11.1 Орталық жүйке жүйесі жұмысының негізгі функциялары

Орталық жүйке жүйесінің (бұдан әрі – ОЖЖ) жұмысының негізгі қағидасы – организмнің ішкі ортасының қасиеттері мен құрамының тұрақтылығын сақтауға бағытталған физиологиялық функцияларды реттеу, басқару процесі. ОЖЖ ағзаның қоршаған ортамен оңтайлы байланысын, тұрақтылықты, тұтастықты, организмнің тіршілік әрекетінің оңтайлы деңгейін қамтамасыз етеді.

Жүйке реттеу процесі ақпарат берудің әсерінен қозу потенциалын қолдана отырып, жүйке талшықтары бойымен физиологиялық функциялардың өзгеруін бақылауды қамтиды.

Тән ерекшеліктері:

1) эволюцияның кейінгі өнімі болып саналады;

2) жылдам реттеуді қамтамасыз етеді;

3) нақты әсер ету нүктесі бар;

4) реттеудің үнемді тәсілін жүзеге асырады;

5) ақпарат берудің жоғары дәлдігін қамтамасыз етеді.

Жүйке жүйесі – бұл жүйке жасушаларының немесе нейрондардың жиынтығы.  Орналасуы бойынша мыналарды ажыратады:

1) орталық бөлім – ми және жұлын;

2) перифериялық – ми мен жұлынның жүйке жасушаларының өсінділері.

Функционалдық ерекшеліктері бойынша келесілер ажыратылады:

- қозғалыс белсенділігін реттейтін соматикалық бөлім;

- ішкі органдардың, ішкі секреция бездерінің, тамырлардың қызметін, бұлшықеттердің трофикалық иннервациясын және ОЖЖ-нің өзін реттейтін вегетативті бөлім.

Жүйке жүйесінің функциялары:

1) интегративті-координациялық функция: әр түрлі органдар мен физиологиялық жүйелердің функцияларын қамтамасыз етеді, олардың қызметін өзара келістіреді;

2) адам ағзасының биологиялық және әлеуметтік деңгейлерде қоршаған ортамен тығыз байланысын қамтамасыз ету;

3) әртүрлі органдар мен ұлпалардың, сондай-ақ өзіндегі метаболизм процестерінің деңгейін реттеу;

4) ОЖЖ-нің жоғары бөлімдерімен психикалық белсенділікті қамтамасыз ету.

Жүйке ұлпасының құрылымдық және функционалдық бірлігі – жүйке жасушасы – нейрон.

Нейрон – бұл ақпаратты қабылдауға, кодтауға, жіберуге және сақтауға, басқа нейрондармен байланыс орнатуға, организзмнің тітіркенуге реакциясын ұйымдастыруға қабілетті мамандандырылған жасуша.

Функционалды түрде нейрон бөлінеді:

1) қабылдау бөлігі (дендриттер және нейрон сомасының мембранасы);

2) интегративті бөлік (аксондық төмпешік бар сома);

3) жіберуші бөлік (аксоны бар аксондық төмпешік).

Қабылдау бөлігі. Дендриттер – бұл нейронның негізгі қабылдайтын өрісі. Нейронның сомасы (нейронның денесі) оның процестері мен синапстарына қатысты ақпараттық және трофикалық функциямен бірге орындайды.

Сома дендриттер мен аксондардың өсуін қамтамасыз етеді. Нейронның сомасы электротоникалық потенциалдың аксондық төмпешікке  қалыптасуы мен таралуын қамтамасыз ететін көп қабатты мембранамен қоршалған

Аксон – дендриттермен жиналатын және нейронда өңделетін ақпаратты тасымалдауға бейімделген цитоплазманың өсімі. Дендритті жасушаның аксоны тұрақты диаметрге ие және глиядан түзілген миелин қабығымен жабылған, аксонда митохондриялар мен секреторлық түзілімдер орналасқан тармақталған ұштары бар.

Нейрондардың функциялары:

1) жүйке импульсін жалпылау;

2) ақпаратты алу, сақтау және беру;

3) қоздырғыш және тежегіш сигналдарды жинақтау қабілеті (интегративті функция).

Нейрондардың түрлері:

1) локализация бойынша:

- орталық (ми және жұлын);

- перифериялық (ми ганглиясы, бас сүйек жүйкелері);

2) функцияға байланысты:

- ОЖЖ-де рецепторлардан ақпарат беретін афферентті (сезімтал);

- афферентті және эфферентті нейрондар арасындағы байланысты қамтамасыз ететін қарапайым жағдайда аралық (коннекторлы);

- эфференттік.

