4 Ағзаның ішкі ортасы
Ағзаның ішкі ортасы үш негізгі сұйықтықтан тұрады: қан, лимфа және ұлпа сұйықтығы.
4.1 Қан жүйесінің физиологиясы
Қан – келесі функцияларды атқаратын сұйық дәнекер ұлпа:
1) газ алмасу – жасушаларға оттегін жеткізеді және көмірқышқыл газын шығарады;
2) трофикалық – ағзаның ішінде қоректік заттарды таратады;
3) экскреторлық – ағзадан ыдырау өнімдерін шығарады;
4) қорғаныш – ағзамызды зиянды заттар мен бөгде заттардан қорғауды жүзеге асырады;
5) секреторлық – ағзаға гормондарды таратады;
6) терморегуляторлық – дене температурасын реттеуді қамтамасыз етеді;
7) гомеостатикалық – метаболикалық процестердің тұрақтылығын жүзеге асырады.
Қанның мөлшері жануарлардың әр түрлі түрлерінде, жыныстарында, тұқымдарында, шаруашылық мақсаттарда қолдануында әр түрлі болып келеді және дене салмағының орташа есеппен 7–8 % құрайды.
Қалыпты жағдайда барлық қан емес, тек оның бір бөлігі қан тамырларында айналым жасайды. Екінші бөлігі қан қоймаларында (бауыр, көкбауыр, тері) орналасады. Қан мөлшерінің 1/2–1/3 бөлігінің жоғалуы өмірге қауіпті.
Қан құрамына плазма және қанның формалық элементтері кіреді. Плазма көлемі бойынша қан көлемінің шамамен 60 %, ал формалық элементтердің 40 % құрайды.
Плазма – меншікті салмағы 1,020–1,028 болатын сарғыш мөлдірлеу сұйықтық. Ол судан (90–92 %), органикалық қосылыстардан және бейорганикалық тұздардан тұрады. Органикалық қосылыстар бейорганикалық тұздармен бірге плазманың құрғақ қалдығын құрайды. Құрғақ қалдықтың үлесіне 8–10 % келеді, оның 7,2 %-ы ақуыздардан, 0,17 %-ы органикалық заттардан (глюкоза, несепнәр, несеп қышқылы және т. б.) және 1 % бейорганикалық тұздардан тұрады. Қалыпты физиологиялық жағдайда плазманың құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады.
Плазманың осмостық қысымы бар, ол негізінен плазмадағы минералды тұздардың концентрациясына тәуелді және ұлпаларда су мен еріген заттардың таралуында маңызды мәнге ие.
Осмостық қысымның тұрақтылығымен қатар, қандағы тұз иондары концентрациясының арақатынасының тұрақтылығымен реакцияның тұрақтылығы сақталады. Ортаның реакциясы сутегі иондарының концентрациясы – рН арқылы анықталады. Қанның реакциясы әлсіз сілтілі – рН орташа 7,36 құрайды. Қан реакциясының тұрақтылығын сақтауға қандағы гемоглобин, бикарбонаттар, фосфаттар мен қан ақуыздар жататын буферлік заттар ықпал етеді.
Қан плазмасының ақуыздары үш топтан тұрады: альбумин, глобулин және фибриноген. Альбумин мен фибриногеннің биосинтезі бауыр жасушаларында жүреді. Глобулиндер көкбауырда, сүйек кемігінде және лимфа түйіндерінде синтезделеді. Плазма ақуыздары келесі функцияларды орындайды:
- қанның тұтқырлығын қамтамасыз етеді, яғни қан қысымын тұрақты ұстап тұрады;
- қанның тұтқырлығын сақтау үшін онкотикалық қысымды қамтамасыз етеді;
- майларды, гормондар мен металдарды тасымалдайды;
- буферлік қасиеттерді қамтамасыз етеді, яғни қан реакциясының тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді;
- қан ұюының негізгі факторы болып табылатын, фибриногенмен орындалатын гемостатикалық функцияны орындайды;
- иммунологиялық функцияны жүзеге асырады, яғни ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұрушылығын қамтамасыз етеді;
- ферментативті және метаболикалық функцияны жүзеге асырады.
