10.2 Эндокриндік бездердің жеке физиологиясы

Гипофиздің  алдыңғы бөлігінің гормондары. Гипофиз эндокриндік бездер жүйесінде ерекше орын алады. Ол орталық без деп аталады, өйткені оның тропты гормондарының арқасында басқа эндокриндік бездердің қызметі реттеледі. Гипофиз – бұл күрделі орган, ол аденогипофизден (алдыңғы және ортаңғы бөлігі) және нейрогипофизден (артқы бөлігі) тұрады. Алдыңғы гипофиз гормондары екі топқа бөлінеді: өсу гормоны және пролактин және троты гормондар (тиреотропин, кортикотропин, гонадотропин).

Өсу гормоны (соматотропин) ақуыздың түзілуін күшейту арқылы өсуді реттеуге қатысады. Оның аяқ-қолдардың эпифиздік шеміршектерінің өсуіне әсері айқын, сүйектердің өсуі әлі де өсе алатын ұзындыққа дейін (акромегалия) өседі.

Пролактин альвеолаларда оларға алдымен аналық жыныс гормондары (прогестерон және эстроген) алдын-ала әсер еткеннен кейін сүттің пайда болуына, сары дененің ұзақ жұмыс істеуі мен прогестерон өндірісіне ықпал етеді.

Гормондардың екінші тобына мыналар жатады:

1) тиреотропты гормон (тиреотропин): қалқанша безге селективті әсер етеді, оның қызметін арттырады;

2) адренокортикотропты гормон (кортикотропин): бүйрек үсті бездері глюкокортикоидтар өндірісін ынталандырады;

3) гонадотропты гормондар (гонадотропиндер – фоллитропин және лютропин):

а) аналық бездегі фолликуланың өсуі мен дамуын ынталандыратын фоллитропин (фолликулды ынталандыратын гормон) – бұл аналықтарда эстроген өндірісіне аздап әсер етеді, аталықтарда оның әсерінен сперматозоидтар пайда болады;

б) сары денені қалыптастыру үшін фолликуланың өсуі мен овуляциясын ынталандыратын сары дене гормоны (лютропин). Бұл аналық жыныс гормондарының – эстрагендердің пайда болуын ынталандырады. Лютропин аталықтарды андрогендердің пайда болуына ықпал етеді.

Гипофиздің ортаңғы және артқы бөлігіндегі гормондар. Гипофиздің ортаңғы бөлігінде пигмент алмасуына әсер ететін меланотропин гормоны (интермедин) түзіледі.

Гипофиздің артқы бөлігі гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық ядросымен тығыз байланысты. Бұл ядролардың жүйке жасушалары гипофиздің артқы бөлігіне тасымалданатын нейросекрет түзеді. Гормондар питуициттерде жиналады, бұл жасушаларда гормондар белсенді түрге айналады. Паравентрикулярлық ядроның жүйке жасушаларында окситоцин, супраоптикалық ядроның нейрондарында вазопрессин түзіледі.

Вазопрессин екі функцияны орындайды:

1) тамырлардың тегіс бұлшықеттерінің жиырылуын күшейтеді (артериолалардың тонусы жоғарылайды, содан кейін қан қысымы көтеріледі);

2) бүйректе несептің түзілуін бәсеңдетеді (антидиуретикалық әсер). Вазопрессин түзілуінің төмендеуі қант диабетінің (қантсыз зәр шығару) себебі болып табылады.

Окситоцин (оцитоцин) жатырдың тегіс бұлшықеттеріне талғамды әсер етеді, оның жиырылуын күшейтеді. Окситоцин сүттің бөлінуін ынталандырады, оның секрециялық емес, бөліп шығару функциясы күшейеді.

Гипофиз гормондарының түзілуін гипоталамикалық реттеу.

Гипоталамус нейрондары нейросекрет түзеді. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондарының түзілуіне ықпал ететін нейросекреция өнімдері либериндер деп аталады, ал олардың түзілуіне кедергі келтіретін заттар статиндер деп аталады. Бұл заттардың гипофиздің алдыңғы бөлігіне енуі қан тамырлары арқылы жүреді.

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімі тропты гормондардың түзілуін күшейтеді, парасимпатикалық бөлім тежейді.

Эпифиз, тимус, қалқанша маңы бездерінің гормондары.