3) функцияларға байланысты:

- қоздырғыш;

- тежегіш;

4) биохимиялық ерекшеліктерге, медиатордың табиғатына сай;

5) нейрон қабылдайтын тітіркендіргіштің сапасына қарай:

- мономодальді;

- полимодальды.

Рефлекторлық доға, оның компоненттері, түрлері, функциялары. Организмнің қызметі – бұл тітіркендіргішке табиғи рефлекторлық жауап. Рефлекс – организмнің рецепторлардың тітіркенуіне реакциясы, ол ОЖЖ қатысуымен жүзеге асырылады. Рефлекстің құрылымдық негізі – рефлекторлық доға.

Рефлекторлы доға – бұл реакцияның, тітіркенуге жауап берудің орындалуын қамтамасыз ететін жүйке жасушаларының тізбектелген тізбегі.

Рефлекторлық доға алты компоненттен тұрады: рецепторлар, афференттік (сезімтал) жол, рефлекторлық орталық, эфференттік (қозғалтқыш, секрециялық) жол, эффектор (жұмысшы орган), кері байланыс.

Рефлекторлық доғалар екі түрлі болуы мүмкін:

1) қарапайым – моносинапстық рефлекторлық доғалар (сіңір рефлексінің рефлекторлық доғасы), 2 нейроннан (рецепторлық (афферентті) және эффекторлық) тұрады, олардың арасында 1 синапс бар;

2) күрделі – полисинапстық рефлекторлық доғалар. Олардың құрамына 3 нейрон кіреді (одан да көп болуы мүмкін) – рецепторлық, бір немесе бірнеше аралық және эффекторлық.

Организмнің мақсатқа сай реакциясы ретінде рефлекторлық доға туралы көрініс рефлекстік доғаны тағы бір сілтемемен – кері байланыс циклімен толықтыру қажеттілігін талап етеді.  Бұл компонент рефлекторлық реакцияның іске асырылған нәтижесі мен атқарушы командалар беретін жүйке орталығы арасында байланыс орнатады. Осы компоненттің көмегімен ашық рефлекторлық доға жабық доғаға айналады.

Координациялық қызметі. ОЖЖ – бұл нейрондардың бір-бірімен өзара әрекеттесуіне негізделген ОЖЖ нейрондарының үйлестірілген жұмысы.

Координациялық қызметтің функциялары:

1) белгілі бір функциялардың, рефлекстердің нақты орындалуын қамтамасыз етеді;

2) күрделі қызмет түрлерін қамтамасыз ету үшін әртүрлі жүйке орталықтарының жұмысына дәйекті қосылуын қамтамасыз етеді;

3) әр түрлі жүйке орталықтарының үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді (жұтылу кезінде жұтылу актісі кезінде демді ұстайды, жұтылу орталығы қозған кезде тыныс алу орталығы тежеледі).

ОЖЖ қозу және тежелу процестерінің өзара әрекеттесуі. Тежелу – бұл тітіркендіргіштер ұлпаға әсер еткенде, басқа қозудың басылуында көрінетін, ұлпаның функционалды қызметі жоқ болған кезде пайда болатын белсенді процесс. Тежелу тек жергілікті жауап түрінде дами алады.

Тежелудің екі түрі бар:

1) Бастапқы. Оның пайда болуы үшін арнайы тежегіш нейрондардың болуы қажет. Тежелу тежегіш медиатордың әсерінен алдын-ала қоздырусыз бірінші кезекте пайда болады.

2) Екінші реттік. Арнайы тежегіш құрылымдарды қажет етпейді, қарапайым қозғыш құрылымдардың функционалдық белсенділігінің өзгеруі нәтижесінде пайда болады, әрдайым қозу процесімен байланысты.

Тежелу қозғалыстарды үйлестіру негізінде жатыр, орталық нейрондарды шамадан тыс қозудан сақтайды. Орталық жүйке жүйесінде тежелу бірнеше тітіркендіргіштен әртүрлі күштегі жүйке импульсі жұлынға бір уақытта түскенде пайда болуы мүмкін. Күшті тітіркену рефлекстерді тежейді, бұл әлсіздерге жауап беруі керек еді.