10.1 Эндокриндік бездер туралы жалпы түсініктер

Ішкі секреция бездері – шығару жолдары жоқ және жасушааралық саңылаулар арқылы қанға, церебральды сұйықтыққа, лимфаға секреция бөлетін мамандандырылған органдар.

Эндокриндік бездер организмнің әртүрлі бөліктерінде орналасқан қанмен жақсы қамтамасыз етілген күрделі морфологиялық құрылымымен ерекшеленеді. Эндокриндік бездердің екі тобы бар:

1) аралас функциямен сыртқы және ішкі секрецияны жүзеге асыратын (яғни, бұл жыныс бездері, ұйқы безі);

2) тек ішкі секрецияны жүзеге асыратын.

Гормондар – биологиялық белсенділігі жоғары және аз мөлшерде маңызды физиологиялық әсері бар химиялық қосылыстар.

Гормондар қанмен мүшелер мен ұлпаларға тасымалданады, ал олардың аз ғана бөлігі еркін белсенді түрде жайылады.

Химиялық табиғаты бойынша гормондар үш топқа бөлінеді:

1) стероидтар;

2) полипептидтер, көмірсу компоненті бар және жоқ ақуыздар;

3) аминқышқылдар және олардың туындылары.

Гормондардың қасиеттері, олардың әсер ету механизмі. Гормондардың үш негізгі қасиеті бар:

1) әрекеттің қашықтық сипаты (гормон әсер ететін органдар мен жүйелер оның пайда болу орнынан алыс орналасқан);

2) әрекеттің қатаң ерекшелігі (гормонның әсеріне жауап беру қатаң түрде ерекше және оларды басқа биологиялық белсенді агенттер тудыруы мүмкін емес);

3) жоғары биологиялық белсенділік (гормондар бездермен аз мөлшерде өндіріледі, өте аз концентрацияда тиімді болады, гормондардың аз бөлігі қанда еркін белсенді күйде айналады).

Гормондары бар жасушалардың әсер ету механизміне сәйкес гормондар екі түрге бөлінеді. Бірінші түрі (стероидтар, қалқанша безінің гормондары) – гормондар плазмалық мембраналар арқылы жасушаға салыстырмалы түрде оңай енеді және делдалдың (медиатордың) әрекетін қажет етпейді.

Екінші түрі – олар жасушаға нашар енеді, оның бетінен әрекет етеді, медиатордың болуын талап етеді, оларға тән ерекшелік – тез жауап қайтару.

Организмге гормондардың әсер етуінің төрт түрі бөлінеді:

1) метаболикалық әсер – зат алмасуға әсер ету;

2) морфогенетикалық әсер – түзілуді, дифференциациялауды, өсуді және метаморфозды ынталандыру;

3) іске қосу әсері – эффекторлардың қызметіне әсер ету;

4) түзету әсері – органдардың немесе бүкіл ағзаның белсенділігі қарқындылығының өзгеруі.