12.2 Шартты рефлекстердің биологиялық маңызы

И. П. Павлов ЖЖҚ ілімін дамыта отырып, ЖЖҚ бүкіл организмнің сыртқы әлеммен қалыпты қарым-қатынасын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің жетекші бөлімдерінің шартты рефлекстік қызметі деп түсінді.

Шартты рефлекстің шартсыз рефлекстен негізгі айырмашылықтары.

Шартсыз рефлекс белгілі бір рецептивті өрістердің айрықша тітіркендіргіштермен тітіркенуімен байланысты (мысалы, тамақ ауыз қуысындағы рецепторларды тітіркендіреді). Бұл туа біткен рефлекс.

Шартты рефлекс кез-келген рецепторлардың тітіркенуі шартсыз рефлекске ие болған жағдайда және егер осы уақытта үлкен ми жарты шарларының қыртысы сергек, белсенді күйде болса, қалыптасады. Бұл жүре қалыптасқан рефлекс. Шартты рефлекс кез-келген рецепторлар тітіркенген кезде пайда болады (сілекейдің бөлінуін есту, көру анализаторларын тітіркендіру арқылы тудыру мүмкін).

Жануарлардың осы түріне тән шартсыз рефлекстер осы түрдің барлық дарақтарында бар және олар туылғаннан кейін немесе организмнің дамуы кезінде пайда болады (жыныстық рефлекстер).

Бұл рефлекстер, түрлер, түрдің өмір сүру кезеңінде дамыған және тұқым қуалайтын болып табылады.

Шартты рефлекстер жануардың жеке өмірінде дамиды, олар тіршілік ету жағдайларына байланысты бір түрдің әр түрлі дараларында әр түрлі болуы мүмкін. Бұл жеке, жүре пайда болған рефлекстер.

Шартсыз рефлекстер салыстырмалы түрде тұрақты және оның өмір бойы сақталады. Шартты рефлекстер тұрақсыз, олар белгілі бір жағдайларда пайда болады және осы жағдайлар өзгерген кезде жоғалады.

Шартсыз рефлексті жүзеге асыруға қажетті жүйке доғалары белгілі бір анатомиялық негізге ие, тұрақты және орталық жүйке жүйесінің төменгі бөліктерінде (ми қыртысы асты) тұйықталған. Шартты рефлекстердің жүйке доғалары уақытша және және үлкен ми жарты шарларының қыртысында тұйықталған.

Шартты рефлекстердің биологиялық маңызы жануардың сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделу мүмкіндігін құруға әкеледі. Шартты рефлекстердің көмегімен жануар зиянды әсерлерден қорғану мен қоректі табуда көмектесетін тәжірибені жинайды. Шартты рефлекстерге тамақты түрі мен иісі бойынша іздеу, қауіптен құтылу және т. б. негізделген.

Шартты рефлекстердің көмегімен ақпарат ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бастапқы ұрпақтар өмірлік тәжірибені, жинақталған шартты рефлекстік байланыстардың жиынтығын жас ұрпаққа береді. Трансмиссия шартты түрде рефлекстік сипатқа ие имитациялық рефлекстердің көмегімен жүреді.

Шартты рефлекстердің пайда болу механизмі. Шартты рефлекстердің пайда болу механизмі олардың қыртыста пайда болуы кезінде бір уақытта екі қозу ошағы түзіледі: біреуі шартсыз рефлекспен байланысты, күшті, екіншісі бөгде тітіркендіргіштермен байланысты – әлсіз.

Мұндай тітіркенулер қайталанған кезде екі қозған орталық арасында олардың арасындағы жолдардың қалыптасуы нәтижесінде уақытша байланыс пайда болады. Сондықтан болашақта шартсыз рефлекс орталығына өтіп, жауап қайтаратын бөгде тітіркендіргіштермен байланысты орталықтың қозуы жеткілікті.

Шартсыз рефлекспен (тамақтың иісі) байланысты тітіркендіргіштің қасиеттерімен бірге жүретін тітіркендіргіштерге жауап ретінде дамитын шартты рефлекстер табиғи деп аталады.

Егер тітіркендіргіш табиғи жағдайда шартсыз тітіркендіргішпен байланысты болмаса, онда рефлекстер жасанды немесе «қашықтықтағы» рефлекстер (қоңырау, жарық) деп аталады.

Шартты рефлекс негізінде дамыған рефлекс екінші ретті шартты рефлекс деп аталады. Үшінші ретті шартты рефлекстерді де қалыптастыруға болады.

Табиғатта бірінші ретті рефлекстер емес, жоғары ретті шартты рефлекстер жиі кездеседі (қорғаныш реакциясы – жыртқыштың иісі болмағанда, оның ырылдауы естілмегенде және жыртқыштың өзі көрінбеген кезде бір жануардың басқа жануарлардың жыртқыштан қашуын көргенде инстинкт арқылы жүгіруге бастауы). 

Шартты рефлекстерді дамыту әдістемесі. Шартты рефлекстерді дамыту үшін әртүрлі әдістер қолданылады: сөл бөлу,  сілекей бөлу, қозғалысты-қорғаныштық, қозғалысты-қоректік.

Шартты рефлекстерді дамытудың негізгі шарттары:

1) Шартты және шартсыз тітіркендіргіштердің әрекеті арасында белгілі бір уақыт қатынасы болуы керек. Бөгде тітіркендіргіш өзсіз қоздырғыштан бұрын болуы керек. Егер екі тітіркендіргіш те уақыт бойынша сәйкес келсе, шартты рефлекс бөгде тітіркендіргіштен бұрын болады, соңғысы шартты тітіркендіргішке айналмайды. Шартты және шартсыз тітіркендіргіш арасындағы уақытты ұлғайту шартты рефлексті дамытуды қиындатады.

