Орталық жүйке жүйесі денедегі барлық ағзалар мен физиологиялық жүйелер қызметін, зат алмасуын реттеп отырады, әрекеттер мен үрдістерді сыртқы орта құбылыстарына бейімдеп, тіршіліктің белгілі бір бағытта өтуін қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми. Ми сыңары қыртысының ерекше қызметі – ойлау, дүниетану, пікір тудыру. Мүның арқасында адам өзін сыртқы ортадағы құбылыстарға бейімдеп қана қоймай сол ортаны өз мақсатына лайықты өзгерте алады, өткен – кеткенді талдап, келешекті болжайды. Аса күрделі үшін зор маңызы бар бұл үрдістерді нейрондар мен жүйке орталықтары қамтамасыз етеді.
Нейрон дегеніміз – жүйке жасушасы. Ол – жүйке жүйесі құрамындағы жеке бөлік, сол жүйенің морфоәрекеттік негізі. Нейрондардың арасын нейроглия толтырады. Ол нейрондарды жан – жақты қоршайтын құрылым.
Нейрондар пішіні, көлемі жағынан әр түрлі. Бірақ қай нейрон болса да, ол дене және өсінділерден тұрады. Нейрон денесінде протоплазма, ядро, басқа жасушаларға тән оргоноидтар және тек нейронда кездесетін тигроид заттар болады. Соңғыларының әр біреуі түйіршікке не кесекке ұқсайды. Ядролық бояулармен боялатын болғандықтан олар нейрон протоплазмасын ала – құла етіп көрсеттеді. Нейрон талшықтары ұзындығына қарай аксон, дендрит болып екіге бөлінеді. Аксон нейронның ұзын, ал дендрит қысқа талшығы. Әр нейронда бір аксон, бірнеше дендрит болады. Дендрит аксонға қарағанда көп тармақты келеді. Аксонның нейрон денесінен басталатын жері аксон төмпешігі деп аталады. Төмпешікте тигроид заттар мен миелин қабығы болмайды. Аксон төмпешігінің қозу қабілеті өте жоғары. Сезімтал нейронның шеткей орналасқан аесонының ұшында қабылдағыш болады. Ал орталық жүйке жүйесіндегі жүйке талшығының ұшы жуандап бүршікке ұқсайды. Нейрондардың осындай ұштары бір – бірімен жанасып түйіспе құрады. Қозу серпінін қабылдағыштан жүйке орталығына бағыттап өткізетін жүйке талшығы әкелетін деп аталады, ал орталықтан қозуды шеттегі ағзаларға жеткізуші талшықты әкететін деп атайды. Жүйке талшықтары майлы, жұмсақ қабығының болу-болмауына байланысты миелинді, миелинсіз деп екіге бөлінеді.
Нейроглия деп нейрондар аралығын толтыратын жасушаларды атайды. Глия грек сөзі – желім деген мағынада. Расында да олар нейрондардың денесімен талшықтарына жабысып тұрады. Глиондандар екі түрлі – астроциттер және олигоденроциттер. Бұлардың аксоны болмайды және өзара түйіспелер құрмайды.
Астроциттердің өзінді талшықтары көп болады. Олар жасуша денесінен күннің сәулесі тәрізді жан – жаққа таралады. Астроциттер көбінесе мидың тамырлары бойында орналасады да, нейрондарды қоршайды, тармақтар өте аз болады.
Нейроглияның әрекеттік маңызы:
1. Нәрлендіру қызмет атқарады, яғни қаннан нейрондарға керекті қоректі заттарды алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан қанға өткізеді. Олардың маңайын тазартады.
2. Нейрондардың тіршілігіне,қызметіне керекті жағдай жасады. Нейрондардың айналасындағы сұйықтықтың иондық құрамын, медиаторлардың мен судың деңгейін бірқалыпты сақтайды. Медиатор мөлшері көбейсе қозу күшейіп, тежелу үрдісінен адамның жұмысқа деген қабілеті төмендейді. Осыған орай нейроглия нейрондарды қатты қозудан және өте күшті тежелуден сақтайды.
3. Олигодендридтер нейрондар аксонының миелин қабығын жасауға қатысады.
4. Нейроглия нейрондар арасындағы қарым-қатынасты күшейтеді, есте сақтауды, уақытша байланыстардың пайда болуын жеңілдетеді.
Нейрон түрлері. Тармақтарының санына қарай нейрондар көпүйекті, қосүйекті, бірүйекті болып бөлінеді. Адамның жұлын түйіндерінде биополярлы және жалған униполярлы нейрондар бар. Ал мультиполярлы жасушалар көбіне қозғалтқыш нейрондар арасындағы ең жиі кездесетіндері. Атқаратын қызметіне қарай сезімтал, қозғалтқыш, аралық нейрондар болып үшке бөлінеді. Сезімтал нейрон қабылдағыштардан туған қозуды орталыққа жеткізеді. Бұлар жұлын түйінінде, артқы ашасында, мидың барық бөлімдерінде кездеседі. Қозғалтқыш нейрондар жүйке серпілістерін орталықтан шеткі ағзаларға апарады. Олар жұлынның сұр затының алдыңғы және бүйір ашасында ми қыртысының қозғалтқыш аймақтарында ми бағанынының ядроларында орналасқан. Аралық нейрондар сезімтал нейрондардан шыққан ақпараттарды қозғалтқыш нейрондарға жеткізеді.
Аталған жасушалармен қатар тежелу нейрондары да болады. Тұңғыш рет жұлында табылған. Оларды Реншоу жасушалары дейді. Реншоу нейрондары көбінесе қозғалтқыш нейрондардың айналасында орналасады. Олар қозғалтқыш нейрондардың аксон бұтағына келіп түскен серпіністердің әсерінен қозып, мотонейрондағы қозуды бәсеңдетеді, не өткізбей оның қызметін тежейді, яғни тоқтатып тастайды.
Қазіргі кезде тежелу нейрондары мидың басқа да бөлімдерінде, мәселен, мишықта, ми қыртысында, ретикулярлық құрылымда болатыны анықталды.
Ми бағанында, ми сыңарларында келіп түскен аппараттарды талдайтын, іріктейтін, сақтайтын арнайы нейрондар бар. Торлы құрылым нейрондары қозу және тежелу үрдістерін реттейді, олардың сөнуіне, тууына қажет жағдайлар жасайды.
Орталық жүйке жүйесінің негізгі қызметі - рефлекс тітіркендіруге жауап беру деген мағынада. Рефлекс сөзін тұңғыш рет қолданған француз философы Рене Декард (1664 ж), оған ғылыми сипаттама берген чех ғалымы Прохаска (1817). Рефлекс туралы ілімді одан әрі дамытып, рефлекстік теорияны пайымдағандар орыс ғалымдары И.М.Сеченов, И.П.Павлов, П.К.Анохин.
Рефлекс дегеніміз орталық жүйке жүйесінің сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштерге беретін күрделі жауабы. Рефлекстің морфологиялық негізі – рефлекстік доға, яғни қозуды рецепторлардан жүйке орталығына, онан шеткі ағзаға жеткізетін жол.
Ол бес бөлімнен, атап айтқанда: 1) қабылдаушы құрылым – рецептордан, 2) қозуды орталыққа жеткізетін афференттік жүйкеден, 3) аралық нейрондандан тұратын орталықтан, 4) қозуды орталықтан эфекторға апаратын эфференттік жүйке, 5) жауап беруші құрылым – эфектордан тұрады. Рефлекстік доға бүтін болған жағдайда ғана рефлекстік қызметін атқарады, яғни доғаның бүтіндігі бұзылса рефлекс біржола жоғалып кетеді. Соңғы кезде рефлекстік доғамен қатар рефлекстік шеңбер деген ұғым қолданылады. Рефлекстік шеңбердің доғадан бір бөлімі артық болады. Оның алтыншы бөлімі эфференттік ағзадан орталық жүйке жүйесіне әсерленіс туралы хабар, яғни кері байланыс арқылы орталыққа жеткізіледі. Кері байланыс рефлекстік доғасын бекітіп, оны шеңберге айналдырады. әрбір рефлекстің сезу өрісі болады.
Белгілі бір рефлекс қабылдағышы орналасқан аймақты рецептифвтік өріс деп атайды.
Рефлекс түрлері. Марфологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне қарай рефлекс бірнеше топқа бөлінеді: Қабылдағыштардың орналасуына қарай экстероцептивтік, интероцептивтік, проприоцептивтік рефлекстер болып ажыратылады. Receptio – лат. – алу, қабылдау. Демек, рецептор – қабылдағыш деген сөз. Экстерорецепторлар дене сыртында: теріде, ауыз, көздің кілегей қабықтарында орналасқан, сырттан келіп түскен тітіркендіруші әсерлерді қабылдайды. Интерорецепторлар ішкі ағзаларда, тілдерде, қан тамырларында, ал проприорецептор сіңірде, буын қабында орналасқан. Жүйке жүйесінің түрлеріне қарай рефлекстер денелік, вигатативтік болып екіге бөлінеді.
1. Рефлекстер қатысатын ми бөліміне қарай жұлын, сопақша ми, ортаңғы ми, аралық ми, алдыңғы ми рефлекстер болып екіге бөлінеді.
