8.4 Аналықтардағы жыныстық цикл туралы түсінік

Жыныстық цикл – бұл жыныстық жетілген аналықтарда көбеюге байланысты мезгіл-мезгіл қайталанатын морфо-физиологиялық және биохимиялық өзгерістердің кешені.

Жыл бойы көбейетін жануарларда циклдар бірнеше рет, үзіліссіз қайталанады, олар полициклді жануарлар болып табылады. Мысалы, ірі қара мал, шошқа, жылқы. Жылына бір репродуктивті циклі бар жануарлар – моноциклді: иттер, мысықтар.

Маусымдық полициклді жануарларда: буйволдарда, ұсақ малда, солтүстік бұғысында, түйеде, қоянда жыныстық циклдар жылдың бірнеше айында болады. Маусымдық климаттық факторларға байланысты (күндізгі жарықтың ұзақтығы). Моноциклді және маусымдық полициклді, сондай-ақ емізетін аналықтардағы маусымдар арасындағы «жыныстық тепе-теңдік» күйі анафродизия деп аталады.

Циклдің ұзақтығы: ірі қара мал, шошқа, бие, маралда – 21 күн, ұсақ малда – 17 күн, түйеде – 9–50 күн, қоянда – 8–9 күн, итте – 90–150 күн.

Жыныстық цикл 4 кезеңге бөлінеді: проеструс (күйлеу алды), эструс (күйлеу, жыныстық аңшылық, овуляция), метеструс (күйлеуден кейінгі кезең, тежелу), диеструс (сары дененің белсенділік кезеңі).

Жыныстық цикл 2 фазаға бөлінеді:

1) фолликулярлық фазада:

- аналық бездерде фолликулалар піседі – проэструс;

- жыныстық қозуды және жыныс мүшелеріне қан ағынын тудыратын эстрогендер өндіріледі;

- күйлеу – эструс (мазасыздық және жыныс мүшелерінен шырыштың ағуы) айқындалады және жыныстық аңшылық басталады, яғни аналықтың аталыққа оң реакциясы;

- овуляция жүреді: сиырларда, қойларда, шошқаларда, жылқыларда – кенеттен, яғни өздігінен. Түйе, қоян, мысықта рефлекторлы немесе тәуелді овуляция жүреді, оның басталуы үшін алдын-ала жұптасу қажет.

2) лютеинді немесе лютеальды фаза метэструсты қамтиды, бұл кезде сары дененің пайда болуымен және жұмыс істеуімен байланысты, жыныстық белсенділік жоғалады. Белгілі бір уақытта жүктілік басталады, сары дене мөлшері бойынша өсе береді және жүктіліктің барлық кезеңінде және одан кейін де жұмыс істейді (жүктіліктің сары денесі) немесе жаңа жыныстық цикл – диеструс дайындалады және 2 аптадан кейін сары дене регрессияға ұшырайды.

Эструс сатысында гипоталамустан либерин гормондары бөлінеді, олар гипофиздің алдыңғы бөлігіндегі жыныстық гормондардың өндірісін ынталандырады: фоликулды ынталандырушы горомон, лютеиндеуші гормон (сары дененің пайда болуына ықпал етеді), лютеотропты гормон, пролактин (аналық без функциялары мен сары денені ынталандырады, олар прогестерон өндірісіне ықпал етеді (жүктілік гормоны), жүктілікті реттейді, жатырдың жиырылуын тоқтатады, жатырдың эндометриясын эмбрионды енгізуге дайындайды. Сары дене сонымен қатар жамбас байламдарын босаңсытатын релаксин гормонын шығарады, бұл босануды жеңілдетеді (босану гормоны). Граафов фолликул гипоталамус – гипофиз жүйесін лютеиндеуші гормон өндіруге ынталандыратын эстрогендердің көп мөлшерін шығарады (оң кері байланыс). Лютеиндеуші гормонның жоғары концентрациясы фолликуланың жарылуын және сары дененің түзілуін тудырады және прогестерон эстрогендердің әсерін тежейді (теріс кері байланыс), лютеиндеуші гормонның шығарылуын және овуляцияны тежейді, фолликулярлық фазаның басталуын реттейді. Тұрақсыз гормоналды тепе-теңдік (эстрогендер – прогестерон – гонадотропиндер) жүктілік болмаған кезде жыныстық циклдердің жиілігін қамтамасыз етеді.

 

Бақылау сұрақтары

1. А. П. Студенцов (1953) теориясының мәні неде?

2. Жыныстық айналым қандай сатыларға бөлінеді?

3. Қандай процестерді ұрықтану деп атайды?

4. Буаздық дегеніміз не?