9.2 Ақуыз алмасуы

Ақуыздар дене ұлпаларының құрғақ массасының 15–20 %-ын құрайды. Ақуыздар құрылымдық, ферментативті, тасымалданатын, жиырылғыш, рецепторлық және генетикалық ақпаратты беруге қатысуы мүмкін.

Ағзадағы ақуыздардың рөлі. Жасушалардағы ақуыз синтезі:

1) организмнің құрылымдық компоненттерінің өсу және өзін-өзі жаңарту процестерімен;

2) белгілі бір жасушалық ақуыздардың регенерациясы және толықтыру процестерімен;

3) ферменттер, гормондар, иммуноглобулиндер, гемоглобин, рецепторлық ақуыздар өнімдерімен байланысты;

4) қан плазмасындағы ақуыздар онкостық қысымды қамтамасыз етеді және сол арқылы қан мен ұлпалар арасындағы су алмасуға әсер етеді;

5) организмнің маңызды қорғаныш реакцияларына қатысады;

6) плазманың буферлік жүйелерінің құрамына кіреді;

7) гормондар, минералдар, липидтер мен холестериннің тасымалдаушылары болып табылады;

8) гемодинамиканың оңтайлы параметрлерін қамтамасыз ету үшін қажетті қанның суспензиялық қасиеттері мен тұтқырлығын ұстап тұрады;

9) ақуыздарды энергия көзі ретінде, әсіресе стресстік жағдайлар кезінде пайдалануға болады.

Әр түрлі ақуыздардың биологиялық құндылығы олардың құрамындағы аминқышқылдарының арақатынасымен анықталады. Ақуыздардың негізгі құрылымдық компоненттері 20 аминқышқылдары болып табылады, олардың 10-ы маңызды деп саналады, яғни олар организмде синтезделмейді және тамақпен бірге енеді. Оларға мыналар жатады: аргинин, валин, гистидин, изолейцин, лейцин, метионин, треонин, триптофан, фенилаланин. Жоғарыда аталған барлық аминқышқылдары бар жануарлар ақуыздары толыққанды ақуыздар деп аталады. Олар дененің ақуыз құрылымдарына айналуға толықтай қабілетті. Толыққанды емес ақуыздар – құрамында кем дегенде бір маңызды амин қышқылы жоқ ақуыздар. Азық-түлік рационында жануарлардан алынатын ақуыздардың 55–60 % дейін болуы керек.

Азоттың тепе-теңдігі тағаммен қабылданған және организмнен шығарылған азот мөлшерін салыстыру нәтижелері бойынша бағаланады және ақуыз алмасуының сипатын бағалауға мүмкіндік береді. Ересек сау жануарлардың денесінде бұл параметрлер әдетте бір-біріне тең, яғни азотты тепе-теңдік орын алады. Организмнен шығарылатын азот мөлшерінің басым болуы – теріс тепе-теңдік – тамақ құрамында толыққанды ақуыздардың жетіспеушілігімен, ашығумен, жарақаттанумен, күйіктермен, хирургиялық операциялардан кейін, сондай-ақ қартаю нәтижесінде байқалуы мүмкін. Нәруызсыз ашығу кезінде плазма, бауыр, ішектің шырышты қабаты мен бұлшықет ұлпасының ақуыздары бос аминқышқылдарының көзі болып табылады, бұл ми мен жүрек ақуыздарының жаңаруын ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік береді. Денедегі ақуыздың жиналуымен сипатталатын азоттың оң балансы әдетте катоболизмге қарағанда анаболизм процестері басым болған жағдайда дамиды.

Ақуыз алмасуын реттеу жүйке, жүйке-гуморалдық және гуморалдық механизмдер арқылы жүзеге асырылады. Гипоталамустың ядроларында организмнің ішкі ортасының жағдайы талданады. Вегетативті жолдар мен гипофизбен байланыс арқылы басқару сигналдары организмнің қажеттіліктеріне сәйкес метаболикалық реакцияларды бейімдейді.

Ақуыз алмасуының гормондық реттелуі көбінесе оның анаболикалық бағдарының жоғарылауына әкеледі, бірақ ол катаболикалық әсерлерге де ықпал етуі мүмкін. Инсулин аминқышқылдардың жасушаларға түсуін арттырады. Өсу гормоны – соматотропин – аминқышқылдардың жасушаларға тасымалдануын және белок синтезін арттырады. Тестостерон мен эстрогендер бұлшықет ұлпаларында анаболикалық түрде жұмыс істейді. Тироксин барлық жасушалардағы метаболизмдік реакциялардың жылдамдығын арттырады және ақуыз синтезінің жоғарылауына ықпал етеді. Глюкокортикоидтар көптеген жасушалардағы ақуыз концентрациясының төмендеуін, плазмадағы аминқышқылдарының концентрациясының жоғарылауын, бауырда ақуыз синтезінің жоғарылауын және оның көмірсуларға ауысуын (глюконеогенез) тудырады.