2.Қимыл - әрекетіне қарай жұту, кірпік қағу, жөтелу, қимылдау рефлекстері болып ажыратылады.
3. Орталықта туатын үрдістер түріне қарай қоздырушы, тежелуші рефлекстер болады.
4. И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартсыз, шартты деп екі топқа бөлді.
5. Рефлекстің доғаның орталық бөлімінде қатысатын нейрондар санына қарай екі, үш және көп нейронды рефлекстер болып та бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесінде қозу тек түйіспелер арқылы тарайды. Сондықтан қозуды өткізу ерекшеліктері түйіспелердің физиологиялық қасиеттеріне байланысты.
1. Жүйке орталығында қозу бір-ақ бағытта, яғни сезімтал нейроннан аралық нейронға, одан әрі қозғалтқыш нейронға өтеді. Бұл үшін қозу түйіспеден өтерде алдымен түйіспеге дейінгі мембранадан медиатор бөлінуі, соңғысы одан кейінгі мембранадағы қабылдағыштармен әрекеттесуі, осының нәтижесінде түйіспеден кейінгі қоздыру потенциалы пайда болуы керек.
Тәжірибе жүзінде жұлынның белгілі бір сегментінің артқы түбірін тітіркендіріп, сол сегменттің алдыңғы түбірінде әрекет потенциалын осциллограф арқылы тіркеуге болады. Ал тап сол сегменттің алдыңғы түбірін тітіркендірсе, оның артқы түбірінде әрекет потенциалы пайда болмайды. Демек, бұл қозу тек артқы түбірден алдыңғы түбірге қарай ғана өтеді деген сөз.
2. Қозу әр түйіспеде 0,2-0,5 мс кідіріп, жүйке орталығынан баяу өтеді.
3. Жүйке орталығын үздіксіз тітіркендіру арқылы оның ет және жүйке талшықтарына қарағанда тез қажитыны анықталды. Бұл, біріншіден, түйіспелерде медиаторлар мөлшерінің, екіншіден, нейрон денесіндегі қуат қорының азаюынан, үшіншіден, нейрондарға оттегі жетіспеуінен (гипоксия) болады.
Тәжірибе жүзінде жұлын сегментінің артқы түбірін осы арадағы еттердің жиырылуы тоқтағанша үзбей тітіркендіріп, содан соң тітіркендіргішті сол сегменттің алдыңғы түбіріне көшірсе, жиырылуы тоқтаған ет қайтадан жиырыла бастайды. Жұлынның артқы түбірін ұзақ уақыт үзбей тітіркендіру салдарынан ет жиырылуының тоқтауы орталық жүйке жүйесінің қажуын, ал тітіркендіргіштің орнын ауыстыру нәтижесінде еттің қайтадан жиырылуы оның қажымағанын көрсетеді.
4. Қозудың бастапқы толқыны жүйке орталығында баяу өтсе, келесі толқыны жылдамырақ өтеді. Бастапқы қозу келесі қозудың өтуін жеңілдетіп, жүйке орталығында із қалдырады, қысқасы, бастапқы қозу келесіге жол салады, сөйтіп оның өтуін жеңілдетеді. Қалған іздің ұзақтығы әркелкі. Қозу ізі қысқа яғни тез жойылатын болса, түйіспедегі әрекеттік құбылыстарға байланысты болғаны: қозудың ізін жеңілдететін із біріншіден, түйіспе лабилдігінің жоғарылауынан, екіншіден, ондағы медиаторлардың ыдырауының баяулауынан. Қозу ұзақ сақталса тұрақты із қалдырады. Бұл түйіспелерде, нейрондарда пайда болатын морфобиохимиялық өзгерістерге байланысты: жүйке ұшындағы бүршіктер жуандайды, түйіспе саңлауы тарылады, жаңа түйіспелер, қалыптасып нейрон денесінде ерекше РНҚ түзіледі, жаңа белок пайда болады, әсіресе қозуды есте қалдыруға бейімделген нейрондарда соған тән өзгерістер туады.
5. Жүйке орталығында қозудың жиілігі мен күшті тітіркендіргіштің жиілігі мен күшіне тең бола бермейді. Жеке тітіркендіргішке жауап ретінде жүйке орталығында көптеген қозу толқындары пайда болады. Сондықтан жүйке орталығы шеткі ағзаларға ешқашан жеке серпініс жібермейді, керісінше сол орталықтан ағзаларға буда-буда болып шыққан серпіністер барады. Жүйке орталығының осы қасиеті туралы физиологтар мынандай теңеу келтіреді: «орталық жүйке жүйесі мылтықтың дара оғына пулеметтің дүркін-дүркін оғымен жауап береді». Мұнымен бірге жиі тітіркендіргіштің әсетінен пайда болатын қозудың саны орталықта бірсыпыра төмен болуы мүмкін.
6. Тітіркендіргіш әсеріне қарағанда оған қайырылатын жауап уақыты жағынан әлдеқайда ұзағырақ. Қабылдағышты тітіркендіру тоқтағанымен жүйке орталында қозу көпке дейін тоқтамайды. Бұл үрдіс тітіркендіруден кейінгі әрекет деп аталады. Ол жүйке орталығындағы нейрондар арасындағы байланыстарға байланысты. Қозған нейроннан шыққан қозу аксон тармақтары арқылы айналасындағы нейрондарға жайылып, олардан алғашқы қозған нейронға оралады да қозу үрдісін одан әрі жалғастырады. Осындай нейрондар арасындағы сақиналық байланысты нейрондар тұзағы дейді.
7. Дивергенция мен конвергенция. Қозудың орталық жүйке жүйесінде өту ерекшелігі осы екі құбылысқа байланысты. Бір аксон тармақталып көптеген нейрондармен байланысады да түйіспе құрады, яғни бір нейрон аксонының серпінісі бірден бірнеше нейронды қоздырады. Мұндай құбылыс дивергенция деп аталады. Бұған қарама-қарсы құбылыс – конвергенция, яғни бірнеше нейроннан келіп түскен серпіністердің бір немесе азғана нейронда жиналуы.
Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдерден тұрады. Омыртқалы жануарларда алғашқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына - жұлын түйіндеріндегі және ағзалар ішіндегі (интрамуральдық) нейрондар жатады. Ағзалар ішіндегі жүйке вегетативтік жүйесінің нейрондары, ал жұлын түйіндері тұлғалық жүйке жүйесінің сезгіш жасушаларынан тұрады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында орналасқанмен, олардың ұзын талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке өскінділерін орталықтағыдан айыру үшін шеткі талшықтар деп те атайды.
Бұл омыртқа бағанының каналында орналасқан жуан арқан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сұр құрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сұр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жұлынның қақ ортасында ми түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескенде сұр заттың бейнесі көбелектің қос қанатына немесе "Н" әріпіне ұқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) ашалары болады. Ақ зат сұр затты айнала қоршайды. Сұр заттың алдыңғы және артқы ашасы ақ затты төрт бағанға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қызмет атқарады, ал ақ зат қозуды өткізеді. Жұлынның сезгіш нейрондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар қабылдағыштарынан (экстеро-, проприо-, интероқабылдағыштардан) серпіністер әкеледі. Қозғалтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға, қаңқа еттеріне жеткізеді. Сезгіш және козғалтқыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен тікелей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жұлын мидың қатысынсыз-ақ өзінің жұлын рефлекстерін атқара алады. Дегенмен біртұтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне бағынышты. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдерінің қызметін жоғары бөлімдері реттеп отырады (субординация).
Жұлынның афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бұтақтары қабылдағыштағы қозуды миға жеткізетін жұлынның жоғарыға қарай өрлейтін жолын құрайды. Бұл жолдардың көбі жұлын ақ затының артқы және бүйір бағандарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жұлынға жеткізетін эфференттік талшықтар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бұлар жұлынның алдыңғы және бүйірдегі бағандарында өтеді.
Жұлын 31 сегментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыңғы және артқы жұлын түбірлері арқылы дененің оған сәйкес және көршілес сегментімен байланысады. Сондықтан жұлынның бір түбірі бұзылса, не кесілсе оған сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттің нейрондары орындайды. Белла-Мажанди заңы бойынша жұлынның артқы түбірлері афференттік жүйкелерден, алдыңғы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.
Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрондар болады. Олардың 97%-і сезгіш және аралық, 3%-і қозғалтқыш нейрондар. Қозғалтқыш нейрондардың альфа (сс) және гамма (ү) екі түрі сұр заттың алдыңғы ашасында орналасады.
а-мотонейрон ең үлкен жасуша. Бүл нейронның аксоны адамның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқан. Тұтас бір бұлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрондар тобын нейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүмкін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оған байланысты етті жиыру әртүрлі болмақ. ү-мотонейрон а-мотонейронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішіндегі қабылдағыш - ет ұршығы (интрафузалық ет) жиырылады. Одан ү-мотонейронға барған серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын немесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейтеді. Сөйтіп, а-мотонейронның әсерін үдетеді.
Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежейтін түйіспелер құрады. Демек, олар қозу мен тежелу үрдістерінін тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сегменттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы ашаның шылбыр (йіпісиіш) бөлімінде орналасады. Шылбыр жасушалардың аксондары жұлынның жоғары қарай өрлейтін жолын құрады. Аралық нейрондар қатарына мотонейронның айналасындағы оны тежеуші Реншоу жасушалары жатады. Аралық жасушалар арқылы ми бағанының торлы құрылымдары жұлында пайда болатын қозу, тежелу үрдістерін реттейді.
Сезгіш нейрондар жұлын ганглийлерінде топталған. Бұл жасушаның бір талшығы болады. Ол ганглийден шыға берісте екіге бөлінеді.
Оның бірі қабылдағыштарда туған қозуды сезгіш нейронның денесіне жеткізеді, ал екінші талшығы сезгіш нейронның серпіністерін жұлын мен ми қыртысы нейрондарына апарады. Вегетативтік жүйке жүйесінің ганглийге дейінгі симпатикалық нейрондары жұлынның кеуде, бел сегменттерінің бүйір ашасында, ал парасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген ағзалық (висцералды) рефлекстердің орталығы. Жұлынның сұр затында (еттерді бүгетін, жазатын), еттің ұзаққа созылатын катаюын (тонустық) және фазалық (кездік) жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болады. Мұнымен қатар вегетативтік әрекеттерді реттейтін орталықтар бар. Қан тамырларын кеңейтіп тарылтатын, жүрек соғуын, ас қорыту бездерінің сөл бөлінуін, ас қорыту жолының қимылын, несеп, нәжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін орталықтар жұлынның бүйір ашасында орналасқан. Бұлар арқылы жұлын көптеген висцеральдық рефлекстерге қатысады. Жұлынның аталған күрделі қызметтерін ми кадағалап реттеп отырады. Мидың әсерін шеткі ағзаларға және кері қарай олардың қабылдағыштарынан қозуды (хабарды) миға жұлын ақ затындағы жоғары, төмен кететін жолдары арқылы жеткізеді. Ең негізгі жолдардың қызметі туралы қысқаша мәліметтерді Г.И. Косицкий оқулығынан алынған кесте көрсетеді.
Ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық пен ми бағанынан тұрады. Құрылымдық айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері мен қызметіне қарай нейрофизиологиялық және клиникалық талдау жұмысын жеңілдету үшін ми артқы ми, мишық, ортаңғы ми, аралық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес бөлікке бөлінеді. Артқы ми құрамына сопақша ми мен варолий көпірі, ортаңғы ми құрамына қызыл ядро, қара зат, төрт төмпешікті дене, торлы құрылым, аралық миға - көру төмпешігі (thalamus) көру төмпешігі астындағы құрылым (hypothalamus), алдыңғы ми құрамына ми сыңарлары қыртысы мен қыртысасты түпкі (базальдық) ядролар кіреді.
Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралық ми ми бағанынын құрады.
Сопақша ми. Үлкен мидың бір бөлігі жұлынның жалғасы сұр және ақ заттардан тұрады. Алайда ондағы сұр зат, жұлындағыдай бірақ жерге топтаспаған, ақ зат аралықтарында жеке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, қызметі әртүрлі орталықтарға айналған. Ақ зат жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен қарай өткізетін жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа бөлімдерімен сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейбір жұлын жолдары осы мида бір-бірімен қиылысып оң жақтан келген талшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Сұр зат жоғарыда айтылғандай нейрондардан тұрады, рефлекстік қызмет атқарады. Бас сүйектен шығатын 12 жұп ми жүйкелерінің соңғы бесеуінің (VIII, IX, X, XI, XII) ядролары мен бірқатар аса маңызды рефлекстерді іске асыратын орталықтар және жұлын қызметін реттеуде маңызды рөл атқаратын торлы құрылымның бір бөлігі орналасқан. Сопақша мидың нейрон шоғырлары (жүйке орталықтары) адамның өмірін қамтамасыз етуде үлкен орын алады. Оған тыныс, қан тамырларын тарылтып кеңітетін, жүрек соғуын баяулатып сирететін (тежейтін) тіршіліктік орталықтар жатады. Бұлардың қайсысы бұзылса да адам өледі. Сопақша мида сондай-ақ көптеген қорғаныс (жас шығару, кірпік қағу, жөтелу түшкіру, тер шығару) және ас қорытуға қатысы бар (шайнау, жүту, сілекей шығару, қарын сөлі мен ұйқы безі сөлін шығаратын және құсу) рефлекс орталықтары бар. Бұл орталықтардың да өмірді сақтауда маңызы аз емес. Мәселен, эмбрион сатысында жүту орталығы дамымай қалса (бульбарлық паралич) жаңа туған бала анасын емгенмен аузындағы сүтін жұта алмайды. Сүт өңеш арқылы қарынға бармай тыныс жолы арқылы өкпеге құйылады да, бала өкпесі қабынып және ашығып өледі. Сопақша мидың мойын және көз еттерінің тонусын өзгертетін көптеген қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бірге статикалық және статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстерге қатысады. Сопақша мидағы торлы құрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жұлын қызметін күшейтіп не әлсірететін төмен қарай бағьпталған әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бірге мидың басқа бөлімдерінің қызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағытталған әсер.
Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен бұлардың орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Ми қыртысының сопақша ми қызметіне қандай әсер ететінін төменде келтірілген мысалдардан көруге болады. Емізер алдында баланың жаялығын құрғатып құндақтап отырса, балада осы қимыл әрекетіне сай шартты рефлекс қалыптасады да құндақтай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми қыртысының құсу орталығына тигізетін әсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның шірік иісін сезсе, шірік-ау деген ойға келсе, адам локсуы, тіпті құсуы мүмкін. Бұл тәжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жағдайында анық байқалады. Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметін ми қыртысы реттейтінін көрсетеді.
Воролий көпірінің қызметі осы күнге дейін толық анықталмаған. Көпір құрамында ақ зат көп. Сондықтан оның ең басты қызметі жүйке серпіністерін өткізу. Ақ зат негізінен жұлынның жоғары өрлеуші және мидың жұлынға қарай (төмен) құлдыраушы жолдары.
Ақ заттар аралығында бөлек-бөлек нейрон шоғырлары жайылған. Бұлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VII жұптарының ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібін реттейтін торлы құрылым нейрондары бар. Бұлармен қатар көпірде дем алуды дем шығару үрдісімен алмастырып тұратын пневмотаксис орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтін апнейзистік орталық орналасқан.
Мишық. Әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың үстінде орналасқан қос жарты шардан және ортаңғы бөліктен тұрады. Бұл жарты шарда қалыңдығы 1-2,5 мм жұқа қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде теңбілденіп сұр заттар - ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі, ортаңғы, жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан. Осы аяқшалар арқылы, жұлыннан, кіре-беріс (вестибула) ядролардан, торлы құрылымнан келіп түсетін серпіністер мишыққа тоғысады. Мишықтан шыққан эфференттік талшықтар одан әрі ми қыртысына, қыртыс астындағы ядроларға, ми бағанының торлы құрылымына, көру төмпешігіне, қызыл ядроға, сопақша миға, жұлынға жеткізіп тұрады. Ми қыртысының және мишықтың қозғалтқыш аймақтары өзара тығыз байланыста болады. Сонымен жоғарыда айтылғандай мишық мидың барлык бөлімдерімен қызметтес мүше.
Мишықтың ең бас қызметі - адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыру. Қандай да болсын қимыл-әрекеттің дәлме-дәл орындалуы, тепе-тендікті сақтау мишыққа байланысты. Алайда мишық кызметі толық бұзылса да, тіршілік тоқтамайды, ал мишық біртіндеп көп жылдар бойы бұзылатын болса, мишықтың қызметін мидың басқа бөлімдері, әсіресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете алады.
Тәжірибе жасап (Л. Лючиани, XIX ғасыр) белгілі бір жануардың мишығын жартылай не түгелдей алып тастаса, дененің қимыл-әрекеті әжептәуір бұзылатыны айқын көзге түседі. Адамның мишығына кенеттен қан құйылса да осылай болады. Иттің мишығын мүлде алып тастаса атаксияға (жүріс-тұрыстың бүлінуі) ұшырайды: ол жүрген кезде тәлтіректейді, теңселеді (мас адам сияқты) сирақтарын адуындап алшақ басады. Мұнымен бірге әр қимыл әрекеті алдында, соңында еріксіз және керексіз қимылдар (астазия) жасайды - теңселіп, шайқалады. Дене еттері солғын тартып күшінен (астения), табиғи тонусынан айырылады (атония), дәлірек айтсақ дистония туады, яғни ет топтары тонусының біркелкілігі, осыған орай қимылдың да біркелкілігі (дәлдігі) бұзылады (дисметрия) және дененің екі жағындағы бірыңғай еттер қимылының біркелкілігі бұзылады (асинергия). Әсіресе өте тез орындауды қалайтын мақсатқа сәйкес қимыл-әрекеттері орындалмайды (ади-адохокинез). Мишығы зақымдалған адам әдеттегідей желдіріп табиғи екпінмен сөйлей алмайды: біресе жай, біресе созып, біресе жедел сөйлейді, оның дауысы бірде қатты, бірде ақырын шығады (дизартрия).
