5.1 Ас қорыту жүйесінің қызметін реттеу

Ас қорыту жүйесінің қызметін қоздыратын негізгі фактор – тамақтану. Тамақтану қоздырушы әсер береді. Ас қорыту жолының проксимальды бөлігінің ас қорыту бездерінің қарқынды, бірақ қысқа уақытты секрециясы басталады. Бұл жағдайда асқазанда тамақ релаксациясы, ащы ішектің бастапқы бөлімдерінің қозғалыс белсенділігінің қысқа мерзімді төмендеуі байқалады. Секреция мен моториканың мұндай өзгерістері ас қорыту жүйесіне рефлекторлық әсерге тән. Содан кейін ас қорыту жүйесінің секрециясы мен моторикасының қарқындылығы мен сипаты ас қорыту жолдарының құрамындағы рецепциялар (тамақ мөлшері, оның консистенциясы, қуысішілік қысымның шамасы, жеткіліксіз ұсақталған бөліктердің болуы, рН, гидролиздің аралық және соңғы өнімдерінің концентрациясы, температура, осмотикалық қысым, ас қорыту ферменттерінің мөлшері) негізінде қалыптасатын, кері байланыс принципіне сәйкес жүйке және гуморальды әсерлерден өзгереді.

Секреция мен моториканың жүйкелік реттелуі орталық, перифериялық және жергілікті рефлекстердің көмегімен жүзеге асырылады. Экстрамүшелік жүйкелердің әсері ас қорыту жолының бастапқы бөлімінде айқын көрінеді. Ол дистальды бағытта біртіндеп төмендейді. Интрамүшелік жүйке жүйесі, керісінше, осы бағытта өз қызметін арттырады.

Гуморальды реттелу ас қорыту жүйесінің ортаңғы бөлігінде айқын көрінеді. Мұнда диффузды эндокриндік жүйе белсенді жұмыс істейді, ол биологиялық белсенді заттарды шығаратын, асқазан-ішек жолдарының шырышты қабығында және ұйқы безінде бытыраңқы орналасқан мамандандырылған эндокриндік жасушалар жиынтығы ретінде ұсынылады. Бұл жүйе қызметінің өнімдері пептид-гормондар деп аталады. Бұл гормондар кезбе жүйкесінің әсерінен, сондай-ақ тағамның механикалық және химиялық әсерінен босатылады. Пептид-гормондарының ерекшелігі – бір гормонның ас қорыту жүйесінің әртүрлі бөлімдерінің қозғалғыштығына немесе секрециясына әр түрлі әсер ету қабілеті.

Асқорыту бездері ас қорыту ферменттерін екі кезеңде бөледі. Бірінші кезең күрделі рефлексті деп аталады – ол шартты және шартсыз сөл бөлу рефлекстерінің жиынтығын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Екінші кезеңде – нейрогуморальды кезеңде – секреция шартсыз сөл бөлу рефлекстері мен гуморальды заттардың жиынтығы арқылы жүзеге асады. Ас қорыту бездері әртүрлі қоректік заттар мен тамақтану рационына бейімделеді. Тез және баяу бейімделу түрлері ажыратылады. Тез бейімделу ферменттер мен электролиттер секрециясы тағамның белгілі бір түріне бейімделуден тұрады. Асқорыту бездері қызметінің баяу бейімделуі ұзақ уақытқа созылатын тамақтану рационына секрецияның біртіндеп және ұзақ уақытқа бейімделуінен тұрады.