15.1 Этология ғылым ретінде: түсінігі мен зерттеу әдістері

Этология (грек тілінен etos – мінез, құлық; logos – ілім) – жануарлардың мінез-құлқы туралы ғылым. Этология терминін ғылымға француз зоологы И. Джеффрой Сент-Хилер 1859 жылы енгізген.

Мінез-құлықты организмнің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуіндегі биологиялық (адамдарда оған қоса әлеуметтік) қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған, оның функционалды жүйелерінің әр түрлі белсенділігінде көрінетін мақсатты қызметі ретінде анықтауға болады. Жануарлардың мінез-құлқы организмнің туа біткен және өмір сүру процесінде алынған (шартты) рефлекстік реакцияларын қолдануға негізделген жоғары жүйке қызметімен байланысты.

Жануарлардың мінез-құлқы күрделі көп деңгейлі биологиялық процесс бола отырып, оны сапалы және сандық тұрғыдан талдау қиын. Сондықтан этология қолданатын барлық әдістерді екі топқа бөлуге болады. Әдістердің бірінші тобы мінез-құлықты ұйымдастыратын функционалды жүйелер қызметінің механизмдерінің негізінде жатқан организмнің физиологиялық қызметтерін зерттейді: ішкі секреция бездерінің қызметі, жүйке жүйесінің әсерленгіштігі, бұлшықет жиырылуының күші мен амплитудасы және т. б. Әдістердің екінші тобы өзгерістердің өзін емес, олардың салдарын ескереді, яғни тұтас мінез-құлық әрекеттерін сипаттайды және талдайды.

Этология екі топтың әдістерін кеңінен қолданады, олар біріктірілген кезде жануардың мінез-құлқы мен оның механизмдері туралы объективті түсінік береді. Оларға визуалды бақылау әдісі, хронометраж, фото және кино түсіру, телеметрия, мидың әртүрлі аймақтарына электродтарды енгізу, мінез-құлықты генетикалық талдау, жануарлардың мінез-құлқының кибернетикалық үлгілерін жасау әдісі жатады.