Мишықтың бір жақ жартысын алып тасталса, сол жақтың ғана қимылы өзгереді. Өйткені жұлынға барар жолда мишықтың жүйке талшықтары екі жерде, яғни қызыл ядродан жоғары және одан төмен жерде (Форель түйіспесінде) қиылысып мишықтың бір жағынан екінші жағына өтеді.
Денесінің бір жағы ғана гипотонияға ұшырауына байланысты жануар зақымданған жағына қарай айнала береді. Өйткені сау жағында адымы әдеттегіден әлдеқайда ұзарыңқы болады. Жоғарыда келтірілген мысалдар мишық өте нәзік шебер қимылдар жасап, олардың дәл орындалуын қамтамасыз ететінін көрсетеді. Мишық қыртысында дененің әрбір етімен байланысқан аймақтар бар. Бұлар қызметі жағы-нан ми қыртысының дәл осындай қимыл (моторлық) аймағымен тығыз байланысқан. Мишық жұлынмен торлы құрылым, қызыл ядро, Дейтерс ядролары арқылы байланысқан. Мишықтың көзбен, құлақ-пен байланысқан ядролары да бар.
Академик Орбели мишықтың вегетативтік қызметтерді реттеуге де қатысатынын көрсетті. Оның кейбір бөліктерін электр тогымен тітіркендірсе, ішек жиырылуы, сөл шығару, қоректік заттардың ішектен қанға сіңуі, қандағы қант деңгейі, тер шығуы өзгереді. Мишық сондай-ақ сопақша мидағы вестибулярлық ядролармен де тығыз байланысты. Маймылға тәжірибе жасап, оның мишығын алып тастаса, дене тепе-теңдігі бұзылады (дисэквилибирация).
Ортаңғы миворолий көпірі және сопақша мимен бірге ми бағанының негізін құрады. Оның сырт жағында ми қақпағы, іш жағында ми аяқшалары орналасқан. Ортаңғы мидың сұрғылт заты құрамына төрт төмпешік, қара зат, қызыл ядро, III және IV жұп ми жүйкелерінің ядролары мен торлы құрылым кіреді. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай көру төмпешігіне (таламусқа), мишыққа баратын жолдар, ми қыртысынан, жолақ денеден, гипоталамустен темен қарай бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар етеді.
Төрт төмпешік пен көз алмасын қозғайтын жүйке (Ш-жүп) ядролары ортаңғы мидың сырт жағында, ал ішкі жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп шығыршықтық жүйке нейрондары орналасқан.
Көз алмасын қозғайтын III жұп аралас жүйке тармақтары арасында көздің қиғаш еттерінен басқа еттерді жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар көз еттерінен орталыққа тебетін сезімтал жүйке талшықтары бар. Мұнымен катар бұл жүйкенің арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатикалық ядроның преганглийлік талшықтары бар. Бұл жүйке серпіністерін кірпіктік түйіннен екінші нейронға жеткізеді. Бұл түйіннен басталған постанглийлік талшықтар көздің қарашығыш тарылтатын етті жиыратын эфференттік жүйке. Ми жүйкелерінің IV жұбы да - аралас жүйке. Талшықтар арасында көздің жоғарғы қиғаш етін жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттің өз қабылдағышынан шыққан серпіністерді орталыққа жеткізетін сезімтал талшықтар да бар.
Төрт төмпешік алдыңғысы көру қабылдағыштарының тітіркенуіне байланысты қимылдарды жүзеге асыратын орталық. Бұл орталыққа серпіністер көру жүйкесінің бұтақтары арқылы жетеді. Төмпешік тұсында көз алмасын қозғалтатын жүйкенің ядросы орналасқан. Сондықтан көздің тор қабатынан келіп түсетін серпіністер алдыңғы төмпешіктен шығып көз алмасьш қозғайтын жүйкенің ядросына, ортаңғы мида орналасқан басқа да қимыл реттеуші ядроларға оп-оңай жетеді. Осы байланыстардың арқасында көздің бастың, дененің жарық түскен жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстері пайда болады. Аталған рефлекстер көру орталығы орналасқан ми сыңарын алып тастаса да жойылмайды. Артқы төмпешіктердің естуге қатысы бар, олардың қатысуымен әуелі есту соған қарай жөн табу рефлекстері орындалады, яғни құлақ жарғағы, бас қатты дыбыс шыққан жаққа қарай бұрылады. Бұл рефлекстер де үлкен ми жарты шарын алып тастаған жағдайда жойылмайды.
Төрт төмпешікті дене кенеттен (байқаусызда) әсер еткен тітіркендіргіштерге жауап ретінде қорғаныс рефлекстерін туғызады, сондықтан олар сақтық не старт рефлекстері деп аталады. Мәселен, ыдыстағы сұйық зат байқаусызда төгіліп кетсе, адам оның қауіп қатерін түсінбестенақ тез, лезде бір жақка қарай ығысады, жалт береді.
Қызыл ядро орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерімен және ми қыртысымен тығыз байланысқан. Ол қаңқа еттерінің тонусын реттейтін қозғалыс орталық. Егер мысықтың ми бағанын көлденең қызыл ядродан жоғарырақ жерден тіліп жіберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерістер тумайды. Ал миды қызыл ядродан төменірек жерден кессе, мысықта децеребрациялық мелшию (құрысу - ригидность) белгілері пайда болады: барлық қаңқа еттері әсіресе жазылу еттері ширығып, қатаяды. Осыған орай мысықтың басы қақшиып шалқаяды, жотасы созылып, сирақ буындары жазылып, тікірейе сіресіп қатаяды, құйрығы тік көтеріледі. Ол ағаш аяққа мініп тұрғандай болып көрінеді. Қақшиған сирағын күшпен бүгуге болады, бірақ қоя берсе қайтадан қақайып қалшиып қалады. Мысықта мұндай құбылыс қызыл ядро мен жұлынды қосатын жол - Манаков будағы (руброспинальдық) бұзылса да болады. Қызыл ядро мен артқы мида орналасқан Дейтерс ядросының жұлынға деген әсері бір-біріне қарама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Манаков будасы жұлынның "бүгетін" орталығының альфа және гамма мотонейрондарын қоздырады және "жазатын" орталығын тежейді. Ал Дейтерс ядросынан шығатын кіреберіс - жұлындық жол "жазатын" орталықтарын қоздырады да "бүгетін" орталықтарды тежейді. Сондықтан Манаков будасы кесілгенде Дейтерс ядросы ғана жұлынға әсер етеді. Дейтерс ядросын коагуляция жасап бұзса децеребрациялық мелшию жойылады. Сонымен Дейтерс ядросының қызыл ядроға қарама-қарсы әсері тоқталған соң, белсенділігі күшейіп жұлыннын "жазатын" мото-нейрондарын қоздырады да "бүгетін" орталықты тежейді.
Адамда децеребрациялык мелшию қыртысасты ядролардың қызметінің бұзылуына байланысты.
Децеребрациялық мелшию жағдайындағы жануар жұлынының артқы түбірін кесіп тастаса мелшию жойылады. Бұл децеребрациялық мелшию кезінде қозған орталықтардың тонусын шеттен келетін серпіністер де бір қалыпты сақтайтынын көрсетеді.
Қара зат (substantio nigra). Нейрондарындан қара пигмент көп болғандыктан ядро қара болып көрінеді. Мұның қызметтік маңызы осы күнге дейін толық анықталмаған. Дегенмен де оның қыртыс және қыртыс астындағы түпкі (базалдық) ядролар торлы құрылыммен бірге қаңқа әсіресе саусақтардың нәзік және нақты қимылдарын қамтамасыз ететін еттердің тонусын реттейтіні анықталды. Қара зат экстрапирамидалық жүйеге жатады. Электр тогымен қара затты тітіркендірсе шайнау, жұту еттері жиырылады. Сондықтан мұнда шайнау мен жұту үрдістерін үйлестіретін орталық бар деген де пікір бар. Соңғы кезде қара затта жолақты денедегідей дофамин түзілетіні анықталды. Бұл құрылымының жолақты денемен байланысы бұзылса Паркинсон ауруы пайда болуы мүмкін.