Қан жасушаларына эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер кіреді. Эритроциттер – дөңгелек, екі жағы ойыс келген ядросыз жасушалар. Жануарлар эритроциттерінің диаметрі – 4–8 μ, ал қалыңдығы – 2–2,5 μ. Олар 120 күн бойы қанда айналып жүреді, содан кейін көкбауыр мен бауырда бұзылады. Қалыпты жағдайда эритроциттердің саны клиникалық диагностикадағы негізгі гематологиялық көрсеткіштердің бірі болып табылады. Эритроциттердің саны 1 мм3 қанда анықталады және ол 3-тен 12 млн дейін жетеді. Эритроциттердің негізгі қызметі – оттегі тасымалы, сонымен қатар эритроциттер гормондардың тасымалдануына қатысады, қанның тұтқырлығын жасайды, қышқыл-сілтілік тепе-теңдікті сақтайды.
Эритроциттердің құрамында қызыл түсті зат – гемоглобин бар. Гемоглобин эритроциттердің тыныс алу ферменті болып табылады және олардың құрғақ салмағының 90 %-на дейін құрайды. Гемоглобин – бұл ақуыздық бөліктен (глобин) және құрамында темір бар протездік топ (гем) – ақуыздық емес бөліктен тұратын күрделі ақуыз. Гемоглобиннің маңызды қызметі – оттегіні байланыстыру, тасымалдау және босату. Сонымен қатар, гемоглобин метаболизм үшін оңтайлы рН сақтайтын негізгі жасушаішілік буфер болып табылады. Қандағы гемоглобин мөлшері немесе оның концентрациясы жануарларда өзгеріп отырады және 80 г/л-ден 170 г/л-ге дейін болады.
Қан топтары. Эритроциттер мен плазма ақуыздарының жиынтығы қанның топтарға бөлінуін анықтайды. Классификация барлық түрлерінің ішінде ең көп тарағаны – Янский-Ландштейнер (ABO) және резус-тиістілік (Rh+ – Rh-). Бұл классификация эритроциттерде агглютиногендердің (А, В), ал қан плазмасында агглютининдердің (ά, β) болуына негізделген. Бір аттас агглютиногендер мен агглютининдердің өзара әрекеттесуінде гемагглютинация реакциясы жүреді, яғни эритроциттердің бір-біріне жабысу процесі.
Резус-фактор. Төрт қан тобын анықтайтын агглютиногендерден басқа эритроциттерде әртүрлі комбинацияларда көптеген басқа аглютиногендер болуы мүмкін. Олардың ішінде резус-фактор ерекше маңызды. Rh(D) антигені бар қан топтары шартты түрде резус-оң (Rh+), ал Rh(D) антигені жоқ қан топтары резус-теріс (Rh-) болып саналады. Rh-агглютиногеннің плазмада «туа біткен» агглютининдері жоқ. Олар оған резус-оң қанды құйған кезде резус-теріс реципиенттің иммундық жүйесімен немесе егер ана плацентасында кемшілік болса, және оның тосқауыл функцияларының бұзылуына байланысты ұрықтың және ананың қаны араласқан резус-оң нәрестемін екіаяқ резус-теріс ана ағзасымен өңдіріле алады. Бірінші жағдайда резус-үйлесімсіз қанды қайталап құю аутоиммундық гемолизге әкелуі мүмкін, өйткені резус-антиденелері ең күшті гемолитикалық улар болып табылады. Екінші жағдайда, егер плацентаның тұтастығы бұзылса, ананың иммундық жүйесі ұрықтың эритроциттеріне резус-антиденелерін өндіреді, бұл ішінара, ал антиденелердің жоғары титрі кезінде толық ұрық қанының гемолизіне және оның құрсақішілік өліміне әкелуі мүмкін.
