7.2 Несеп түзілу механизмі

Несеп түзілу – бұл екі кезеңнен жүретін процесс.

Бірінші кезең – фильтрация. Ол Шумлянский-Боумен капсуласында жүреді және біріншілік несептің түзілуінен тұрады. Біріншілік несеп – бұл ақуыздары жоқ қан плазмасы. Біріншілік несеп мальпиги шумақтары капиллярларынан капсула қуысына сүзіледі. Фильтрация мүмкін болуы үшін тамырлар мен капсуладағы қысым арасында айтарлықтай айырмашылық болуы қажет. Шумақтағы мұндай қысым бүйрек артерияларының құрсақ аортасынан тікелей кетуімен және қанның үлкен қысыммен осы тамырларға енуімен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, әкелетін тамырдың диаметрі әкететін тамырдың диаметрінен үлкен. Фильтрацияның көлемі өзгеруі мүмкін. Мысалы, систолалық артериялық қысым 180 мм сынап бағанасынан жоғары болса фильтрация көлемі артады. Дене белсенділігі шумақтық фильтрацияны азайтады. Қан плазмасының онкотикалық қысымының жоғарылауы, осмос заңына сәйкес фильтрацияға кедергі келтіреді.

Екінші кезең – реабсорбция кезеңі. Реабсорбция кезеңі – кері сору – нефронның проксимальды иірімделген түтікшелерінде және Генле ілмегінде жүреді. Нефронның түтікшелері мен ілмектері арқылы өтетін несеп екінші реттік деп аталады. Проксимальді иірімделген түтікшелерде барлық фильтрат көлемінің 65 %-на дейін реабсорбцияланады. Аминқышқылдар, глюкоза, витаминдер, микроэлементтер, ақуыздар (олар аз мөлшерде фильтратқа түседі), фосфаттар, бикарбонаттың негізгі бөлігі толығымен реабсорбцияланады. Сонымен қатар мұнда хлордың едәуір бөлігі, 50 % несепнәр, шамамен 65 % натрий реабсорбцияланады. Креатинин мен сульфаттар мүлдем реабсорбцияланбайды. Толығымен реабсорбцияланатын заттар шектік деп аталады, ал реабсорбцияланбайтын заттар шексіз деп аталады. Реабсорбция келесі механизмдердің көмегімен жүзеге асырылады:

1) су мен несепнәр осмос көмегімен реабсорбцияланады;

2) амин қышқылдары мен глюкоза – натрийге тәуелді транспорт арқылы;

3) ақуыздар – пиноцитозбен;

4) электролиттер – бастапқы-белсенді және екінші ретті-белсенді транспорт арқылы. Сонымен қатар, проксимальды түтікшелер секреция функциясын орындайды.

Генле ілмегі бүйректің милы затында жоғары осмотикалық қысымды жасау функциясын орындайды. Бұл функция төмендеуші және өрлемелі буын диаметрлері арасындағы айырмашылығына байланысты жүзеге асырылады. Төмендеуші буынның диаметрі өрлемелі буынның диаметрінен кішкентай, ал буын бойынша несеп қарама-қарсы бағытта қозғалады. Осылайша қысым пайда болады, бұл сұйықтықтың интерстицийге өтуіне ықпал етеді, сонымен қатар екінші реттік несептің қозғалысына ықпал етеді. Содан кейін Генли шумағынан екінші реттік несеп дистальды иірімделген түтікшелерге түседі. Дистальды иірімделген түтікшелерде электролиттер мен судың реабсорбциясы іс жүзінде аяқталады. Нефронның осы бөлігіндегі реабсорбция факультативті деп аталады, өйткені ол антидиуретикалық гормонның әсерінен, яғни мәжбүрлі түрде жүреді. Изотоникалық зәр дисталды түтікшелерден жинақтаушы түтікшелерге – нефронның соңғы бөліміне өтеді. Жинақтаушы түтікшелерде аз мөлшерде (шамамен 1,5 л) концентрацияланған несептің түзілуі аяқталады. Жинақтаушы түтікшелерде соңғы несеп өте баяу ағады, оларда көп мөлшерде су, несепнәр және электролиттер реабсорбцияланады. Нәтижесінде құрамында қант, амин қышқылдары, ақуыздар және т. б. жоқ соңғы зәр түзіледі. Бірақ ондағы несепнәр мөлшері плазмадағы 0,03 %-ға қарағанда, 2 % құрайды. Соңғы зәр астаудан несепағарлар арқылы қуыққа енеді, содан кейін ағзадан шығарылады. Тәулік ішінде адам 1,5-тен 2 литрге дейін соңғы зәр шығарады.

24 сағат ішінде 800–900 литр қан бүйрек арқылы өтеді, оның ішінде 100 литр бастапқы зәр пайда болады. Барлық қан плазмасы тәулігіне 60 рет тазартылады.

Зәр шығару процестерін реттеу. Бүйректің қызметі:

1) вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық талшықтармен және кезбе жүйкемен, сондай-ақ эндокриндік жүйеге әсер ету арқылы үлкен ми жарты шарларының қыртысымен реттеледі;

2) гуморальды реттеу келесі гормондардың көмегімен жүзеге асырылады:

а) вазопрессин – гипофиз гормоны (осморецепторлар қандағы тұздардың мөлшері туралы ақпарат береді, егер олардың концентрациясы жоғарыласа, онда вазопрессин өндіріле бастайды, ол түтікшелі реабсорбцияны ынталандыратын ферменттің секрециясын қоздырады);

б) антидиуретикалық гормон – гипофиз гормоны судың кері сіңуін ынталандырады;

в) тироксин – қалқанша безінің гормоны – несеп түзуді күшейтеді;

г) адреналин – бүйрек үсті безінің гормоны несеп түзуді азайтады.

Зәр шығару процесі. Несеп түзілгеннен кейін иірімделген түтікшелер арқылы шығару өзектері бойынша астауға, содан кейін несепағарлар арқылы қуыққа түседі. Қуықтың босатылуы рефлекторлы түрде жүзеге асырылады. Симпатикалық жүйке жүйесі несептің жиналуына (сфинктерді қысады), ал парасимпатикалық – зәр шығаруға (сақиналы бұлшықетті босаңсытады) ықпал етеді. Зәр шығару орталығы жұлынның сегізкөз бөлігінде орналасқан. Бұл орталықтың қызметіне сопақша ми, артқы гипоталамус және ми көпірінің алдыңғы бөлігі қоздырушы әсер етеді, ал ортаңғы ми мен ми қыртысы тежегіш әсер етеді.