Торлы құрылым(ретикулярлық формация) пішіні әртүрлі, үлкенді-кішілі, көптеген қысқа тармақты (дендритті) жасушалар тобы. Олардың дендриттері көп бұтақты. Олардың арасында көптеген түйіспелер құрылады. Мәселен, екі нейрон дендриттері арасында 30 000-ға жақын түйіспелер болуы мүмкін. Сондықтан торлы құрылымның гистологиялық препаратын жай микроскоппен қарағанда ол тор тәрізді болып көрінеді. Осыдан 150 жылдай бұрын торлы құрылымға бірінші сипаттама берген Дейтерс болатын. Торлы құрылым ми бағанында орналасқан. Оның нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақша мида топтасқан, шеткей орналасқан ағзалармен тікелей байланыспаған. Ағзалардағы қабылдағыштардан ақпараттық мағлұматтар торлы құрылымға жұлынның жоғары ми сыңарлары қыртысына қарай өрлеуші жолдарынан коллатераль (жалғама) байланыстар арқылы келеді. Оған серпіністер көлденең бұтақшалар арқылы тіпті көру, дыбыс жүйкелерінен де келіп түседі. Торлы құрылым кейде бейарнамалы жүйке жүйесі деп те аталады, өйткені ол орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерінің (ми қыртысынан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді. Жалпы алғанда торлы құрылым ми бөлімдерімен қарама-қарсы екі бағытта байланысқан. Торлы кұрылымның физиологиялық мәні жақын арада ғана анықтала бастады. Американдық Мегун (1948) мен итальяндық физиолог Морруции (1949) ми кыртысы биотоктарын жазу және электр тогымен торлы құрылымның ортаңғы мидағы бөлімін тітіркендіру арқылы, мұның ми сыңарлары қыртысының қызметін түгелдей күшейтетінін анықтады. Ортаңғы мидағы торлы құрылымды тітіркендірсе ми қыртысының қай бөлімінің электро-энцефалаграммасы болса да, онда альфа және бета толқындары пайда болады. Ұйқыдағы жануардың торлы құрылымын тітіркендірсе, ол оянып кетеді. Бұл кезде электроэнцефалограммадағы тежелуді көрсететін үлкен және сирек толқындардың орнына кіші және жиі (альфа, бета) толқындар пайда болады. Торлы құрылым мен ми қыртысы сыңарларын қосатын жолын кесіп жіберсе, жануар қатты ұйқыға кетеді. Бұл айтылғандар торлы бөлімнің ми қыртысын ширатып, оның қызметін күшейтетінін көрсетеді. Осыған орай торлы құрылымды ми қыртысы қызметін түгелдей күшейтетін бейарнамалы жүйке жүйесі деп те атайды. Ол ми қыртысына әсер еткенмен де өзі ми қыртысына тәуелді. Ми қыртысы торлы құрылым арқылы өзінің қызметін өзі реттейді, яғни кері байланыс арқылы ми қыртысы торлы құрылымдағы қозуды күшейте немесе бәсеңдете алады. Мұнымен қатар торлы құрылым орталық жүйке жүйесінде қозу мен тежелу үрдістерінің жайылуын және бір орталыққа жиналуын реттейді.
Бастапқы кезде торлы құрылымда белгілі бір дербес, қызметті реттейтін орталық жоқ деп есептелетін. Қазір воролий көпірінде орналасқан торлы құрылымда ми қыртысындағы тежеуді тездететін, жануарды ұйықтататын орталық бар екені анықталып отыр. Ал сопақша мидағы торлы құрылымда жұлын қызметін күшейтетін және тежейтін әсері төменге қарай бағытталған екі орталықтың бар екені белгілі болды.
Торлы құрылым ауырсыну сезімін тудыруға да қатысады. Мәселен торлы құрылымға ғана әсер ететін барбитураттар тобынан дәрі ішіп ауырсыну сезімін жоюға болады (аналгезия).
Торлы құрылым, гипоталамус, таламус және көне ми қыртысы қосылып лимбиялық жүйе құрады. Бұл жүйе эмоция мен мотивацияны тудырып адамның іс-әрекетіне, мінез-құлқына ықпал жасайды.
Ми бағаны, әсіресе артқы және ортаңғы ми түрлі жағдайларда бастың, дененің кеңістікте алған орнына (қалпына) байланысты еттердің тонусын өзгертіп, дене тепе-теңдігін сақтайды. Бұл тонустық рефлекстер. Бұлар қабылдағышдың орналасқан орнына қарай мойын, кіреберіс, лабиринт рефлекстері деп бөлінеді. Мойын рефлекстерінің кабылдағыштары мойын ет сіңірлерінде орналасқан - проприорецепторлар, ал кіреберіс рефлекстерінің кабылдағыштары - отолит аппараты, лабиринт - жарты иірімді арналардың кеңейген ұшында орналасқан түкті жасушалардан құралған шашақ тәрізді қабылдағыштар. Аталған қабылдағыштардың бәрі де басты қисайтқанда, бұрғанда тітіркенеді де жануардың сирақтарын жазатын, бүгетін еттерінің және көзді қимылдататын еттердің тонусын өзгертеді.
Р. Магнус (Голандия физиологы) мысықтың ми бағанын мишық тұсынан кесіп тастаған соң басын артқа қарай шалқайтса, еттер қатайып, алдыңғы сирақтар жазылатынын және артқы аяғын бүгетін еттердің тонусы күшейіп сирақ бүгілетінін, ал басын төмен қарай исе алдыңғы сирақтары бүгіліп, артқылары жазылатынын байқады. Жануардың басын оңға, не солға бұрса, бас бұрылған жақтағы сирақтары жазылады, яғни жазатын еттердің тонусы күшейеді, ал көздің алмасы бастың бұрылған жағынан кері қарай бұрылады. Мойын рефлекстеріне көбінесе артқы ми қатысады, көз қимылдарын ортаңғы ми басқарады. Қалыпты жағдайда бұл рефлекстерге тек артқы немесе ортаңғы ми ғана қатысып қоймайды, екеуі де қатысады және бұларға алдыңғы ми да қосылады. Кіреберіс жөне лабиринт рефлекстері мойын рефлекстерімен тығыз байланысты. Өйткені бұлардың ақырғы мақсаты кеңістікте дене тепе-тендігін сақтау. Сондықтан қалыпты жағдайда бұл құрылымдар бірінің жұмысын бірі костап толықтыра түседі.
Тонустық рефлекстер статикалық (қозғалыссыз) және статокинетикалық (қозғалыс-қимылдық) деп екіге бөлінеді. Статикалық рефлекстергекеңістікте дене кейпін сақтайтын және түрлі жағдайға байланысты дене кейпін өзгертсе, оны қайта орнына келтіретін рефлекстер жатады. Қалыпты жағдайда қай жануардың болса да төбесі жоғары, тұмсығы төмен қарайды, ал мойны мен жотасы басына жалғасып ол да жоғары бағытталады. Бұл жағдай көптеген қаңқа еттері тонусының өзгеруімен сақталады. Егер жануарды зорлап бір жарғына жатқызса, ол алдымен басын түзеуге тырысады, сонан соң жотасын жоғары қаратады. Мысықты сирақтарынан ұстап, басымен жотасын төмен қаратып жоғарыдан төмен қарай тастап жіберсе, ол жерге жеткенше алдымен басын, содан кейін жотасын түзеп жоғары қаратады да, сирақтарын жазып жерге түскенде төрт сирағымен тіреледі. Сөйтіп дене қалпын түзейді. Вестибулярлық аппарат бұзылса, бүл рефлекстер жойылады. Бірақ қызметі жойылған қабылдағыштардың орнын көру қабылдағыштары басып тонустық рефлекстерді сақтауы мүмкін. Сондықтан вестибулярлық қабылдағыштары бұзылған адамдар көзін жұмса, кеңістікте тепе-теңдігін сақтай алмайды. Бұл тәжірибе тонустық рефлекстердің тууына, көру қабылдағыштарының да қатысы барын көрсетеді.
Статокинетикалық рефлекстерге дененің ілгері-алға қарай немесе тіке жоғарыдан төмен не төменнен жоғары қарай не шыр айналу қимылдары барысында және қимыл шапшандығының өзгеруінен пайда болатын, сөйтіп кеңістікте дене қалпын және тепе-теңцікті сақтайтын тонустық рефлекстер жатады.
Статокинетикалық рефлекстер шыр айналу және лифт рефлексі деп екіге бөлінеді.
Шыр айналу рефлексіадамды әдейі жасалған кресло-орындықта, не центрифугада айналдырғанда пайда болады. Адамның басы біртіндеп қимыл бағытына қарама-қарсы жаққа қарай бұрылып тез қайта орнына келеді, ал көз алмасы бастың бұрылған жағынан кейін карай қозғалып, ол да тез қалыпты орнына келеді. Бұл қимылды нистагм - ырғақты қимыл дейді.
Лифт рефлексі - дененің тез жоғары көтерілуінен не төмен түсуінен пайда болады. Жануарды тез жоғары көтерсе оның сирақтары тізе буындарынан бүгіледі, басын ішіне тартады, ал тез төмен түсірсе, сирақтары буындарынан жазылады, мойны созылып ұзарады.
Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешікасты (гипо-та-ламус), төмпешікүсті (эпиталамус) құрылымдары жатады. Аталған құрылымдар III ми қарыншасын жан-жағынан қоршап, оның қабырғасын құрады. Сондықтан бұл құрылымдардың қызметіне, әсіресе гипоталамусқа қарыншаны толтырған сұйықтық, қанда еріген заттар, гормондар тікелей әсер ете алады. Эпиталамус күмбез денесінің (аркус) сүйелді денеасты жасушалар мен ішкі сөлініс безі - эпифизден тұрады.
Таламус көп ядролы көлемі және қызметі жағынан ең көрнектісі. Ол арқылы ми қыртысына әртүрлі сезім серпіністерін өткізетін жүйке талшықтары өтеді.
Гипоталамус ішкі ағзалар қызметін жүйке және қан арқылы реттейтін көп ядролы құрылым.
Таламус 40 шақты ядролардан тұрады. Бұлар қызметінің маңызына қарай арнамалы, бейарнамалы, ұластырушы (ассоциативтік), қозғалтқыш деп бөлінеді.
