11.2 Орталық жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдерінің физиологиясы

Жұлын физиологиясы. Жұлын – орталық жүйке жүйесінің ежелгі түзілісі. Құрылымның тән ерекшелігі – сегменттілік.

Жұлынның нейрондары оның сұр затын алдыңғы және артқы мүйіз түрінде құрайды. Олар жұлынның рефлекторлық қызметін орындайды.

Жұлынның ақ заты миелин талшықтарынан түзіледі (қысқа және ұзын) және өткізгіш рөл атқарады.

Жұлын рефлекторлық және өткізгіштік функцияларды орындайды.

Рефлекторлық функция дененің барлық қозғалтқыш рефлекстерін, ішкі органдардың рефлекстерін, терморегуляцияларды және т. б. жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Рефлекторлық реакциялар орынға, тітіркендіргіштің күшіне, рефлексогендік аймақтың ауданына, талшықтар бойымен импульстің жылдамдығына, мидың әсеріне байланысты.

Өткізгіштік функция жұлын нейрондарының бір-бірімен немесе ОЖЖ-нің жоғарғы бөліктерімен байланысын қамтамасыз етеді.

Артқы және ортаңғы мидың физиологиясы. Артқы мидың құрылымы:

1) бассүйек нервтерінің V–XII жұптары;  

2) вестибулярлық ядролар;

3) торлы түзілістің ядролары.

Артқы мидың негізгі қызметтері – өткізгіштік және рефлекторлық.

Артқы ми арқылы төмен бағытталған жолдар (кортикоспинальды және экстрапирамидалық), бұлшықет тонусын қайта бөлуге және дене қалпын сақтауға жауап беретін жоғары көтеретін– ретикулоспинальды және вестибулоспинальды жолдар өтеді.

Рефлекторлық функция қамтамасыз етеді:

1) қорғаныш рефлекстері (көз жасы ағу, жыпылықтау, жөтел, құсу, түшкіру);

2) дауыстың пайда болу рефлекстері, X, XII, VII бассүйек нервтерінің ядролары, тыныс алу орталығы ауа ағынын реттейді;

3) дене қалпын сақтау рефлекстері (лабиринт рефлекстері): статикалық рефлекстер дене қалпын сақтау үшін бұлшықет тонусын сақтайды, тірек-қимыл рефлекстерін түзу немесе айналмалы қозғалыс сәтіне сәйкес дене қалпын қабылдау үшін бұлшықет тонусын қайта бөледі;

4) артқы мида орналасқан орталықтар көптеген жүйелердің қызметін реттейді.

Қантамырлар орталығы тамырлардың тонусын, тыныс алу орталығы тыныс алу мен дем шығаруды, ас қорыту орталығы – асқазан, ішек бездерінің, ұйқы безінің, бауырдың секретбөлгіш жасушаларының, сілекей бездерінің реттелуін, сору, шайнау, жұтылу рефлекстерін қамтамасыз етеді.

Артқы мидың зақымдануы сезімталдықтың, ерікті моториканың, терморегуляцияның төмендеуіне әкеледі, бірақ тыныс алу, қан қысымының мөлшері, рефлекторлық белсенділік сақталады.

Ортаңғы ми. Ортаңғы мидың құрылымдық бөліктері:

1) төрт төмпешіктің төбешіктері;

2) қызыл өзек;

3) қара зат;

4) III–IV жұп бас сүйек нервтерінің ядролары.

Төрт шоқының адырлары афференттік, қалған түзілімдері – эфференттік функцияны орындайды.

Төрт төмпешіктің төбешіктері афферентті функцияны орындайды, қалған түзілімдер эфферентті.