Эпифиз төрт төмпешік мидың жоғарғы төбелерінің үстінде орналасқан. Эпифиздің мағынасы өте қайшылықты. Оның ұлпаларынан екі қосылыс бөлінеді:

1) мелатонин (пигмент алмасуын реттеуге қатысады, жас жануарларда жыныстық функциялардың дамуын және ересектердегі гонадотропты гормондардың әсерін тежейді).

2) гломерулотропин (бүйрек үсті безінің қыртыс қабаты арқылы альдостерон секрециясын ынталандырады).

Тимус (тимус безі) – алдыңғы көкіректің жоғарғы бөлігінде орналасқан жұптасқан лобулярлы орган. Тимус бірнеше гормондарды түзеді: тимозин, гомеостатикалық тимус гормоны, тимопоэтин I, II, тимус гуморалды факторы. Олар антиденелердің түзілуін ынталандыру арқылы ағзаның иммунологиялық қорғаныс реакцияларының дамуында маңызды рөл атқарады. Тимус лимфоциттердің дамуы мен таралуын бақылайды. Тимус гормондарының секрециясы гипофиздің алдыңғы бөлігімен реттеледі.

Қалқанша маңы бездері – бұл жұптасқан орган, олар қалқанша безінің бетінде орналасқан. Қалқанша маңы безінің гормоны – паратгормон (паратирин).

Паратгормон ағзадағы Ca алмасуын реттейді және оның қандағы тұрақты деңгейін сақтайды. Паратгормон сүйектің резорбциясын күшейтеді, бұл Ca иондарының бөлінуінің жоғарылауына әкеледі, сүйектердегі Ca тұздарының түзілуі мен бөлу процестерін реттейді.

Қалқанша безінің гормондары. Қалқанша безі трахеяның екі жағында қалқанша шеміршектен төмен орналасқан, бөлшектік құрылымға ие. Құрылымдық бірлік – құрамында йод бар ақуыз – тироглобулин орналасқан коллоидпен толтырылған фолликула.

Қалқанша безінің гормондары екі топқа бөлінеді:

1) йодталған – тироксин, трийодтиронин;

2) тиреокальцитонин (кальцитонин).

Йодталған гормондардың рөлі:

- ОЖЖ функциясына әсері: гипофункция қозғалыс қозғыштығының күрт төмендеуіне, белсенді және қорғаныс реакцияларының әлсіреуіне әкеледі;

- жоғары жүйке қызметіне әсері: шартты рефлекстерді түзілу, тежеу процестерін саралау процесіне қосылады;

- өсу мен дамуға әсері: қаңқаның, жыныс бездерінің өсуі мен дамуын ынталандырады;

- зат алмасуға әсері: ақуыздар, майлар, көмірсулар, минералдардың алмасуына әсер етеді – энергетикалық процестердің күшеюі және тотығу процестерінің ұлғаюы ұлпалардың глюкозаны тұтынуының артуына алып келеді, бұл бауырдағы май мен гликоген қорларын айтарлықтай төмендетеді;

- вегетативтік жүйеге әсері: жүрек жиырылуының, тыныс алу қозғалыстарының саны артады, тершеңдік жоғарылайды;

- қанның ұю жүйесіне әсері: қанның ұю қабілетін азайтады (қанның ұю факторларының пайда болуын азайтады), оның фибринолитикалық белсенділігін арттырады (антикоагулянттардың синтезін арттырады), тироксин тромбоциттердің функционалды қасиеттерін – адгезия мен агрегацияны тежейді.

Қалқанша безінің парафолликулярлық жасушалары тирокальцитоцинді түзеді, олар бездік фолликулалардан тыс орналасқан. Ол кальций алмасуын реттеуге қатысады, оның әсерінен Ca деңгейі төмендейді. Тиреокальцитоцин шеткі қандағы фосфат деңгейін төмендетеді.

Тиреокальцитоцин сүйек тінінен Са иондарының бөлінуін тежейді және оның онда шөгуін арттырады.

Ұйқы безінің гормондары. Ұйқы безі – аралас қызмет атқаратын без. Бездің морфологиялық бірлігі – Лангерганс аралдары, олар негізінен бездің соңында орналасқан. Аралдардың бета жасушалары инсулинді, альфа жасушалары глюкагонды, ал дельта жасушалары соматостатинді түзеді. Ұйқы безі тіндерінің экстрактісінде ваготонин және центропнеин гормондары табылды.