Лейкоциттер – құрамында ядросы мен цитоплазмасы бар жасушалар. Лейкоциттер қызыл сүйек кемігінде, лимфа түйіндерінде және көкбауырда бағаналы жасушалардан түзіледі. Әдетте лейкоциттер 1 мкл-де 4,0–16,0 мың болады. Лейкоциттердің саны тәулік ішінде өзгеріп отырады: таңертең қандағы лейкоциттердің саны минималды, тамақ ішкеннен кейін, физикалық жұмыс кезінде және қатты эмоция кезінде олардың саны артады. Лейкоциттер санының азаюын лейкопения, ал көбеюін лейкоцитоз деп атайды. Барлық лейкоциттер екі классқа бөлінеді: гранулоциттер (нейтрофилдер, базофилдер, эозинофилдер) және агранулоциттер (лимфоциттер мен моноциттер).
Моноциттер ұлпалық макрофагтардың ізашары болып табылады. Олардың қандағы болу уақыты 36-дан 104 сағатқа дейін.
Лейкоциттердің әртүрлі түрлерінің пайыздық арақатынасы лейкоциттердің формуласымен сипатталады.
Лейкоциттер қан ағымынан ұлпаларға ену және қайта оралу қабілетіне байланысты ағзаның қорғаныс реакцияларына қатысады. Лейкоциттер бөтен бөлшектерді, жасушалық ыдырау өнімдерін, микроорганизмдерді ұстап, сіңіріп, оларды қорыта алады. Лейкоцит жасушаларының мұндай қабілеті фагоцитарлық белсенділік деп аталады.
Тромбоциттер – мегакариоциттердің мембранасынан пайда болатын қан табашықтары. Әдетте, жануарларда 1 мкл құрамында 250-ден 7000 мыңға дейін тромбоциттер болады. Олардың саны тамақтанғаннан және бұлшықет жұмысынан кейін артады. Бұлшықет жүктемесі кезінде тромбоциттер санының көбеюі миогендік тромбоцитоз деп аталады. Тромбоциттер адгезия (жабысу) және агрегация (желімдеу) сияқты қасиеттерге ие және қанның ұюына ықпал ететін заттарды шығарады.
Гемостаз. Қанның маңызды сипаттамаларының бірі – гемостаздың болуы. Гемостаз – бұл қан тамырларының тұтастығын және қан реологиясын қамтамасыз ететін механизмдер жиынтығы. Гемостаз уақытша және тұрақты деп анықталады. Уақытша гемостаз тамырлы, тромбоциттік және коагуляциялық гемостаздан тұрады. Тұрақты гемостаз ұйысқан қан ретракциясы мен тамырлардың реканализациясынан тұрады.
Қанның ұю жүйесі – бұл тромбоциттер, ұлпалар және плазма факторларының жиынтығы, олардың өзара әрекеттесуі каскадтық принципке сәйкес тромбтың пайда болуын қамтамасыз етеді және қан кетуді тоқтатады. Қанның ұюы – қан-тромбоциттік гемостаздан кейін болатын коагуляциялық гемостаз.
Тамырлы-тромбоциттік гемостаз – қан тамырларының және тромбоциттер реакцияларының белсенділігімен анықталатын гемостаздың бастапқы кезеңі. Бұл гемостаз ұсақ тамырларға зақым келгеннен кейін қан кетуінің кенеттен тоқтауын анықтайды.
Коагуляциялық гемостаз. Ұлпалар мен қан тамырлар зақымданған кезде, ұйыту жүйесі іске қосылып, адамның қаны 3–4 минут ішінде ұйды, ал 5–6 минуттан кейін ол тығыз ұйысқан қанға – тромбқа айналады. Бұл плазмада болатын фибриногеннің ерімейтін формаға – жіптер түрінде кездесетін фибринге өтуімен түсіндіріледі.
Ағзадағы ұю жүйесінен басқа, қан тамырларындағы қанның ұюына жол бермейтін антикоагуляциялық (қан ұюына қарсы) жүйе жұмыс істейді. Бауыр мен өкпеде гепарин заты пайда болады, ол тромбинді белсенді емес күйге айналдыру арқылы қанның ұюына жол бермейді, нәтижесінде фибринолиз – фибриннің бұзылуы дамиды. Осы екі жүйенің бірлескен жұмысының нәтижесі қанның сұйық күйін сақтау болып табылады.