Төрт төмпешіктің төбешіктері бас сүйек нервтерінің III–IV жұп ядроларымен, қызыл өзекпен және көру жолымен тығыз әрекеттеседі. Осы өзара әрекеттесудің арқасында алдыңғы төбешіктер жарыққа бағдарлаушы, ал артқы төбешіктер дыбыстарға бағытталған рефлекторлық жауап береді. Олар өмірлік маңызы бар рефлекстерді қамтамасыз етеді: старт-рефлекс – күрт ерекше тітіркендіргішке қозғалыс реакциясы (иілу тонусының жоғарылауы), сілтеме-рефлекс – жаңа тітіркендіргішке қозғалыс реакциясы (дененің, бастың бұрылуы).

Бас сүйек нервтерінің III–IV ядролары бар алдыңғы төбешіктері конвергенция реакциясын (көз алмасының ортаңғы сызыққа жақындауы), көз алмасының қозғалысын қамтамасыз етеді.

Қызыл өзек бұлшықет тонусының қайта бөлінуін реттеуге, дене қалпын қалпына келтіруге (иілгіштердің тонусын жоғарылатады, жазғыштардың тонусын төмендетеді), тепе-теңдікті сақтауға, қаңқа бұлшықеттерін ерікті және еріксіз қозғалыстарға дайындауға қатысады.

Мидың қара заты жұтылу және шайнау, тыныс алу, қан қысымының деңгейін үйлестіреді (мидың қара затының патологиясы қан қысымының жоғарылауына әкеледі).

Аралық мидың физиологиясы. Аралық мидың құрамына таламус пен гипоталамус кіреді, олар ми бағанасын үлкен ми қыртысымен байланыстырады. Таламус – жұптасқан түзіліс, аралық мида сұр заттың ең көп жиналуы. Алдыңғы, ортаңғы, артқы, медиальды және бүйірлік ядролар топтары ерекшеленеді.

Функциясы бойынша:

1) айрықша (спецификалық):

а) ауыстырғыш, релелік: бастапқы ақпаратты әртүрлі рецепторлардан алады;

б) ассоциативті (ішкі) ядролар: бастапқы импульс релелік ядролардан келеді, қайта өңделеді (интегративті функция жүзеге асырылады), ми қыртысының ассоциативті аймақтарына беріледі;

2) спецификалық емес ядролар: бұл ми қыртысына импульстардың берілуінің спецификалық емес жолы, биопотенциал жиілігі өзгереді (модельдеу функциясы);

3) қозғалыс белсенділігін реттеуге қатысатын моторлы ядролар.

Таламус – бұл иіс сезу рецепторларын қоспағанда, барлық афферентті ақпараттардың жинаушысы, маңызды интегративті орталық.

Гипоталамус мидың үшінші қарыншасының төменгі жағында және бүйірінде орналасқан. Физиологиялық рөл – вегетативті жүйке жүйесінің ең жоғарғы қыртыс асты интегративті орталығы, ол әсер етеді:

1) Терморегуляция. Алдыңғы ядролар – қоршаған орта температурасының жоғарылауына жауап ретінде терлеу процесі, тыныс алу жиілігі және қан тамырларының тонусы реттелетін жылу беру орталығы. Артқы ядролар – температура төмендеген кезде жылу өндірудің және жылудың сақталуын қамтамасыз етудің орталығы.

2) Гипофиз. Либериндер гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондарының бөлінуіне ықпал етеді, статиндер оны тежейді.

3) Май алмасуы. Бүйірлік (қоректену орталығы) ядроларының және вентромедиальды (қанықтыру орталығы) ядролардың тітіркенуі семіздікке, ал тежелуі – азып ауруына әкеледі.

4) Көмірсулар алмасуы. Алдыңғы ядролардың тітіркенуі гипогликемияға, артқы жағы гипергликемияға әкеледі.

5) Жүрек-қан тамырлары жүйесі. Алдыңғы ядролардың тітіркенуі –тежегіш, артқы ядролар – белсендіргіш әсерге ие.

