Ас қорыту – бұл ас қорыту жолында қоректің физикалық және химиялық өңделуін қамтамасыз ететін физиологиялық процестердің жиынтығы, нәтижесінде қан мен лимфаға сіңетін қоректік заттар түзіледі.

Асқорытудың маңызы – ағзадағы жасушалар мен ұлпалардың қоректік заттармен қамтамасыз етілуі. Қоректік заттарға ақуыздардың, майлар мен көмірсулардың ыдырау өнімдері, сонымен қатар су, минералды тұздар мен витаминдер жатады.

Ас қорыту жүйесінің функциялары:

1) секреторлық функция жасушаларға енетін заттардан ас қорыту сөлдерінің секреторлық жасушаларымен синтезін және олардың ас қорыту жолдарының қуысына шығарылуын қамтамасыз етеді;

2) қимыл қызметі қоректің агрегаттық күйінің өзгеруін қамтамасыз етеді: оны ұсақтау, асқорыту сөлдерімен араластыру және дистальды бағытта ішіндегісін араластыру;

3) сіңіру асқазан-ішек жолдарының қуысынан судың, тұздардың, витаминдердің және қорек заттардың гидролиз өнімдерін шырышты қабық арқылы қан мен лимфаға тасымалдауды қамтамасыз етеді;

4) сенсорлық функция ағзаға түскен тағамның физикалық және химиялық параметрлерін ас қорыту жолының рецепторлары арқылы тануынан және оның ас қорыту процесінде өзгеруінен, кейіннен қоректену орталығына ақпарат берілуінен тұрады;

5) гидролитикалық функция – күрделі заттардың мономерлерге ыдырауын қамтамасыз ету.

Ас қорыту жүйесінің асқорытуға жатпайтын функциялары:

1) Қорғаныс функциясы спецификалық және спецификалық емес қорғаныс механизмдерін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Спецификалық емес қорғаныс механизмдері:

- ас қорыту сөлдерінің бактерицидтік және бактериостатикалық әрекетімен;

- бактериялардың, қорытылмаған қоректік заттардың ағзаның ішкі ортасына енуіне асқазан-ішек жолдарының шырышты қабаттарының жол бермеу қабілетімен;

- лейкоциттердің фагоцитарлық белсенділігімен қамтамасыз етіледі.

2) Зат алмасу функциясы – метаболизм процестерінде немесе ас қорыту функциясында эндогенді заттарды қайта пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ететін, қан мен ас қорыту жолдары арасындағы эндогенді заттардың айналымы.

3) Экскреторлық функция метаболизм өнімдерінің және қанға түскен әр түрлі бөгде заттардың асқазан-ішек жолдарының қуысына бездердің сөлімен қаннан бөлініп шығуын қамтамасыз етеді.

4) Асқорыту жүйесінің эндокриндік қызметін ұйқы безі және асқазан-ішек жолдарының диффузды эндокриндік жүйесінің арнайы жасушалары орындайды. Олар ас қорыту және ағзаның басқа жүйелеріне реттеуші әсер ететін гастроинтестинальды гормондарды түзеді.

Қоректі химиялық өңдеу. Қоректі химиялық өңдеу процестері үш негізгі ферменттік жүйемен қамтамасыз етіледі:

1) протеолитикалық – ақуыздарды ыдырататын;

2) амилолитикалық – көмірсуларды ыдырататын;

3) липолитикалық – майларды ыдырататын.

Ферменттер – сыртқы секреция бездері түзетін ас қорыту сөлдерінде кездесетін ақуыздық сипаттағы заттар.

Барлық ферменттік жүйелер ас қорыту жолдары бойындағы тамақ өнімдеріне әсер етудің көптігі, реттілігімен сипатталады. Бұл ақуыздардың, майлардың және көмірсулардың қарапайым құрылымдарға толық ыдырауын қамтамасыз етеді, олардан содан кейін ағза өзіне арнайы заттарды синтездейді.

Ас қорыту түрлері. Гидролазалардың пайда болуына байланысты ас қорытудың үш түрі кездеседі: аутолитикалық, симбионттық және өзіндік.

Аутолитикалық ас қорытуды ас қорыту жолына тамақ өнімінің құрамымен енетін гидролитикалық ферменттер жүзеге асырады. Ас қорытудың бұл түрі постнатальды онтогенездің алғашқы сатысында, өзіндік ас қорыту жеткіліксіз дамыған кезде өте белсенді жүреді. Сүтпен қоректену кезеңінде ас қорытудың аутолитикалық түрі жаңа туған нәрестеде ана сүтінің іруін және оның құрамындағы ферменттердің әсерінен оның компоненттерінің гидролизін қамтамасыз етеді.

Симбионттық ас қорыту организмнің симбионттары: бактериялар мен тоқ ішектің қарапайымдылары синтездейтін гидролаздардың әсерінен жүзеге асады. Адамдарда тоқ ішекте жасұнық пен өсімдік ақуыздарының қорытылуы микрофлора ферменттерінің әсерінен жүреді.

Өзіндік ас қорыту процесінде ағза қоректік заттарды гидролиздеу үшін өзінің ферменттерін пайдаланады, оларды ас қорыту бездері синтездейді. Гидролитикалық процестің локализациясына байланысты өзіндік ас қорыту екі түрге бөлінеді: жасушаішілік және жасушадан тыс.

Жасушаішілік ас қорытудың мәні – жасушаға лизосомалық ферменттердің әсерінен, сондай-ақ цитозолда немесе вакуольда эндоцитоз арқылы енген ең кішкентай тағамдық бөлшектердің гидролизі. Постнатальды онтогенездің ерте кезеңінде жасушаішілік ас қорыту үлкен рөл атқарады.

Жасушадан тыс ас қорыту жетекші маңызға ие және оны жасушадан тыс ортада кездесетін ферменттер қамтамасыз етеді. Жасушадан тыс ас қорыту қуысты және париетальды болып бөлінеді.

Қуысты ас қорыту сілекей, асқазан, ұйқы безі ферменттері мен ас қорыту жолдарының қуыстарындағы ішек сөлі арқылы қоректік заттардың гидролизін қамтамасыз етеді. Қуысты ас қорыту нәтижесінде олигомерлер түзіледі.

Париетальды асқорыту шырышты қабықтың қатпарлары, бүрлері, ұңғылдары мен ұсақбүрлерінен түзілген ащы ішектің үлкен бетінде жүреді. Париетальды ас қорытуды ішек жасушалары синтездейтін гидролитикалық ферменттер жүзеге асырады.