Арнамалы ядроларына жұлынның өрлеуіш жүйке талшықтары арқылы дене қабылдағыштарынан келетін түрлі сезімдік ақпараттармен бірге көзден, құлактан шығатын сезім серпіністері жиылып, одан әрі ядролардың талшықтары арқылы ми қыртысына жеткізіледі. Бұл ядролар бұзылса, шеттен келетін әсерлер сезілмейді. Арнамалы ядролар нейрондарының тері, етсіңір және ішкі ағзалар қабылдағыштарымен байланысына қарай ядролардағы орыны, қызметі әртүрлі. Осы түрлі әрекеттік нейрондар ми қыртысының сезімтал аймақтарындағы қызметі сәйкес нейрондармен байланысады. Таламустың арнамалы нейрондары сезімдік хабарларды ми қыртысына тек өткізіп қана қоймай, оларды талдап құрамыстайды. Сондықтан кейбір сезім серпіністерінен таламуста жабайы түйсік пайда болады. Нақтылы түйсік ол ми қыртысының қызметі. Ауруды сезу түйсігі таламусы сақталған (жарты шарлар алынып тасталған) жануарларда пайда болатыны байқалған.
Латералды (қапталдас) иімді дене көру сезімі жүйесінің, ал медиалды (ішкерленіс) иімді дене дыбыс есту жүйесінің арнамалы ядролары.
Ассоциативтік (ұластырушы) ядроларға түрлі серпіністер таламустың арнамалы жолдарынан келіп түседі. Бұл ядролар қызметі ми қыртысындағы осындай аймақтар қызметімен тығыз байланысты. Бұлар жоғары анализдік, синтездік үрдістеріне, ми қыртысының бірлестіруші (интегративтік) қызметіне қатысады.
Бейарнамалы ядролар ми қыртысына тұтас активті әсер етеді, оның қозғыштық қасиетін, ырғақты электрлік белсенділігін реттейді. Бұл ядролардан ми қыртысына барған серпіністер қыртыс қозғыштығын жоғарылатып, арнамалы жолдарынан келген әсерлерге қыртыс жауабын күшейтеді.
Бейарнамалы ядролар ми бағанынан торлы құрылымның жоғары қарай бағытталған активті әсерін ми қыртысына жеткізеді деген пікір бар. Ми бағанының торлы құрылымы тәрізді ми қыртысының белсенділігін тұтас күшейтеді. Мұнымен қатар таламустың ми қыртысымен байланысы екі жақты. Ми қыртысы да таламус қызметіне әсер етеді.
Қозгалтқыш ядроларгамишықтан және қыртысасты базальдық ядролардан серпіністер келіп түседі және ми қыртысының қозғалтқыш зонасына проекциялық серпіністер жеткізеді. Сондықтан бұл ядролар қимылды реттейтін жүйе қатарына кіреді.
Ми қыртысы таламустың арнамалы және бейарнамалы ядролар қызметін тежеуші және жеңілдетуші әсер ете алады. Мұндай екі жақты байланыстар ми қыртысының интегративтік қызметін іске асыруда және физиологиялық әртүрлі жағдайларды реттеуде маңызды орын алады.
Гипоталамус көру төмпешігі астында орналасқан көп ядролы (32 жұп) құрылым. Бүл ядролар жатқан орнына қарай преоптикалық, алдыңғы, ортаңғы, бүйірдегі және артқы деп 5 топқа бөлінеді.
Гипоталамус ми сыңарлары қыртысы, лимбиялық жүйе, торлы құрылыммен, сопақша мидың парасимпатикалық және симпатикалық ядроларымен, жұлынның бүйір ашасындағы вегетативтік ядролары мен қатар таламус, гипофизбен эфференттік байланыста. Мұнымен бірге оған түпкі ядролардан, мишықтан афференттік жүйкелер, ішкі ағзалардан кезеген жүйке арқылы хабарлар келіп тұрады. Гипоталамусқа ішкі ортадан да көптеген ақпараттар келеді. Оның әрбір нейроны 2-3 капиллярмен түйіскен (капиллярлар өте қалың). Капиллярлардың қабырғасы үлкен молекулалы заттарға өтімді. Сондықтан гормондар мен басқа да химиялық белсенді заттар қаннан гипоталамусқа қарай өтіп, оған тікелей әсер етеді. Гипоталамустың кейбір ядролары мидың үшінші қарыншасының қабырғасын құрады. Мұндағы сұйықтықтан да заттар гипоталамусқа өте алады. Гипоталамус орталық жүйке жүйесінің құрылымдары мен бірге шеттегі ағзалар, тіндермен екі жақты (афференттік және эфференттік) байланысының арқасында организмнің көптеген әрекеттерін реттей алады.
Ішкі ағзалардың қызметіне гипоталамус вегетативтік жүйке жүйесі және эндокриндік бездер арқылы әсер етеді. Ол жүрек-тамыр, ішкі сөлініс бездер, ас қорыту, бүйректер қызметін, зат алмасуын, несепті шығаруын реттейді. Мүнымен қатар ішкі орталық және дене қызу тұрақтылығын сақтайды. Гипоталамус дене қимылдарының вегетативтік өзгерістерін қамтамасыз етеді.
Гипоталамус қыртыс және қыртысасты құрылымдармен бірге организмнің сыртқы орта құбылыстарына бейімделуін және ұйқы мен сергектіктің кезектесуін реттеуге де қатысады. Оның осы аталған қызметтері жануарларға жасалған тәжірибелерде дәлелденді.
Гипоталамус ядроларын тітіркендіру не оның әр жерін кесіп алып тастау арқылы бүл ағзаның жүрек-тамыр жүйесіне, ас қорыту ағзаларына, зат алмасуына, жылуды реттеуге, несеп бөлінуіне, ішкі сөлініс бездер қызметіне әсер ететіні анықталды. Гипоталамус осы шеткі ағза-лар үрдісіне, вегетативтік ядролары - симпатикалық (артқы) және парасимпатикалық (алдыңғы) бөлімдері, торлы қүрылым арқылы және гипофиздің гормон шығару қабілетін өзгерте отырып әсер етеді.
Гипоталамус ядролары жүйкелік серпіністерге ғана емес, физико-химиялық әсерлерге де сезімтал келеді. Оның қүрамында көптеген осмостық-қабылдағыш жасушалар және қысым қабылдағыштары, қан қызуын қабылдамайтын терморецепторлар бар. Бұлар ішкі ортадан қанның химиялық құрамындағы өзгерістерді қабылдайды. Демек, ішкі ағзалардың тіршілігі, мұндағы өзгерістер гипоталамусқа әсер ете алады. Осының арқасында ол ішкі ортаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Гипоталамустың артқы ядроларында симпатикалық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлімі, ал алдыңғы ядроларында парасимпатикалық жүйке жүйесінің орталығы, ал ортаңғы ядроларда зат алмасуын реттейтін орталығы орналасқан.
Гипоталамуста көптеген мотивация (яғни мақсатты іс әрекет - месел) тудыратын орталықтар бар. Мәселен, ортаңғы бүйір ядроларда "тойыну" орталығы орналасқан. Оны тітіркендірсе жануар алдындағы азыққа қарамай, алдына қойылған асты ішпей, жүдей бастайды. Осы орталықты алып тастаса, жануар тамақты қанша ішсе де тоймайтын болады. Тамақты көп жеу (гиперорагия) - салдарынан адам (жануар) денесін май басады. Бүйірдегі ядроларда "аштық" орталығы орналасқан. Оны тітіркендірсе жануар алдындағы азықты қанша болса да жей береді (тоймайды). Ал бұл орталықты алып тастаса, аш болса да ол азыққа қарамайды (гипофагия), жүдейді. Паравентрикулярлық ядрода, супраоптикалық ядролардан жоғарырақ жерде "шөлдеу" орталығы орналасқан. Осы орталықты тітіркендірсе адам (жануар) шөлдейді, қайта-қайта су іше береді (полидепсия) шөлі қанбайды. Осы аталған орталықтар мақсатты және бағытталган әрекеттерді (мотивацияны) меңгереді.
Гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық (қарынша маңы) ядроларында (алдыңғы) нейросекрециялық жасушалар бар. Бұлардың гормондары нейрондар ұштары құратын тамыр мен жүйке түйіспесі арқылы қанға өтіп, гипофиздің алдыңғы бөлігінің бағыттаушы (троптық) гормондарының бөлінуін күшейтеді (либериндер) не төмендетеді (статиндер). Гипофиздің артқы бөлігінің гормондары гипоталамустың көбінесе супраоптикалық ядроларында түзіледі де, олардың аксондарының бойымен ағып гипофиздің артқы бөлігінде жиналып қанға өтеді.
Гипоталамус гипофиз арқылы шеткі сөлініс бездерінің гормон шығаруын бірде күшейтіп, бірде азайтып организмнің көптеген әрекеттерін реттейді. Сөйтіп гипоталамус гипофизбен біріккен әрекеттік гипоталамустық-гипофиздік жүйе құрады. Гипоталамустың кейбір жерлерін тітіркендірсе, денеге жағымды (ұнамды) сезімдер туады. Егеуқұйрықтың осы ядроларына микроэлектрод бекітіп, оны токпен байланыстыратын тұтқа қойылған бөлмеге қоя бергенде байқаусызда оны басып қалып жаңағы ядроларды тітіркендірсе, ол сол жерден кетпестен тұтқаны баса береді.
