15.2 Мінез-құлықтың генетикалық және физиологиялық негіздері

Жануарлардың мінез-құлқының әртүрлі формалары шартсыз (туа біткен, жеке, кортикалды, тұрақсыз) рефлекстермен анықталады, олар жеке өмір процесінде тәжірибе, білім алу, оқыту нәтижесінде алынады.

Шартсыз рефлекстерден туындаған мінез-құлық генетикалық негізге ие, ата-анадан тұқым қуалаған және филогенез (тарихи даму) процесінде қалыптасқан. Зерттеушілердің көпшілігі жануарлардың мінез-құлқы олардың табындағы әлеуметтік жағдайын (агрессивтілік, жекпе-жектегі мінез-құлқы, көшбасшылық) тұқым қуалайтын факторларға байланысты екенін растайды.

Күрделі туа біткен мінез-құлық көріністерінде қарапайым мінез-құлық реакциялары бірнеше тітіркендіргіштердің пайда болған комбинациясына жауап ретінде көрінетін рефлекторлық мінез-құлық формаларының кешеніне жинақталады. Белгілі бір жүйке орталықтарының қозуы нәтижесінде пайда болатын жануарлардың осы түріне тән және генетикалық тұрғыдан шартталған мінез-құлық формаларының кешені инстинкт деп аталады.

Инстинкт (латынша instincts – ынталандыру) – бұл туа біткен механизмдерге байланысты және негізгі биологиялық қажеттіліктердің әсерінен жетілдіріліп отыратын мақсатты бейімделу қызметі. Таза түрінде жоғары сатыдағы жануарлардағы инстинкттер тек жаңа туған нәрестелерде көрінеді, кейінірек олар оқу процестерімен, яғни шартты рефлекторлық реакциялардың дамуымен үйлесімде және өзара әрекеттесуде дамиды.

Осылайша, инстинкттер жануарлардың мінез-құлқын алдын-ала дайындықсыз анықтайды. Олар өздерінің биологиялық ұйымына сәйкес келеді және жеке тұлғаның тіршілік ету жағдайына бейімделуіне жауап береді.

Мотивация және олардың түрлері.

Мінез-құлықтың туа біткен түрлері өмір сүру процесінде қалыптасқан мінез-құлық сияқты мотивациялық (уәждемелік) және нығайтушы байланыстардан тұрады.

Мотивация (француз тілінен motif – тарту, ынталандыру) – жануарлардың эмоционалды түрде боялған дененің жетекші қажеттіліктерін қанағаттандыруға деген ұмтылысы. Олар ми құрылымдарының талғамалы қозуы негізінде қалыптасады және ізденіске бағытталған мінез-құлыққа әкеледі. Төменгі, бастапқы, қарапайым немесе биологиялық және жоғары, күрделі, екінші немесе әлеуметтік мотивация түрлері ажыратылады.

Қарапайым биологиялық мотивациялар (аштық, шөлдеу, қорқыныш, агрессия, жыныстық, ата-аналық), олар дененің негізгі қозғағыштары деп те аталады, бұл организмнің жетекші биологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған. Мотивацияның бұл тобына зәр шығару және дефекация әрекеттеріне деген ұмтылыс жатады.

Биологиялық мотивациялар, әдетте, туа біткен және толығымен тұқым қуалайтын механизмдер негізінде қалыптасады. Сонымен қатар, олардың жануарлардың жеке өмірі процесінде жетілуі әртүрлі жас кезеңдерінде таңдамалы түрде жүреді. Мысалы, аштық пен шөлдеу мотивациялары онтогенезде жыныстық және ата-аналық мотивацияларға қарағанда ерте қалыптасады.

Биологиялық мотивациялар негізінен гомеостазды сипаттайтын көрсеткіштер айырмашылығының өзгеруіне байланысты организмнің ішкі ортасында әрекет ететін тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болады: глюкоза, аминқышқылдары, қандағы май қышқылдары, осмостық қысым, гормоналды күй, рН және басқа көрсеткіштер.

Әлеуметтік мотивациялар шартты рефлекстерді қалыптастыру кезінде шартты және шартсыз тітіркендіргіштер орталықтары арасында ми қыртысында уақытша байланыстардың пайда болуы негізінде дененің жеке өмірі процесінде қалыптасады. Бұған, ең алдымен, иерархиялық, табындық және басқа да мінез-құлық түрлерімен байланысты мотивациялар кіруі керек.

Жад және оның түрлері.

Жануарлардың барлық мінез-құлқы сыртқы әсерлерді қабылдау, алынған ақпаратты бекіту, сақтау және қажет болған жағдайда көбейту қабілетіне, яғни жадқа негізделген. Жад – бұл орталық жүйке жүйесінің маңызды функцияларының бірі (нейрологиялық жад туралы сөз болып отыр), оның негізінде организм өзінің бұрынғы тәжірибесін қазіргі кездегі мінез-құлықты құру үшін пайдаланады.

Қазіргі уақытта эволюция процесінде ұрпақтардың тарихи тәжірибесін қамтитын филогенетикалық жады және жеке өмір процесінде алынған индивидуумның тәжірибесін бейнелейтін онтогенетикалық жады бар. Филогенетикалық немесе түрлік жады тірі организмдер буындарының тізбегінің генетикалық жадын және жоғары сатыдағы жануарлардың ұлпа жасушаларының ұрпақтарының эпигенетикалық жадын қамтиды. Онтогенетикалық немесе жеке жады нейрологиялық және иммунологиялық формаларды қамтиды.

Ақпаратты сақтау ұзақтығына байланысты қысқа және ұзақ мерзімді жады ажыратылады. Қысқа мерзімді жадтың көлемі аз және сигналдарды анықтау мен түсіну үшін жеткілікті 30–60 секунд ішінде ақпаратты сақтауды қамтамасыз етеді. Ұзақ мерзімді есте сақтау индивидуумның бүкіл өмірінде ақпаратты сақтауға қабілетті.

Жеке есте сақтау кезінде олар есте сақтаудың бейнелік (есту, дәм сезу, иіс сезу және басқалары), қозғаушы, эмоционалды түрлерін ажыратады, ал адамда сонымен қатар есте сақтаудың сөздік-логикалық немесе мағыналық формасы бар.

Осылайша, жануарлардың мінез-құлқының негізінде олардың мінез-құлық әрекеттерінің туа біткен де, жүре пайда болған түрлерін де қамтамасыз ететін генетикалық және физиологиялық механизмдер жатыр.