2) Шартты рефлекстердің қалыптасуында шартты және шартсыз тітіркендіргіштердің сипатына белгілі бір талаптар сақталуы керек:

- шартты тітіркендіргіш орташа оңтайлы күшке ие болуы керек (әлсіз және күшті шартты тітіркендіргіштер рефлексті дамытуды қиындатады немесе мүмкін емес етеді);

- шартсыз тітіркендіргіш биологиялық тұрғыдан күшті болуы керек (қоректік, қорғаныштық), ол орталық жүйке жүйесінде шектен тыс қозуды тудыруы мүмкін. Сондықтан, шартты рефлекстерді дамытқанда, шартсыз рефлексті (қоректік – аштық) күшейткен дұрыс.

3) Жануарлар сергек әрі сау жағдайда болуы керек (бұл ми қыртысының күйін де анықтайды). Ұйқы жағдайында шартты рефлексті дамыту мүмкін емес.

4) Барлық бөгде тітіркендіргіштерді жою қажет.

Сыртқы және ішкі тежелу. Шартты рефлекстер, бұрын айтылғандай, өте өзгермелі, олар белгілі бір жағдайларда пайда болады және осы жағдайлар өзгерген кезде оңай жоғалады. Демек осы рефлекстердің атауы шартты болып табылады.

Басқаша айтқанда, шартты рефлекстердің дамуы қозу нәтижесінде, шартты рефлекстердің жойылуы – тежелу немесе тұрақты қозу нәтижесінде жүзеге асырылады.

Оның белсенділігін қамтамасыз ететін ми қыртысындағы процестердің қалыпты ағымы қозу мен тежелудің өзара әрекеттесуі нәтижесінде жүзеге асырылады.

Ми қыртысында тежелудің екі негізгі түрі ажыратылады:

а) шартсыз – бұл орталық жүйке жүйесінің кез келген бөлігінде пайда болуы мүмкін;

б) шартты ішкі – тек ми қыртысында пайда болады.

Шартты рефлекстердің шартсыз тежелуі өз кезегінде сыртқы және шектен тыс болып бөлінеді. Ол алдын-ала қалыптасусыз тез байқалады және салыстырмалы түрде қысқа уақытқа сақталады.

Сыртқы тежелу ми қыртысында басқа орталық қозған кезде пайда болады. Тежеудің бұл түрі ерекше тітіркендіргіштің алғашқы әрекетінде бірден пайда болады және осы тітіркену жоғалған бойда жоғалады.

Шектен тыс тежелу – бұл тітіркендіргіштің ұзақ әсер етуі немесе оның шамадан тыс күштілігі нәтижесінде қыртыстың жүйке жасушаларының жұмыс қабілеттілігінің шегі таусылған кезде пайда болады. Бұл жүйке жасушаларын тозудан қорғайды.

Ішкі (шартты) тежелу – бұл қыртыстың жүйке жасушаларына тән тежелудің ерекше түрі. Ол басқа орталықтан емес, шартты рефлекстің орталығында пайда болады. Шартты тежелу біртіндеп дамып және салыстырмалы түрде ұзақ сақталады. Ол әдетте шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргіш жүйелі түрде күшейтпеген кезде пайда болады. Күшейтілмеген тітіркендіргіш бұрын қозу процесін тудырған қыртыстың сол жасушаларында тежелу процесін тудырады.

Шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішті күшейтпестен қолдану тәсіліне байланысты шартты тежелудің 4 түрі ажыратылады:

а) жойылатын тежелу;

б) кешікпелі тежелу;

в) дифференциалды тежелу;

г) шартты тежегіш.

Жойылатын тежелу рефлекстердің жойылуының негізінде жатыр. Ол шартты тітіркендіргіш шартсызбен бірнеше рет нығайтылмаған жағдайда дамиды.

Кешікпелі тежелу – шартты тітіркендіргіш пен шартсыз әрекеттің басталуы арасындағы ұзақ уақыт болған жағдайда пайда болатын тежелудің бір түрі (бірнеше секундтың орнына 2–3 минут).

Дифференциация – ұқсас тітіркендіргіштерді ажырата білу. Егер табиғаты бойынша шартты тітіркендіргішке жақын күшейтілмеген тітіркендіргіш қолданылса, онда ол шартты тітіркендіргіштің шамасымен бірдей шамада шартты рефлексті тудырады.

Шартты тежегіш негізінен дифференциацияға ұқсас. Оның мәні мынада: егер оң шартты рефлекс дамыған тітіркендіргішке басқа агент қосылса және бұл комбинация күшейтілсе, онда ол біртіндеп әрекетсіз болады.

Динамикалық стереотип – қыртыста қоздырғыштардың стереотиптік кешенінің бірнеше рет әсер етуімен белгілі бір ретпен қосылатын қозу мен тежелу ошақтарының тұтас мозаикасының болуы. Егер жануар бірнеше шартты рефлекстерді дамытып, оларды әрдайым қатаң белгіленген тәртіппен қайталаса, онда бұл рефлекстер өзара тәуелді жүйеге қосылады.

 

Бақылау сұрақтары

1. ЖЖҚ негізгі ұғымдары мен принциптері.

2. Шартты рефлекстер: олардың сипаттамасы мен мәні.

3. Шартты рефлекстердің пайда болу механизмі.

4. Сыртқы тежелу және оның сипаттамасы.

5. Ішкі тежелу және оның сипаттамасы.