Бүйір ядроларды тітіркендіргенде мысықта жалған ашулану белгілері пайда болады. Мұның бәрі гипоталамустың мотивация мен эмоцияны қалыптастыруға қатысатынын көрсетеді. Оның бұл қызметі бүкіл лимбиялық жүйенің қатысуымен іске асырылады. Гипоталамус осы жүйенің құрамына кіреді, қысқасы, ішкі ортаның тұрақтылығын, вегетативтік, эндокриндік денелік әрекеттерді біріктіретін күрделі құрылым.
Ми сыңарларының маңдай бөлімінде, оның түп жағына жақын ақ заттар ішінде екі бөліктен тұратын сұр түйін - жолақты дене (corpus striatus), солғын шар (globus pallidium) орналасқан. Бұлар таламус астындағы ядро (люкс денесі) және ортақғы мидың дофаминэргиялық қара затымен қосылып, біртұтас стриопаллидарлык (жолақты жамылғы) жүйе құрады.
Жолақты денеұсақ нейрондардан құралған құйрықты ядро (n.caudatus) мен қабықтан (қауыз - putamen) тұрады. Бүл құрылымдарға ми қыртысының сезім-қимыл, көру, дыбыс есту аландарынан, таламустың бейарнамалы ядроларынан, қара заттың дофамин бөлетін құрылымдарынан афференттік серпіністер келеді. Ал солғын шар үлкен нейрондардан тұрады. Бұлардың талшықтары аралық ортаңғы мидың, әсіресе қызыл ядро арқылы стриопаллидарлық жүйенің эфференттік жұлынға баратын жолын құрады. Мұнымен қатар солғын шардың ішкі ядроларынан эфференттік серпіністер таламустың превентральдық және вентролатеральдық ядролары арқылы ми қыртысының қозғалыс алаңына барады. Сонымен жолақты дене мен солғын шар арқылы ми қыртысының сезім, қозғалыс алаңдары таламуспен ілмек тәрізді көптеген тура және кері байланыстар жасайды. Осылардың арқасында түпкі түйіндер ми қыртысының сезім және қимыл алаңдарымен қосылып мидың қимыл рефлекстерін үйлестіру (координациялау) қызметіне жөне ерікті, еріксіз әрекеттеріне қатысып, оларды бірлестіреді (интеграциялайды).
Осы күнге дейін түпкі түйіндердін қызметтері туралы мәліметтер толық емес. Бірақ клиникалық бақылауларда ауру адамдарда кездесетін саусақтардың қүрт тәрізді баяу еріксіз қимылдары (атетоз) және беттің мимикалық еттері мен аяққол еттерінің әлсін-әлсін қатты тартылуы (хорея) жолақты дененің паталогиясымен байланыстырылады. Паркинсон синдромы - акинезия, гипотонус, статикалық тремор (қимылдамаған кездегі діріл) бүкіл стриопаллидарлық жүйе қызметінің бұзылу белгілері екені туралы да пікір бар.
Ал базалды ганглий құрылымдарының қызметтік маңызын анықтау үшін электрмен тітіркендіру немесе бөлек ядроны алып тастау тәжірибе нәтижелері кейде карама-қарсы пікірлер тудырады. Олай болғанымен де клиникалық және маймылдарға қойылған тәжірибелер солғын дене бұзылса, қимылдың азаятынын (гипокинез) және еттердің тонусы жоғарылайтынын (гипертонус) көрсетті. Бұл тәжірибелердің қорытындысын кесте арқылы көрсетсе жолақты дене мен солғын шардың қызметінде қарама-қарсылық байкалады.
Жолақты дене филогенездік даму барысында кейін пайда болған құрылым және дофамин бөлетін құрылымдармен байланысты болғандықтан ол солғын шардың қызметін бақылап, тежеп отырады. Дофаминдердің әсерін тоқтататын зат қолданылса жолақты дененің солғын шарды тежейтін әсері тоқтайды. Жолақты дененің жеке ядроларын тітіркендірсе (мысалы құйрықты ядроны) бастың бірыңғай еріксіз қайталамалы кимылы байқалады, ал қабықты тітіркендірсе қолдың діріл қимылы (хорея) пайда болады. Құйрықты ядромен қабықты бұзса, қимыл созыңқы және жай болады (гипокинез), бет еттерінің ширақтығы жоғарылайды (гипертонус), мимика жоғалып адамның бет келбеті тостаған тәрізденеді. Жолақты дене қимыл бағдарламаларын жаттап алу, белгілі қимылдарға үйрену және есте сақтау үрдістеріне де қатысады. Бүкіл стриопаллидарлық жүйе адамның қимылымен байланысты бағытталған іс-әрекетінің бағдарламасын жасауға және іске асырылуын қамтамасыз етуіне қатысады.
Бұл жүйенің аты латынның limbus - жиек деген сөзінен алынған. Өйткені бұл жүйеге жаңа ми қыртысының түп жағында ми бағанын айнала қоршаған құрылымдар жатады. Олардың көбі ми сыңарларының ішкі бетінде сүйелді дененің жан-жағында орналасқан: белдеуші қатпар (gyruscinguli) теңіз жылқысы қатпары (gyrus hippocampi), миндаль (бадамша) тәрізді кешен (комплекс), күмбез (fогnіх), гиппокамп, мамиллярлық дене. Бұл құрылымдарды 1878 ж. лимбиялық қыртыс деп атаған. Ол қызмет жағынан таламустың алдыңғы ядролары мен гипоталамус және ортаңғы мидың торлы Құрылымымен тығыз байланысты. Осы аталған құрылымдардың қызмет бірлігін, оның аса күрделілігін көрсету үшін 1952 ж. П.Д.Мак-Лин (америка ғалымы) оларды бір лимбиялық жүйеге біріктіреді Лимбиялық жүйенін ең көрнекті қызметінің бірі ішкі ортаның тұрақтылығын және жануарлардың белгілі бір түрінің түр сақтаудағы арнамалы әсерленістерін сақтау. Лимбиялық жүйенің әрбір бөлігін жеке тітіркендірсе түрлі вегетативтік функциялар, ішкі ағзалардың қызметі өзгереді. Мысалы, бадам тәрізді кешенді тітіркендіргенде жүректің соғу жиілігі мен тыныс жиілігі және қан тамырлар тонусы өзгереді. Ас қорыту ағзаларының қызметі, ішек қимылы, сілекей бөлінуі көбейіп, шайнау, жүту қимылдары пайда болады. Мұнымен қатар, қуық, жатыр жиырылады, пилоэрекция күшейеді. Мұндай өзгерістер лимбиялық жүйенің басқа бөліктерін тітіркендіргенде де пайда болады. Айтылған вегетативтік әсерленіс гипоталамусты жеке тітіркендіргенде кездесетін әсерленістерге ұқсас, дегенмен тұтас лимбиялық жүйенің қатысуымен вегетативтік әрекеттердің реттелуі гипоталамустан көп жоғары дәрежеде өтеді. Лимбиялық қыртыс гипоталамуспен бірге ішкі ортаның мұқтаждығын қамтамасыз ететін ісәрекеті мен эмоцияның қалыптасуына қатысады.
Лимбиялық жүйенің кейбір жерін тітіркендіргенде жануарларда себепсіз ашу, ызалану, бой бермей шабуыл жасау немесе қорқыныш сезімдері пайда болады. Егер ол бөліктерді алып тастаса, мысалы, бүрын шабуыл жасауға әрқашан даяр маймыл жетекшісі жуас және сенгіш болып қалады. Мұнымен бірге оның ас іздеу әрекеті және жыныстық функциясы бұзылады. Мұның бәрі лимбиялық жүйе, гипоталамус секілді, вегетативтік және денелік, эндокриндік әрекеттерді үйлестіріп біріктіретінін көрсетеді.
Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гиппокампын алып тастаса, жақын арада болған барлық оқиғалар естен шығып, ұмытылады. Ал операция кезінде бүл құрылым тітіркендірілсе, бірден тез өтетін окиғалар еске түседі.
Гиппокамптын құрылым ерекшеліктері ондағы қозудың кейрондар тізбектері арқылы айналып жүруіне керекті жағдай туғызады. Осы мәселе, оның есте сақтау қызметінің негізін құрады. Есте сақтау бүл гиппокамп пен жаңа қыртыстың қызметі. Гиппокамп арқылы лимбиялық жүйе жаңа ми қыртысының самай, маңдай бөлімдерімен байланысады.
Қорыта келгенде лимбиялық жүйе ескі құрылым болғанымен жаңа қыртыспен қызметі тығыз байланысты және онымен қосылып бүкіл вегетативтік және дене қызметтерін реттеу, үйлестіру жұмыстарына қатысады.
Ежелгі және ескі қыртыс
Ми сыңарлары кыртысы алдыңғы мидың құрамына кіреді. Алдыңғы ми сұр және ақ құрылымдардан құралған екі үлкен жарты шардан тұрады. Бұлардың нейрондары (сұр құрылым) шардың сыртына (бет жағына) жиналып қалыңдығы 1,5-3 мм қыртыс қабатын құрады. Ал шардың ішін ақ құрылым - ми қыртысы нейрондарының талшықтары және ми қыртысы мен мидың басқа бөлімдерін, жұлынды байланыстыратын талшықтар толтырады. Бұлар атқаратын қызметтеріне байланысты ассоциативтік (ұластырушы), комиссуралдық (байланыстырушы), проекциялық (жобаланыс) болып үш топқа бөлінеді.