Инсулин көмірсулар алмасуын реттейді, қандағы қант концентрациясын төмендетеді, бауыр мен бұлшықеттерде глюкозаның гликогенге айналуына ықпал етеді. Ол глюкоза үшін жасуша мембраналарының өткізгіштігін арттырады: жасуша ішіне енген кезде глюкоза сіңеді. Инсулин ақуыздардың ыдырауын және олардың глюкозаға айналуын баяулатады, аминқышқылдардан ақуыз синтезін және олардың жасушаға белсенді тасымалдануын ынталандырады, көмірсу алмасу өнімдерінен жоғары май қышқылдарының түзілуі арқылы май алмасуын реттейді, май тінінен майдың мобилизациясын тежейді.

Глюкагон көмірсулар алмасуын реттеуге қатысады, оның көмірсулар алмасуына әсеріне байланысты ол инсулин антагонисті болып табылады. Глюкагон бауырдағы гликогенді глюкозаға дейін ыдыратады, қандағы глюкозаның концентрациясы жоғарылайды. Глюкагон май тініндегі майлардың ыдырауын ынталандырады.

Липокаиннің физиологиялық маңызы. Ол липидтердің түзілуін және бауырдағы май қышқылдарының тотығуын ынталандыру арқылы майларды кәдеге жаратуға ықпал етеді, бауырдың майлы дегенерациясын болдырмайды.

Ваготониннің функциялары кезбе жүйкелерінің тонусын арттыру және олардың белсенділігін арттыру болып табылады.

Центропнеиннің функциялары тыныс алу орталығын ынталандыру, бронхтың тегіс бұлшықеттерін босаңсуға ықпал ету, гемоглобиннің оттегімен байланысу қабілетін арттыру, оттегінің тасымалдануын жақсарту.

Ұйқы безінің функциясының бұзылуы. Инсулин секрециясының төмендеуі қант диабетінің дамуына әкеледі, оның негізгі белгілері: гипергликемия, глюкозурия, полиурия (тәулігіне 10 литрг дейін), полифагия (тәбеттің жоғарылауы), полидиспепсия (шөлдеудің жоғарылауы).

Бүйрек үсті безінің гормондары. Бүйрек үсті бездері – бүйректің жоғарғы жағында орналасқан жұп бездер. Олардың өмірлік маңызы зор. Гормондардың екі түрі бар: қыртыс қабатының мен милы қабаттың гормондары.

Қыртыс қабатының гормондары үш топқа бөлінеді:

1) глюкокортикоидтар (гидрокортизон, кортизон, кортикостерон);

2) минералокортикоидтар (альдестерон, дезоксикортикостерон);

3) жыныстық гормондар (андрогендер, эстрогендер, прогестерон).

Глюкокортикоидтар бүйрек үсті безінің қыртысының шоғырлы аймағында синтезделеді. Олардың химиялық құрылымы бойынша гормондар холестериннен түзілетін стероидтар болып табылады және синтезі үшін аскорбин қышқылын қажет етеді.

Глюкокортикоидтар көмірсулардың, ақуыздардың және майлардың алмасуына әсер етеді, ақуыздардан глюкозаның түзілуін арттырады, бауырда гликогеннің жиналуын арттырады және өзінің әрекеті бойынша инсулин антагонистері болып табылады.

Глюкокортикоидтар ақуыз алмасуына катаболикалық әсер етіп, ұлпа ақуызының ыдырауын тудырады және аминқышқылдарының ақуыздарға қосылуын тежейді.

Гормондардың қабынуға қарсы әсері бар, бұл қабыну процесін ынталандыратын гиалуронидаза ферментінің төмен белсенділігімен қан тамыр қабырғаларының өткізгіштігінің төмендеуіне байланысты.

Глюкокортикоидтар қорғаныш антиденелерінің түзілуіне әсер етеді: гидрокортизон антиденелердің синтезін бәсеңдетеді және антидене мен антиген арасындағы реакцияны тежейді.

Глюкокортикоидтар қантүзіші мүшелерге айқын әсер етеді: 

1) қызыл сүйек кемігін ынталандыру арқылы қызыл қан жасушаларының санын арттырады;

2) лимфоциттер санының азаюымен жүретін айыр безінің және лимфалық тіннің кері дамуына әкеледі.

