12.1 «Жоғары жүйке қызметі» ұғымының анықтамасы

Жоғары жүйке қызметі (ары қарай – ЖЖҚ) – бұл дененің сыртқы әлемге біртұтас қарым-қатынасын қамтамасыз ететін үлкен ми жарты шарларының қыртысы мен жақын орналасқан қыртысастының бірлескен рефлекстік қызметі. Осылайша, ЖЖҚ ми қыртысының және оған жақын орналасқан қыртыс түзілімдерінің қатысуымен жүзеге асырылатын күрделі рефлекстік реакциялар жиынтығы болып табылады.

Мидың үлкен жарты шарлары – ОЖЖ-нің ең жоғарғы бөлімі, яғни оның соңғы бөлігі болып табылады. Жануарлар мен адамдардың ЖЖҚ-і олармен байланысты.

Ми қыртысы сұр және ақ заттардан тұрады. Сонымен қатар, ОЖЖ-нің басқа бөлімдерінен айырмашылығы, сұр зат сыртқы қабаттарда, ал ақ зат ішінде орналасады.

Үлкен ми жарты шарларының қабығында әр түрлі тереңдіктегі көптеген сайлары бар. Сайлар арасындағы аймақтар ми қатпарының тұрақты емес пішінін жасайды. Үлкен ми жарты шарларының қыртысы жүйке жасушаларынан және жүйке талшықтарының тығыз торынан тұрады. Қыртыстың бұл құрылымы қыртыс жасушалары арасындағы әр түрлі және көптеген байланыстардың мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Қыртыстың жасушалық құрылымы өте күрделі. Қыртысты құрайтын миллиардтаған жасушалар (14­–15 млрд) пішіні жағынан өте алуан түрлі және олар көптеген қабаттарда орналасқан. Жасуша қабаттарының саны қыртыстың даму деңгейіне байланысты. Олардың ең көп саны – 6. Бауырымен жорғалаушыларда және құстарда – бірқабатты, сүтқоректілерде – үшқабатты. Адамның ми қыртысының жалпы ауданы 2,2 м² құрайды. Бұл қабаттардың құрылымы әртүрлі жануарларда бірдей емес, сонымен қатар жеке айырмашылықтарымен ерекшеленеді:

1) молекулалық қабат – жүйке жасушалары өте аз, ол талшықтардың өрімі тәріздес;

2) сыртқы түйіршікті қабат – дөңгелек, үшбұрышты немесе көпбұрышты жасушаларға (дәндерге) ұқсайтын тығыз орналасқан ұсақ жасушалардың (4–8 мкм) көп мөлшері бар;

3) пирамидалық І – құрамында әртүрлі мөлшердегі пирамидалық жасушалары бар; жасушалардың мөлшері сыртынан ішке қарай артады;

4) ішкі түйіршікті – екінші қабатқа ұқсас, бірақ ұсақ жасушалардан тұрады;

5) пирамидалық ІІ – үлкен пирамидалық жасушалардан тұрады;

6) ұршық тәрізді – құрамында ұршық тәрізді жасушалар бар.

Қыртыстың барлық жасушалық элементтері қабылдаушы болып табылады. Олар ми қыртысы асты түйіндердің орталықтары арқылы орталыққа бағытталған талшықтармен дененің рецепторларымен байланысады.

Жүйке жасушаларының процестері өз кезегінде жүйке жүйесінің әртүрлі бөліктері арасындағы функционалды қатынастарды анықтайтын жүйке байланыстарын құрайды. Қазіргі уақытта қыртысты байланыстардың 4 түрі бар:

1) Жанама жолдар. Олар қыртыстың бетіне параллель жүйке процестерінің тармақталуы арқылы жасалған, олар әр түрлі қабаттардың жасушаларының құрылымдық және функционалды дифференциациясын қамтамасыз ете отырып, қыртыстың қатпарлануына ықпал етеді.

2) Бір жарты шардың шегінде қыртыстың әртүрлі аймақтарының жасушаларын байланыстыратын ассоциативті жолдар.

3) Дәнекерлік-жүйкелік жолдар. Әртүрлі жарты шарлардың жасушаларын олардың үйлесімді қызметін қамтамасыз ете отырып байланыстырады.

4) Проекциялық жолдар. Қыртыстың ОЖЖ бөлімдерімен байланысын қамтамасыз ете   отырып, қыртыстан тыс шығады.

Гистологиялық топографияға сәйкес жоғары сатыдағы жануарлар мен адамның үлкен ми жарты шарларының қыртысын 9 негізгі аймаққа бөлуге болады: шүйде, самай, жоғарғы және төменгі төбе, аралшық, шеткі, орталықтан кейінгі, орталық алды және мандай.

ЖЖҚ. Павловтың тұжырымдамасы бойынша ол мыналардан тұрады:

1) қыртыс асты ядроларының, көру төмпешіктерінің және төмпешікасты аймақтың қызметіне байланысты осы түрдің барлық жеке дарақтарына ортақ ең күрделі шартсыз құнды рефлекторлық реакциялар – инстинкттер;

2) туылғаннан кейін организмде пайда болатын жеке реакциялар (шартты рефлекстер). Жеке рефлекстер ми қыртысының жасушаларының белсенділігіне байланысты.

ЖЖҚ-ін зерттеу кезінде ғалымдар (Павлов, Сеченов) келесі үш қағиданы негізге алды:

1) Детерминизм принципі (себеп). Жануарлар мен адамдардың барлық мінез-құлқы, олардың психикалық белсенділігі, табиғаттың барлық құбылыстары сияқты – детерминирленген болып табылады, яғни олардың өзіндік себептері бар және мұндай себептер сыртқы және ішкі ортада болатын құбылыстар болып табылады.

2) Талдау және синтез принципі. Ми қыртысының көмегімен жануарлар қоршаған құбылыстарды талдап, оларға жауапты синтездей алады.

3) Құрылымдық принцип. Ми қыртысының функциялары оның құрылымымен тығыз байланысты, бұл ми қыртысындағы барлық процестер кеңістікте белгілі бір материалдық негізде жүреді.

И. П. Павловтың ілімдеріне сәйкес жүйке жүйесінің қызметі өзара байланысты және бір-бірімен үнемі әрекеттесетін екі физиологиялық процестерге негізделген: қозу және тежелу.

Екі процесс (қозу және тежелу) өз динамикасында үш негізгі заңға бағынады:

- иррадиация;

- концентрация;

- өзара индукция.