанова жетекшілік еткен еңбектер асқорыту физиологиясын зерттеудің жаңа беттерін ашып, оқулықтардың құрамына кірді.
Қазақстан Республикасы және Ресей ғылым академия мүшесі, академик Т.Ш.Шарманов - нутрициология ғылымының жаңа бағыттарын, тиімді және тірліктік (функциялық) тамақтану қағидаларының, клиникалық диетологияның негізін жасады. Оның белсенді қатысуымен алғашқы Қазақстанда аймақтық тамақтану проблемаларының ғылыми зерттеу институты ашылды.
Қазақстанда физиологияның дамуына үлес қосқандардың бірі академик Б.А.Атшабаров. Ол медицинаның маңызды саласы витаминология ғылымының іргесін қалады. Б.А.Атшабаров өлкелік кәсіби гигиена мен патология мәселелерін зерттеу нәтижесінде, ауыр металдардың уыттандыру әсерін анықтап, Н.Е.Введенскийдің парабиоз ілімінің жаңаша тетіктерін тапты.
Сонымен физиология - дені сау адамның тіршілігі мен кінаратсыз өмір салтының теориялық негіздерін жасайтын ғылым. Ол ауруды емдеу шарты жөне оның алдын алу амалдарын жасап, денсаулықты қорғау арқылы адамның белсенді іс-әрекетін, тиімді жұмыскерлігін ұзақ уақыт сақтайды.