Минералокортикоидтар бүйрек үсті безі қыртысының шумақты аймағында түзіліп, минералды зат алмасуды реттеуге қатысады. Оларға альдостерон және дезоксикортикостерон жатады. Олар бүйрек өзекшелерінде Na иондарының реабсорбциясын күшейтеді және К иондарының реабсорбциясын төмендетеді, бұл қан мен ұлпа сұйықтығында Na иондарының көбеюіне және олардағы осмостық қысымның жоғарылауына әкеледі. Бұл организмде судың кідіруіне және қан қысымының жоғарылауына әкеледі.

Минералокортикоидтар капиллярлар мен серозды қабықтардың өткізгіштігін жоғарылату арқылы қабыну реакцияларының көрінісіне ықпал етеді. Олар қан тамырларының тонусын реттеуге қатысады. Альдостерон тамыр қабырғасының тегіс бұлшықеттерінің тонусын жоғарылату қабілетіне ие, бұл қан қысымының жоғарылауына әкеледі. Альдостерон жетіспеушілігі кезінде гипотония дамиды.

Жыныс гормондары (андрогендер, эстрогендер, прогестерон) бүйрек үсті безінің қыртысының торлы аймағында түзіледі. Жыныс бездерінің ішкі секрециялық қызметі шамалы болған ерте жаста олардың жыныс мүшелерінің дамуында үлкен маңызы бар. Олар ақуыз алмасуына анаболикалық әсер етеді: оның молекуласына аминқышқылдарының қосылуының жоғарылауына байланысты ақуыз синтезін арттырады.

Бүйрек үсті безі қыртысының гипофункциясы қола ауруы немесе Аддисон ауруы деп аталатын ауруды тудырады. Бұл аурудың белгілері: терінің, әсіресе қолдың, мойынның, беттің қола түсті болуы, шаршаудың жоғарылауы, тәбеттің төмендеуі, жүрек айну мен құсу. Науқас ауырсыну мен суыққа сезімтал болады, инфекцияға сезімтал болады.

Бүйрек үсті безі қыртысының гиперфункциясымен (оның себебі көбінесе ісік болып табылады) гормондардың түзілуінің жоғарылауы байқалады, басқаларға қарағанда жыныстық гормондар синтезінің басымдығы байқалады, сондықтан науқастарда қайталама жыныстық белгілер түбегейлі өзгере бастайды. Әйелдерде ерлердің қайталама жыныстық белгілерінің көрінісі байқалады, ерлерде – керісінше.

Бүйрек үсті безінің миоы қабатыныі гормондары. Бүйрек үсті безінің милы қабаты катехоламиндерге қатысты гормондар түзеді. Негізгі гормон – адреналин, екінші маңыздысы – адреналиннің негізін қалаушы – норадреналин. Бүйрек үсті безінің милы қабатының хромафинді жасушалары дененің басқа бөліктерінде де кездеседі (қолқада, ұйқы артерияларының түйіскен жерінде және т. б.), олар организмнің адреналдық жүйесін құрайды. Бүйрек үсті безінің милы қабаты өзгертілген симпатикалық жүйке түйіні болып табылады.

Адреналин мен норадреналиннің маңызы. Адреналин гормонның функциясын атқарады, ол қанға үнемі түседі, организмнің әртүрлі жағдайында (қан жоғалту, стресс, бұлшықет белсенділігі) оның пайда болуы мен қанға түсуі артады.

Адреналин көміртегі алмасуына әсер етеді, бауыр мен бұлшықеттердегі гликогеннің ыдырауын тездетеді, бронх бұлшықеттерін босаңсытады, асқазан-ішек жолдарының моторикасын тежейді және оның сфинктерінің тонусын арттырады, жүрек бұлшықетінің қозғыштығы мен жиырылу қабілетін арттырады. Ол қан тамырларының тонусын арттырады және жүрек, өкпе және ми тамырларына қан тамырларын кеңейтетін әсер етеді. Адреналин қаңқа бұлшықеттерінің жұмысын жақсартады.

Адреналдық жүйе белсенділігінің жоғарылауы организмнің ішкі ортасының өзгеруін тудыратын әртүрлі ынталандырулардың әсерінен пайда болады. Адреналин бұл өзгерістерді тежейді.

Адреналин – қысқа мерзімді әсер ететін гормон, ол моноаминоксидазамен тез жойылады. Бұл организмнің бейімделу және қорғаныс реакцияларын дамыту үшін осы гормонның секрециясының нақты орталық реттелуіне толық сәйкес келеді.