6) Асқазан-ішек жолдарының қозғалтқыш және сөл бөлу функциялары. Алдыңғы ядролардың тітіркенуі асқазан-ішек жолдарының қозғалғыштығын және сөл бөлу қызметін арттырады, ал артқы ядролар жыныстық қызметті тежейді. Ядролардың жойылуы овуляцияның, сперматогенездің бұзылуына, жыныстық функцияның төмендеуіне әкеледі;

7) Мінез-құлық реакциялары. Бастапқы эмоциялық аймақтың тітіркенуі (алдыңғы ядролар) қуаныш, қанағаттану сезімін тудырады, бөгеткіш аймағының тітіркенуі (артқы ядролар) қорқыныш, ашулану, ызалану сезімдерін тудырады.

Торлы түзіліс пен  лимбикалық жүйенің физиологиясы. Ми бағанының торлы түзілісінің қалыптасуы – ми бағанасы бойымен полиморфты нейрондардың жиналуы.

Торлы түзіліс нейрондарының физиологиялық ерекшелігі:

1) өздігінен пайда болатын биоэлектрлік белсенділік; оның себептері – гуморальды тітіркену (көмірқышқыл газының, биологиялық белсенді заттардың деңгейінің жоғарылауы);

2) нейрондардың жеткілікті жоғары қозғыштығы;

3) биологиялық белсенді заттарға жоғары сезімталдық.

Торлы түзіліс жүйке жүйесінің барлық бөлімдерімен екі жақты байланысқа ие, функционалдық мәні мен морфологиясы бойынша екі бөлімге бөлінеді:

1) растральды (көтерілу) бөлім – аралық мидың торлы түзілісі;

2) каудальды (төмендеу) – артқы және ортаңғы мидың торлы түзілісі.

Торлы түзілістің физиологиялық рөлі – ми құрылымдарын белсендіру және тежеу.

Лимбикалық жүйе – ядролар мен жүйке жолдарының жиынтығы.

Лимбикалық жүйенің құрылымдық бірліктері: иіс буылтығы, иіс сезу төмпешігі, гиппокамп, парагиппокамптық қатпар, миндаль тәрізді дене, алмұрт тәрізді қатпар, тісті қатпар, белдеме қатпар.

Лимбикалық жүйенің негізгі функциялары:

1) қоректік, жыныстық, қорғаныш инстинкттерін қалыптастыруға қатысады;

2) вегетативті-висцеральды функцияларды реттейді;

3) әлеуметтік мінез-құлықты қалыптастырады;

4) ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді есте сақтау механизмдерін қалыптастыруға қатысады;

5) иіс сезу функциясын орындайды;

6) шартты рефлекстерді тежейді, шартсыз рефлекстерді күшейтеді;

7) «ояту – ұйқы» циклін қалыптастыруға қатысады.

Лимбиялық жүйенің маңызды құрылымдары:

1) Гиппокамп. Оның зақымдануы есте сақтау процесінің бұзылуына, ақпаратты өңдеуге, эмоционалды белсенділіктің төмендеуіне, бастамашылыққа, жүйке процестерінің жылдамдығының баяулауына, тітіркенуге – агрессияның, қорғаныс реакцияларының, мотор функциясының жоғарылауына әкеледі.

2) Миндаль тәрізді дене. Олардың зақымдануы қорқыныштың жоғалуына, агрессияға қабілетсіздікке, гиперсексуализмге, ұрпақтарға күтім жасау реакцияларына, тітіркену – тыныс алу және жүрек-қантамыр, ас қорыту жүйелеріне парасимпатикалық әсерге әкеледі.

3) иіс буылтығы, иіс сезу төмпешігі.

 

Бақылау сұрақтары

1. ОЖЖ қызметінің негізгі функциялары.

2. Нейрон – ОЖЖ-ның құрылымдық бірлігі ретінде.

3. Артқы және ортаңғы мидың функциялары.

4. Аралық ми және оның функциялары.

5. Торлы түзіліс және оның функциялары.

6. Мидың лимбикалық жүйесі.