Ассоциативтік қысқа талшықтар жарты шардың бір бөлімінің нейрондарын бір-бірімен, ал ұзын талшықтар әртүрлі бөлімінің нейрондарын ұластырады.
Комиссуралдық талшықтар сүйелді дене (corpus collosum) арқылы өтіп, екі жарты шарды, әсіресе олардың аттас бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады.
Проекциялық талшықтар ми қыртысымен мидың төменгі бөлімдерін, жұлынды афференттік және эфференттік жүйкелер арқылы байланыстырады.
Адамның ми қыртысында 12-18 миллиардқа жуық нейрондар бар. Олар құрылымдық және әрекеттік ерекшеліктеріне қарай 6 қабат құрады: молекулярлық (I), сыртқы түйіршікті (II), ұсақ пирамидтік (III), ішкі түйіршікті (IV), үлкен пирамидтік (V), полиморфтық (VI) жасушалар.
Нейрондық қабаттар ми қыртысының барлық аймағында біркелкі болғанмен ондағы нейрондардың саны, түрі, көлемі, пішіні, дендриттерінің бұтақтары әртүрлі. Мәселен, үлкен пирамидтік нейрондар моторлық аймақта көп болса, кіші пирамидтік және түйіршікті жасуша-лар (ІІІ-ІУ қабат) сезімдік аймақта басымырақ болады. Демек, ми қыртысы бірыңғай қызметті (эквипотенциалдық) құрылым емес. Бұл пікір түрлі әдістер қолданылған тәжірибелер арқылы дәлелденді және ми қыртысының цитоархитектоникалық қартасы жасалды. Бұл қартада адамның ми қыртысы 52 морфофункцияық алаңға бөлінді (Бродман).
Ми сыңарлары қыртысы тарихи дамуына байланысты ескі (көне) (архикортекс), ежелгі (палеокортекс) және жаңа қыртыс (неокортекс) болып үш бөлімге бөлінеді. Ежелгі қыртыс құрамына иіс төмпешігі (tuberculum olfactorius), бадам тәрізді дененің сыртындағы аудан және латералдық иіс қатпары кіретін болса, ескі қыртысқа үлкен шардың ішкі бетіндегі құрылымдар: белдеу қатпар (girus cinguli), гиппокамп, тісті қатпар (girus dentus) және ішкерленіс иіс пен иінді қатпар жатады.
Ежелгі қыртыс иісті қабылдаумен катар оған байланысты сақтық иіс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Ескі қыртыс вегетативтік әрекеттерді реттейді және тағамдық, жыныстық, қорғаныс инстинктердің орындалуын іске асырады. Эмоцияны қалыптастыруға және мидың еске сақтау қызметіне де қатысады.
Ежелгі және ескі қыртыс гипоталамус, торлы құрылым бірігіп лимбиялық жүйе құрайды. Ол жүйе гомеостазды, жануарлар түрін, өзін-өзі сақтау қызметін де орындайды.
Адамның екі жарты шары қыртысының 96%-ы жаңа қыртыс. Жоғарыда көрсетілген 6-шы қабат құратын нейрондық құрылым жаңа қыртысқа тән.
Жаңа кыртыстың әрекеттік маңызы өте күрделі, ол туралы мәліметтер осы оқулықтың жоғары жүйке іс-әрекеті тарауында берілді. Бұл арада И.П, Павловтың ми қыртысы қызметі туралы белгілі қысқа анықтамасын еске түсірген жөн. И.П. Павловтың айтуынша ми қыртысы организм тірлігінің ең жоғары басқарушысы және орнын тауып ұйымдастырушысы. Осыған орай әрекеттердің жаңа қыртыстағы орны (орталығы) туралы зерттеулер жүргізілді.
Ми қыртысы бірнеше әрекеттік аймаққа (зонаға) бөлінеді. Ми сыңарларының сезімдік (сенсорлық) аймағы қыртыстын әжептәуір бөлігін қамтиды. Бұлар көбінесе шеттегі қабылдағыштардың ми қыртысындағы проекция орны. Мидың әр сыңарының артқы орталық қатпарында (girus postcentralis) денелік (тері, ет, буын қабылдағыштары) және вегетативтік сезім проекциясы орналасқан. Мұны І-ші денелік-сезімдік аймақ деп атайды. Ал ІІ-ші сезімдік аймақ І-аймақтан ішкері, Сильвиев сайынан тыскары орналасқан. Оған таламустың артқы және вентральдық арнамалы ядроларынан мәліметтер келіп түседі.
Денелік-сезімдік аймақтарда талдау, бірлестіру және тітіркендіргіштің әсеріне, әсер еткен қабылдау аясына байланысты түйсік дәрежесі өзгерістерін анықтау үрдістері жүреді. Мидың шүйде бөлігінің ішкі бетінде тепкі сайы (sulcus calcarinus) тұсында, 17, 18, 19 алаңда көздің торлы қабығының проекциялык алаңы орналаскан. 6, 7, 8 аймақтарда дәм, иіс, ішкі ағзалардың хеморецепторларының проекция аймақтары бар.
Есту аймағы 41 және 42 алаңдарында негізінен жоғарғы самай бөлігінің латеральдық сайында, ал көлденең қатпарының 20-21 алаңдарында сезімдік сөилеу, тіл орталығы (Вернике) орын алған.
Моторлық сөйлеу орталығы сол жақ жарты шардың маңдай бөлімінің төменгі қатпарында орналасқан. Бұл орталық бұзылса адам сөйлей алмайды, бірақ басқалардың сөзін естиді және түсінеді.
Моторлық аймақ организмнің ерікті қозғалыстарын камтамасыз ететін орталық алдыңғы орталық қатпарда (girus precentralis) 4-6 аланда орналасқан. Ми сыңарларының ішкі бетінде және мандаи бөлімінде қосымша моторлық аймақ бар.
Мидың екі жарты шарының қызметі бірдей еместігін 1981 жылы Роджерс Спери (Нобель сыйлығының лауреаты) дәлелдеп берді.
Спери мидың сол жақ қыртысы көбінесе екінші сигналдық жүйе қызметін атқарады, яғни сөйлеу, санау, дерексіз ой, дүние тану, пікір тудыру, келешекті болжау. Мұнымен катар сөйлеу мен қозғалыс қимылдарды үйлестіру кызметін атқарады. Мидың бұл сыңарын дүние тану қызметіне байланысты "оптимист ми" деп сипаттайды.
Мидың оң жақ сыңарының қызметі музыканы түсіну, көргенді дәл суреттеу, сыртқы ортаға бейімдеу, бағдарламалық және қабылдағыштардан түскен хабарларға байланысты ои, пікір тудыру, өткен-кеткен окиғаларға қарайлау. Бұл мидың қызметі көбінесе мидың сезімдік аймағымен байланысты. Мидың оң сыңарын көбінесе "пессимист" ми деп атайды.
Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар ондағы нейрондарда туатын токтар мен түйіспелік потенциалдар жиынтығы. Бүл құбылыстарды адамның бас терісінен жазып алуға болады (электроэнцефалография). Ми қыртысындағы электрлік потенциалдар электрлік тербетіліс ретінде тыныштық жағдайда, яғни сырттан ешбір әсерсіз де тіркеледі. Бұлардың жиілігі мен амплитудасы әртүрлі.
Қазіргі кезде электроэнцефалограммадағы электрлік тербелістер жиілігі мен амплитудасына (шайқальшы) және әрекеттік маңызына байланысты 4 типке бөлінеді.
Альфа - ырғақ - синусоид тәрізді ырғақты тербетіліс, жиілігі секундіне 8-13 рет, амплитудасы 50 мкв. Бұл ырғақ көзін жұмып қимылсыз психикалық тыныштық жағдайда отырған адамда, әсіресемидың шүйде немесе төбе бөлімінде тіркеледі.
Бета - ырғақтың жиілігі секундіне 13 реттен асады, амплитудасы 20-25 мкв, сәуле әсер еткенде мидың шүйде бөлімінде альфа - ырғақты алмастырады және ой жұмысында, эмоция кезінде, тітіркендіруді бергенде пайда болады.
Тета - ырғақтың жиілігі секундіне 4-8 рет, амплитудасы 100- 150 мкв, көбінесе ұйықтағанда, гипоксия немесе жеңіл наркоз кезінде кездеседі.
Дельта - ырғақ - ең сирек, секундіне жиілігі 0,5-3,5 рет, амплитудасы жоғары 200-300 мкв. Терен ұйқыда, наркозда, гипоксияжәне мидың патологиясы кезінде тіркеледі.
Көптеген зерттеушілердің ойынша ЭЭГ - мидағы ырғақты қоздыратын не тежейтін постсинапстық потенциалдардың алгебралық жиынтығы. Электроэнцефалографияның ми қыртысының әр белімдерінің әрекеттік жағдайын, ми патологиясының орнын анықтауда маңызы зор. Соңғы кезде жануарлардың ми қыртысы құрылымдарының қызметін анықтауда жеке нейрондардың потенциалдарын тіркеу әдісі қолданылады.