9.5. Су-минералды алмасу. Витаминдер

Минералдық алмасу. Минералды заттар қышқылдық-негіздік жағдайын реттеуге, осмостық қысымды реттеуге, жарғақтық тыныштық потенциалын және әсер етудің жарғақтық потенциалын құруға, ферментативті реакцияларда кофакторлардың рөлін атқаруға, қанның ұю процестеріне қатысады.

Натрий мен калий осмостық қысымның мөлшерін, рН, дене сұйықтықтарының көлемін анықтайды, биоэлектрлік потенциалдардың пайда болуына, аминқышқылдарының, қанттар мен иондардың жасуша мембранасы арқылы тасымалдануына қатысады.

Кальций сүйектерде және тіс ұлпаларында фосфат түрінде болады. Қозғыш ұлпалардағы иондалған кальций электросекреторлық және электромеханикалық түйіндесу факторы рөлін атқарады. Кальций жасуша мембраналарының жұмысына және гемостаз реакцияларына қатысады

Фосфор сүйектің фосфор-кальций қосылыстарының, сондай-ақ жасушаішілік сұйықтық аниондарының, макроэргиялық қосылыстардың, тіндік тыныс алу коферменттерінің және гликолиздің құрамына кіреді. Фосфор қышқылының тұздары және оның эфирлері қышқылдық-негіздік тепе-теңдікті сақтайтын буферлік жүйелердің құрамдас бөлігі болып табылады.

Магний көптеген жасушаішілік, әсіресе көмірсулар алмасуымен байланысты процестердің катализаторы болып табылады. Бұл жүйке жүйесінің қозғыштығын және қаңқа бұлшықеттерінің жиырылу белсенділігін төмендетеді, қан тамырларының кеңеюіне, жүрек соғу жиілігінің төмендеуіне және қан қысымының төмендеуіне ықпал етеді.

Микроэлементтер – бұл организмде және тағамда өте аз мөлшерде болатын химиялық элементтер. Олардың ішінде темір, фтор, йод, мырыш, кобальт, хром, мыс, марганец ең маңызды функционалдық мәнге ие. Микроэлементтердің көп бөлігі витаминдердің, ферменттердің, гормондардың немесе олардың ферментативті процестерге әсер ететін катализаторларының бөлігі болып табылады.

Темір гемоглобин мен митохондрия цитохромдарының құрамына кіреді, сондықтан ол оттегін тасымалдау және тотығу реакциялары үшін өте қажет.

Йод – гормон молекулаларын құруға қатысатын жалғыз микроэлемент – қан айналымындағы органикалық йодтың 90 %-ы тироксин мен трийодтиронинге келеді. Организмге йодтың жеткіліксіз түсуі қалқанша безінің жұмысының бұзылуына себеп болуы мүмкін.

Фтор тістерді кариестен қорғайды. Ол иммунитеттің реакциясы мен қантүзілімді ынталандырады, қарттық остеопороздың дамуына жол бермейді.

Судың алмасуы. Су жануардың дене салмағының 55–60 % құрайды. Организмдегі май мөлшері аз жануарларда бұл көрсеткіш     70 %-ға жетеді. Организмдегі судың рөлі:

- кристалды су – организмнің жасушалары мен ұлпаларының құрамдас бөлігі;

- бос су – көптеген биологиялық маңызды заттар үшін еріткіш, липидтер мен ақуыздардың дисперстік формаларының пайда болуына жағдай жасайды, биохимиялық реакциялардың негізгі ортасы және қатысушысы болып табылады;

- байланысты су – макромолекулалардың гидратациясына ықпал ете отырып, оларды белсендіруге қатысады;

- судың терморегуляциялық функциясы буланудың жоғары жылуы болып табылады;

- судың сыртқа шығару қызметі метаболизмнің соңғы өнімдерін еріту болып табылады.

Шөлдеу – бұл организмнің осмостық қысымның жоғарылауына және сұйықтық көлемінің төмендеуіне реакциясы. Шөлді қандыру ішу процесінде пайда болады (сенсорлық қанықтыру) – су сіңгенге дейін. Бұл құбылыс асқазан қабырғаларының созылуына және оның механикалық рецепторларының қозуына байланысты дамиды. Нағыз сулы қанықтыру сулы-тұзды гомеостазистің параметрлерін қалпына келтіру кезінде қабылданған судың сіңуі нәтижесінде қалыптасады. Валюмреттеу орталығы гипоталамус пен ортаңғы мидың ядроларында болады деп болжануда.

Витаминдер – бұл тағамман енетін және биохимиялық процестерді реттеуге қажетті биологиялық белсенді заттар. Витаминдердің көзі – тамақ, ал кейбір дәрумендер организмде аз мөлшерде синтезделеді. Витаминдер суда және майда еритін болып бөлінеді. Жемде витаминдер белсенді немесе белсенді емес күйде болады. Екінші жағдайда олар провитаминдер деп аталады. Микрофлораның қатысуымен ішекте К, В дәрумендері мен биотин синтезделеді.

Витаминдер метаболизм мен жасушалық тыныс алуды реттеуге қатысады (В дәрумендері және никотин қышқылы), май қышқылдарының, стероидты гормондардың (пантотен қышқылы) және нуклеин қышқылдарының (фолий қышқылы, цианокабаломин) синтезіне, фоторецепция және көбею процестерін реттеуге қатысады (ретинол), кальций мен фосфат алмасуы (кальциферол), көптеген тотығу-тотықсыздану процестерінде (аскорбин қышқылы, токоферол), гемопоэзде және қан ұю факторларының синтезінде (филлохинондар), сондай-ақ, мембраналарға экстремалды жүктемелер кезінде (А, С, Е дәрумендері)ерекше қажет антиоксиданттық әсер береді.

Витаминдердің антиоксиданттық әсері олардың организмдегі оттегіні түрлендіретін улы өнімдерді немесе сыртқы орбитада бір жұпталмаған электроны бар бос радикалдар деп аталатын заттарды әсерсіздендіру қабілетіне байланысты. Витаминдерді, атап айтқанда  А, С, Е витаминдерін көп мөлшерде қабылдау денсаулықты сақтау, стресстің алдын алу, сондай-ақ еркін радикалдар дамуында үлкен рөл атқаратын жүрек-қан тамырлары мен онкологиялық ауруларға ұсынылады.

 

Бақылау сұрақтары

1. Метаболизм және оның маңызы.

2. Көмірсулар алмасуы.

3. Ақуыздар алмасуы.

4. Липидтер алмасуы.

5. Биоэлементтер мен судың физиологиялық маңызы.

6. Витаминдердің физиологиялық рөлі.