Норадреналин медиатордың функциясын атқарады, ол симпатиннің бір бөлігі – симпатикалық жүйке жүйесінің медиаторы болып табылады, ол орталық жүйке жүйесінің нейрондарында қозуды тасымалдауға қатысады;

Жыныс бездерінің эндокриндік қызметі. Жыныс бездері (аталық бездер, аналық бездер) аралас қызмет атқаратын бездерге жатады. Ішкі секрециялық функция қанға тікелей түсетін жыныстық гормондардың түзілуі мен бөлінуінде көрінеді.

Аталық жыныс гормондары – андрогендер аталық бездердің тінаралық жасушаларында (Лейдиг жасушалары) түзіледі. Андрогендердің екі түрі бар – тестостерон және андростерон.

Андрогендер ұрпақты болу аппаратының өсуі мен дамуын, ерлердің жыныстық ерекшеліктерін және жыныстық рефлекстердің пайда болуын ынталандырады.

Олар сперматозоидтардың жетілу процесін бақылайды, олардың қозғалыс белсенділігін сақтауға, жыныстық инстинкт пен жыныстық мінез-құлық реакцияларының көрінуіне ықпал етеді, ақуыздың, әсіресе бұлшықеттердің түзілуін арттырады, денедегі майдың мөлшерін азайтады. Организмде андрогеннің жеткіліксіз мөлшері болған жағдайда үлкен ми сыңары қыртысындағы тежелу процестері бұзылады.

Эстрогендер аналық бездің фолликулаларында түзіледі. Эстроген синтезі фолликул қабықтары арқылы, прогестерон – жарылған фолликула орнында дамитын аналық бездің сары денесі арқылы жүзеге асырылады.

Эстрогендер жатырдың, қынаптың, түтіктердің өсуін ынталандырады, эндометрияның өсуін тудырады, екіншілік аналық жыныстық белгілердің дамуына, жыныстық рефлекстердің көрінісіне ықпал етеді, жатырдың жиырылу қабілетін арттырады, окситоцинге сезімталдығын арттырады, сүт бездерінің өсуі мен дамуына себепші болады.

Прогестерон жүктіліктің қалыпты ағымын қамтамасыз етеді, эндометрияның шырышты қабатының өсуіне, ұрықтанған жұмыртқаның эндометрияға бекінуіне ықпал етеді, жатырдың жиырылуын тежейді, оның окситоцинге сезімталдығын төмендетеді, гипофиздің лютропинін қалыптасуын тежей отырып, фолликулдың жетілуі мен овуляциясын тежейді.

Плацента гормондары. Плацента – ана организмін ұрықпен байланыстыратын ерекше құрылым. Ол көптеген функцияларды орындайды, соның ішінде метаболизмдік  және гормондық. Ол екі топтың гормондарын синтездейді:

1) ақуыздық – хорионды гонадотропин (ХГ), плацентарлы лактогендік гормон (ПЛГ), релаксин;

2) стероидты – прогестерон, эстрогендер.

Хорионды гонадотропиннің функциялары фолликулалардың өсуін арттыру, сары дененің қалыптасуы және прогестеронның түзілуін ынталандыру болып табылады. Қорғаныш функциясы – бұл ананың денесінің ұрықты қабылдамауына жол бермеу. Хорионды гонадотропиннің аллергияға қарсы әсері бар.

Плаценттік лактогендік гормон жүктіліктің алтыншы аптасынан бастап түзіле бастайды және біртіндеп артады. Гипофиз пролактині сияқты сүт бездеріне, ақуыз алмасуына әсер етеді (ананың организмінде ақуыз синтезін арттырады). Сонымен қатар бос май қышқылдарының мөлшері артып, инсулинге төзімділік артады.

Релаксин жүктіліктің соңғы кезеңдерінде бөлінеді, қасаға қосылысының байламдарын босаңсытады, жатырдың тонусын және оның жиырылу қабілетін төмендетеді.

Прогестерон жүктіліктің 4–6 аптасына дейін сары денемен синтезделеді, кейіннен бұл процеске плацента қатысады, секреция процесі біртіндеп артады. Прогестерон жатырдың босаңсуын, оның жиырылу қабілетінің және эстрогендер мен окситоцинге сезімталдығының төмендеуін, су мен электролиттердің, әсіресе жасушаішілік натрийдің жиналуын тудырады. Эстрогендер мен прогестерон өсуге, жатырдың кеңеюіне, сүт бездерінің дамуына және лактацияға ықпал етеді.